Musiqi qədər məzmunlu...

Azərbaycan xalqının çox böyük dəyər verdiyi, milli iftixarı, professional musiqi sənətinin banisi Üzeyir Hacıbəylinin publisistikası musiqisi qədər məzmunlu və zəngindir. Azərbaycançılıq ruhunda köklənmiş bu publisistika xalqın maariflənməsinə və kamilləşməsinə xidmət edib.

Yaradıcılığın hər hansı sahəsində olduğu kimi, publisistikada da ideya aparıcı mövqe tutur. Əgər nəzərə alsaq ki, hər şey ideyadan, başlayır, onda Üzeyir Hacıbəyli publisistikasının ideya istiqaməti barədə geniş söhbət açmaq olar. “İdeya” yunanca “idea” sözündən olub insanın fikrində formalaşmış məqsədin gerçəkliyə çevrilməsi planı kimi başa düşülür. Hər bir işin, xüsusilə yaradıcılıq işinin başında ideya durur. Dini, səmavi kitabların əksəriyyətində olan “öncə söz gəldi” fikri, əslində, ideyaya bağlıdır. Söz, əslində ideyadır. İdeya irəli sürmək çətin deyil. Lakin gerçəkləşmə yolları aydın təsəvvür edilən aydın ideya düşünmək o qədər də asan deyil. Üzeyir Hacıbəyli publisistikasında ideya sənətkarın həyata ictimai baxışından, vətəndaş mövqeyindən doğur. Tədqiqatçıların da xüsusi qeyd etdiyi kimi, onun yaradıcılığında xəlqilik, millilik, realizm, ideyalılıq... kimi problemlər öz əkisni tapıb.

Üzeyir Hacıbəyli publisistikasındakı ideyaların hamısı ictimai məzmun kəsb edir. Poetika elminin görkəmli nümayəndəsi M.Baxtinin fikrincə, “ideyanın bədii təsvirində ya təsdiq, ya da inkar durur”. Lakin bu məqamda təsdiq də, inkar da yalnız kamilliyə, cəmiyyəti, insanı mükəmməl görməyə xidmət edir. Maraqlısı budur ki, bu ideyaların hamısının kökündə ədibin vətəndaşlıq qayəsi, vətəndaşlıq duyğusu dayanır. Ü.Hacıbəyli ideyalarının əsasında azərbaycançılıq dayanır.

Üzeyir Hacıbəylinin davamlı tədqiqatçısı professor A.Abasov doğru qeyd edir ki, müxtəlif üslublu əsərlərdə ədib adətən görkəmli alim, güclü natiq, yüksək istedadlı publisist, məşhur sosioloq... kimi çıxış edir.

Bu yerdə sənətkarın müşahidəsi xüsusi rol oynayır. Əlbəttə, müşahidə ədəbi yaradıcılığın bütün sahələri üçün çox vacib komponentdir. Lakin günün aktual problemləri ilə məşğul olan publisistin fəaliyyətində müşahidə, problemləri görmək, bunu ideyadan yaradıcı gerçəkliyə çevirmək ən başlıca keyfiyyətdir. Maraqlısı budur ki, Üzeyir Hacıbəyovun iddiası ilə imkanı arasında üzvü bir vəhdət var.

Əlbəttə, o publisistik əsərlər daha qiymətli, daha əhəmiyyətli sayılır ki, onlar gündəlik mübarizələrdən, həyatın canlı qaynaqlarından doğan böyük problemləri əks edir, böyük suallara cavab verir. Üzeyir Hacıbəyli publisistikası bu keyfiyyəti ilə xüsusi seçilir.

Üzeyir Hacıbəyli öz publisistikasında həyatın gündəlik problemlərini qrotesk üslubda oxucuya çatdırmağın böyük ustasıdır. Ədib publisistikanın bu imkanından məharətlə istifadə edib. Onun sual-cavab formasında felyetonları çoxdur. Müəllif bu üsluba o zaman müraciət edir ki, irəli sürdüyü ideya aydın başa düşülsün. “Mühüm suallar və əhəmiyyətli cavablar” felyetonunda olduğu kimi. Qeyd edək ki, bu felyetonun poetikasında qrotesk üslubu xüsusi yer tutur. Həm də xüsusi vurğulamaq vacibdir ki, bu felyeton yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz “Mərəzlərimizdən biri” məqaləsi ilə ideyaca üst-üstə düşür. Müəllif birincidə ciddi publisist üslubuna müraciət edirsə, ikincidə satirik-qrotesk məqamının şahidi oluruq. Ancaq hər ikisində milləti inkişafdan geri qoyan mental xarakter tənqid olunur.

Diqqət edək:

“Sual: Biz nə üçün geridə qalmışıq?

Cavab: Çünki bizi irəli aparanlar cibləri ağırlıq etdiyinə görə yorulub, yolda qalıblar...

Sual: Məktəblərimiz nə vaxt islah olunacaqdır?

Cavab: Ana dilimizi bilmərrə unudandan sonra...”

Göründüyü kimi, birinci iki sual çox dərin mətləblərin kinayə, ironiya, istehza üslubunda qoyuluşudur. Cavablar o qədər kinayəlidir ki, oxuyub, agah olub etinasız qalmaq mümkün deyil.

Felyetonun sonrakı sualları və cavabları daha kəskindir:

“Sual: Bizə nə lazımdır?

Cavab: Dinc-dinməz oturub, öz hüquq və ixtiyaratını almaq üçün mübarizə edən millətlərə tamaşa etmək”.

Bu cavab, əslində, milləti öz hüquq və ixtiyaratı uğrunda mübarizəyə çağırır.

Qeyd edək ki, yaradıcılığa təkan verən ideya sənətkarın müşahidə bacarığının məhsuludur. Üzeyir Hacıbəyli publisistikasının əsasını siyasi və sosial situasiyalar təşkil edir. Siyasi və sosial situasiyalarla qarşılaşan publisist əsasən, bu hadisələrin təzahür nişanələrini görür. Bu nişanələrin yaradacağı, yaxud, yaratdığı problemlər publisistin materialının ideyasına çevrilir. Şəxsi təcrübə və müşahidə əsərin məzmununu, ideyasını müəyyənləşdirir, sosial gərginliyin, yaxud problemin ifadəsinə çevrilir.

Üzeyir Hacıbəylinin dövlət duması, insan azadlığı, milli istiqlal, hürriyyət və s. kimi məsələlər ətrafında çoxlu sayda məqalə və felyetonu var. Bu mövzuların hamısının ideyası müəllifin şəxsi müşahidəsindən yaranıb. Publisistikanın əsas mövzu hədəfi olan siyasi məsələlər Üzeyir Hacıbəyli yaradıcılığının da ana xəttini təşkil edir. Publisist xalqa heç nə verməyən, saxta görüntü yaradan dövlət dumasını ifşa etmək ideyasına tez-tez müraciət edir. “Ay ötür, gün keçir...” felyetonunda əsasında siyasi məzmun daşıyan bir neçə terminin izahı fonunda da dövlət dumasının səbatsız siyasi partiyaların cəmiyyətə baxışının ifşası dayanır. Publisist əsərin elə ilk sətrindən ideyanın nədən ibarət olduğunu açır: “Dövlət Duması yaxınlaşır. Camaat da hazırlaşır, hökumət də hazırlaşır. Hökumət hazırlaşır ki, görsün elə bir duma qayıra bilərmi ki, axırda camaatı öz zurnası ilə oynatsın. Camaat dəxi bu kələyi duyub əlləşir ki, görsün bir elə duma qüra bilərmi ki, hökuməti zurnasına oynatsın. Axırda kim çalıb, kim oynayacaq, onu Allah bilir.

Ancaq bir onu demək lazımdır ki, indiyə kimi biz camaat hökumətin zurnasına oynayıb, hamısının ləzzətini görmüşük. İndi Allah elə eləsin, iş elə gətirsin ki, hökumət camaatın zurnasına oynasın, görək onun ləzzəti nə cürdür. Deyilənə görə, o gərək çox dadlı olsun, çünki o zurnada çalınacaqdır: hürriyyət şikəstəsi, ədalət çahargahı və müsavat bayatı-şirazı”.

Publisist əsərin bütün ideyası son cümlədəki siyasi anlayışların: hürriyyət, ədalət və müsavat sözlərinin üzərindədir. Əsərin sonrakı məzmunu çar Rusiyasının bir antidemokratik dövlət kimi bu anlayışlara münasibətini ifadə edir. Sənətkarın böyüklüyü ondadır ki, o, öz müasirlərindən fərqli olaraq problemləri qabaqcadan görür.

Üzeyir Hacıbəyli əsərlərinin hamısının ideyası problemləri əvvəlcədən, onların hələ qabarmadığı vaxtdan doğur. Publisist XX əsrin əvvəllərində rus imperiyasının siyasi kursunu əvvəlcədən görür və bunun problemlər yaradacağını öncədən qələmə alırdı.

Yaradıcı şəxsiyyətlərin, böyük alimlərin əksəriyyəti hansı sahədə fəaliyyət göstərmələrindən asılı olmayaraq həmişə millətə, cəmiyyətə öz sözünü demək ehtiyacı duymuşlar. Bu ehtiyacın gerçəkləşməsi yolunda publisistika əvəzsiz vasitə kimi çıxış edir. Dahi şəxsiyyətlərin dahiliyi bir də ondadır ki, onlar məhz publisistika ilə xalqa üz tutmuş, yaradıcılığın bu növünü söz deməyin mükəmməl vasitəsi hesab etmişlər. Dünya təcrübəsində Sokratdan tutmuş B.Franklinədək, B.Paskaldan tutmuş T.Drayzerədək... hər bir yaradıcı şəxs publisistikaya müraciət edib. Azərbaycan ictimai fikir təcrübəsində M.F.Axundovdan tutmuş M.Ə. Rəsulzadəyədək, C.Məmmədquluzadədən tutmuş B.Vahabzadəyədək yaradıcı şəxsiyyətlərin hamısı publisistikaya müqəddəs yaradıcılıq növü kimi baxmışlar. Bu sırada dahi Üzeyir Hacıbəylinin ayrıca yeri var. Üzeyir Hacıbəylinin böyük bəstəkar olduğu qədər də publisistdir. Bu iki sahədə göstərdiyi mükəmməl yaradıcılıq məharəti ona, sözün əsl mənasında dahi deməyə əsas verir. Digər dahi bəstəkar Qara Qarayevin “musiqi mədəniyyətimizin atası” adlandırdığı Üzeyir Hacıbəylinin bu atalıq səlahiyyətinin daxili məzmunu o qədər tutumludur ki, o, yalnız musiqi mədəniyyətimizin deyil, ümumiyyətlə, müasir Azərbaycan mədəniyyətinin ağsaqqalarından biridir.

Üzeyir Hacıbəylinin istər musiqi əsərləri, istərsə də publisistikası azərbaycançılıqla yoğrulmuş, milli koloritə malikdir. Ən səciyyəvi faktdır ki, Üzeyir Hacıbəyli publisistik yaradıcılığında da Şərqə məxsus olan sənətkar idi. Akademik Firudun Köçərli göstərir ki, “Üzeyir Hacıbəyli Avropaya münasibət məsələsində öz müasirləri olan bir sıra maarifçi-demokratlardan fərqlənərək, Avropaya aludə olmur”. Ondan yalnız müsbət cəhətləri qəbul edir. Ü.Hacıbəyli öz publisistikasında demokratik dəyərləri aşılayır, həm Şərq, həm də Qərbə müraciətlə milli-bəşəri səciyyə kəsb edirdi.

XX əsrin əvvəllərində mətbuat meydanında olan qabaqcıl ziyalılar Üzeyir Hacıbəyli publisistik fəaliyyətini yetərincə qiymətləndirirdilər. Buna misal olaraq böyük publisist və böyük mollanəsrəddinçi Ömər Faiq Nemanzadənin “İşığımız sönməyəcəkdir” adlı məqaləsindən bir parçaya diqqət edək: “Bu son çağlarda milli ehtiyac və diləklərimizdən ötrü yazılmaqda olan məqalələr bizim mətbuatımızda öz yoluna, öz həyatının qeydinə yavaş-yavaş düşmək istədiyini göstərən birər şahidlərdir. Bu şahidlərdlən biri də cənab Üzeyir bəyin məqalələridir”. Üzeyir Hacıbəylinin publisist fəaliyyəti milli ədəbi ənənələrin davamı olsa da, onun öz üslubu vardı. Ona görə də bu publisistika daha çox təsir edirdi, daha çox bəyənilirdi.

Bu publisist Azərbaycanın problemlərini görürdü və bəzən kiçik bir ədəbi detalla həmin problemi ictimaiyyətə çatdırırdı. Cəlil Məmmədquluzadənin “Hesab kitabı”ndakı felyetonvari üslubunu Üzeyir Hacıbəyli kiçik səhnəcikdə belə qoyurdu:

Müəllim şagirdə: Atan var?

Şagird: Var.

Müəllim: Anan var?

Şagird:Var.

Müəllim: Neçə qardaşsınız?

Şagird: Üç.

Müəllim: Neçə bacın var?

Şagird: Beş.

Müəllim: İndi hesab elə gör sizin evdə neçə adam var?

Şagird: (bir qədər fikirləşdikdən sonra) Mirzə, on bir adam.

Müəllim: Neçün on bir oldu? Bu ki on eləyir?

Şagird: (utana-utana) Mirzə, axı dədəmin iki arvadı var”.

Göründüyü kimi, Öz məqalələrində xalqın taleyi ilə yaşayan Üzeyir Hacıbəyli daim xalq adından çıxış edir, felyetonlarında xalqın düşmənlərini və çar istibdadını ifşa ilə mollanəsrəddinçilərlə çiyin-çiyinə gedirdi. Onun hələ 1908-ci ildə “İrşad” qəzetində “Filankəs” imzası ilə çap etdirdiyi “Nağıl” felyetonu müstəmləkəçi çar dairələrini narahat etmişdi. Bu felyetondan sonra Bakı qradonaçalniki, general-mayor Yermolov “İrşad” qəzetinin nəşrinin dayandırılması barədə əmr vermişdi.

Üzeyir Hacıbəylinin publisistikasında çarizmin müstəmləkə siyasəti, ermənilərin Azərbaycandan torpaq iddiaları daimi mövzu olub. Rusiyada P.A.Stolıpin irticasının ən qatı bir vaxtında yazdığı “Suallar və suallara da cavablar” felyetonunda “dünyada hamıdan çox hürriyyətpərvər və azadlığı sevən kimdir?” sualına böyük bir cəsarətlə: “Rusiyanın baş naziri Stolıpin və onun yoldaşlarıdır. Çünki bunların bütün əlləşib vuruşduqları odur ki, millət onların işinə qarışmayıb, azadə dolanıb, bildiklərini eləməyə xələl yetirməsinlər” cavabını verirdi. Jurnalist özünün “Stolıpinin xəyalı” və s. felyetonlarında da belə sarkazmdan istifadə ilə azadlıq düşmənlərini ifşa edirdi.

Sənətkar publisistin leksikonunda “xalq” və “hökumət” sözləri bir-birindən köklü şəkildə fərqlənirdi. “Atalar sözləri” adlı kiçik bir felyetonunda bunu açıq şəkildə görürük: “Müsəlmanlarda bir misal var, deyirlər ki, ağac bar gətirdikcə başını aşağı tutar”. Amma bain həmə müsəlmanlarda bir qayda vardır ki, onların “ağacları” bar gətirdikcə başlarını yuxarı tutub, ancaq hökumət qapazı dəydiyi zaman başlarını aşağı tuturlar ki, qapaz vuran “rahat” olsun”.

Publisistin “Rəfiqimdən məktub” adlı bir felyetonunda “millət, millət” deyib özünü xalq qəhrəmanı kimi qələmə vermək istəyən bir nəfər yuxuda belə bu “qəhrəmanlığı” nəinki gerçəkləşdirmək istəmir, hətta “dava meydanından” qaçıb gizlənir.

Üzeyir Hacıbəyli publisistikasını Cəlil Məmmədquluzadə publisistikası ilə müqayisə etmək fikrindən uzağıq. Ona görə ki, böyük şəxsiyyətlərin müqayisəsi qüsurludur. Ancaq bəzi paralellər aparmaq olar. Üzeyir Hacıbəyli “Müəllimlərin keçmiş günlərindən” adlı felyetonunda Cəlil Məmmədquluzadənin “Bizim obrazovannılar” əsərində qoyduğu ana dilinə nadan münasibətinii özünəməxsus sarkazmla ifşa etməyə nail olur. Məlum olduğu kimi, Cəlil Məmmədquluzadə ömrü boyu Azərbaycan dilinin təmizilyi uğrunda mübarizə aparıb, özünün istər nəsrində, istər dramaturgiyasında, istərsə də publisistikasında dili korlayanlara qarşı amansız olub. “Bizim obrazovannılar” felyetonunda da “təhsilli” cavanların ana dilinə xor baxması ifşa edilir. Üzeyir Hacıbəyli da yuxarıda adını çəkdiyimiz felyetonunda bu məsələni sərt şəkildə qoyur və milli dilə etinasız “obrazovannıları” belə lağa qoyur:

“ – Heç xəbərin olubmu ki, Mirzəqulu ilə nə sluçitsa oldu?

–Yox, a çto?

– Pah! Bir görəydin, direktor ona nə yaman vıqovor elədi.

– Mən ölüm?

– Yey boqu, sən öləsən...” .

Göründüyü kimi, güclü sarkastik bir üslubda müəllif dilimizi korlayanları ifşa edib.

Üzeyir Hacıbəyli publisistikasının mövzu dairəsi geniş, sənətkarlıq xüsusiyyətləri intəhasızdır. Bu publisistika müasir günlərimizdə də öz əhəmiyyətini, məktəb səviyyəsini saxlamaqdadır. Bu məktəb, hər şeydən əvvəl, azərbaycançılığın publisistikada ifadəsi ilə maraq doğurur və bu günümüz üçün də ciddi aktuallıq kəsb edir.

Allahverdi Məmmədli,

filologiya elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2010.- 18 sentyabr.- S.15.