Cəfər Cabbarlı irsinə yeni baxış

Ötən əsrin 80-ci illərində ilk elmi-tənqidi yazıları ilə ədəbi mühitə yol alan və bu gün özünəməxsus söz sahibi olan Asif Rüstəmli “Çırpınırdı Qara dəniz”, “Tufanlardan keçən ömür”, “Susmaz duyğuların səltənətində”, “Ədəbi istiqlalımız” kimi dəyərli kitabların və yüzdən artıq elmi-publisistik məqalələrin müəllifidir. O, 30 ilə yaxındır ki, əsasən XIX əsrin sonları, XX əsrin ilk onilliklərini tədqiqat obyekti seçmiş bu dövrü müasirlik işığında, elmi düşüncənin yeniləşdiyi bir zamanın parametrləri səviyyəsində dəyərləndirir. Hər yazısında, hər tədqiqatında yeni bir fikir, problem qaldıran bu tədqiqatçı üçün bir danılmaz fakt aparıcıdır – o da bundan ibarətdir ki, A.Rüstəmli bir çox nailiyyətlərini arxiv sənədlərinə, tarixi faktlara söykənərək əldə etmişdir. İstər yuxarıda adlarını çəkdiyimiz elmi kitablar, istərsə də adlarını çəkmədiyimiz bir sıra məqalələrində bu fakt danılmaz həqiqət kimi öz təsdiqini tapmaqdadır. Son on ilin müşahidəsinə əsasən deyə bilərəm ki, Asif Rüstəmli tariximizin ən şərəfli və şərəfli olduğu qədər də totalitar rejim dövründə yasaqlanmış, tarixi təhrif edilmiş bir dövrünə – 1918-1920-ci illər dönəminə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması, fəaliyyəti, süqutu dövrünə daha çox maraq göstərmiş və onun bu gərgin zəhməti nəticəsində məzmun və mahiyyət baxımından bir-birini tamamlayan “Ədəbi istiqlalımız” (Bakı 2004) adlı araşdırmalar toplusu işıq üzü görmüşdür. Filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə Asif Rüstəmlinin “Ədəbi istiqlalımız” kitabına yazdığı “Ədəbi istiqlaldan əbədi istiqlala” adlı dəyərli yazısında haqlı olaraq bu qənaətə gəlir ki, “XX əsrin ədəbi-tarixi prosesinin unudulmuş problemlərindən professionallıqla yazsa da, A.Rüstəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı tarixinə cabbarlışünas kimi daxil ola bilmişdir”. Tədqiqatçının ciddi və ardıcıl araşdırmalarının nəticəsi kimi 2009-cu ildə “Elm” nəşriyyatı tərəfindən işıq üzü görmüş 416 səhifəlik “Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti” monoqrafiyası özlüyündə professor N.Şəmsizadənin fikrini bir daha təsdiqləyir. A.Rüstəmli bu dəyərli monoqrafiyaya qədər C.Cabbarlı yaradıcılığını müxtəlif aspektlərdən tədqiq edən və 2002-ci ildə nəşr olunaraq geniş oxucu auditoriyasına yol alan “Susmaz duyğuların səltənətində” kitabını yazmışdır. Bu kitabı məzmun və mahiyyət etibarı ilə “Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti” monoqrafiyasına gələn uğurlu yol hesab etmək olar.

C.Cabbarlı elə bir nadir yaradıcı simadır ki, onun haqqında az qala yüz ilə yaxındır bu və ya digər səviyyələrdə zamana və şəraitə uyğun tədqiqat işləri aparılmış, istər ədəbiyyatşünas və istərsə də teatrşünaslarımız bir sıra dəyərli əsərlər yazmışlar. Bu, o deməkdir ki, C.Məmmədquluzadə, H.Cavid, M.S.Ordubadi, S.Vurğun, R,Rza və digər böyük ədəbi şəxsiyyətlərimiz kimi C.Cabbarlı haqqında da bundan sonra yazmaq, təzə söz və fikir demək zərurəti yaranacaqdır. Ancaq A.Rüstəmlinin “Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti” monoqrafiyası çağdaş elmi auditoriyaya bir sıra gizli və mühüm mətləbləri açdığı üçün əhəmiyyətlidir. Məsələn, 70 il bizə təbliğ olunmuşdur ki, C.Cabbarlı “Azərbaycan sovet dramaturgiyasının banisidir”, “C.Cabbarlı bolşevik ideoloqudur” və s. Sonralar A.Rüstəmli kimi ciddi araşdırmaçılar tərəfindən arxivlər açıldı, bir çox mətləblər üzə çıxdı və məlum oldu ki, C.Cabbarlı “bolşevik ideoloqundan” çox milli istiqlalımız və azadlığımız üçün çalışan və bu yolda bir çox mərhumiyyətlərə məruz qalan milli və həm də bəşəri düşüncəyə malik bir fədaidir. Azərbaycanın istiqlalına, Azərbaycan bayrağına ilk şeir yazıb onu öyən və rəmzlərini mənalandıran, qürurla vəsf edən qələm və düşüncə adamlarından biri, bəzi məqamlarda da, elə birincisidir. Ona görə də Asif Rüstəmlinin bu diqqətəlayiq kitabına ümumimilli liderimiz, ədəbiyyatımızın və ən başlıcası böyük və əzəmətli istiqlalımızın əvəzsiz hamisi Heydər Əliyevin C.Cabbarlı ilə bağlı dediyi “Cəfər Cabbarlı mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın böyük, dahi insanlarından biridir” kimi müdrik fikrini epiqraf seçməsi heç də təsadüfi deyil. Təkcə bu epiqraf sübut edir ki, tədqiqtçının da öz qənati kimi “Cəfər Cabbarlı Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin təkamülündə, mənəvi dəyərlərimizin zənginləşməsində, milli şüurun təşəkkülündə, vətənpərvərlik duyğularının oyanmasında, dilimizin saflığında, azadlıq və istiqlal məfkurəsinin intişarında misilsiz xidmətlər göstərmiş milli sənətkardır”.

“Cəfər Cabbarlı: yaradıcılığın sübh çağı”, “Cəfər Cabbarlı Cümhuriyyət dönəmində”, “Cəfər Cabbarlı və gizli istiqlalçılar”, “C.Cabbarlının təhsil illəri”, “Bədii həqiqətlər axtarışında”, “Cəfər Cabbarlı və gizli imzalar problemi”, “Mütərcim Cəfər Cabbarlı”, “Həyat və yaradıcılığın son dövrü” və “İstifadə edilmiş ədəbiyyat” bölümlərindən ibarət olan monoqrafiyada yeni düşüncə və yeni araşdırma metodu aparıcı rol oynayır. Yəni bu əsər heç bir ideoloji axının prinsipləri çərçivəsinə sığmır. Hər bir fakt, hər bir yanaşma tarixilik və həqiqət işığında təhlil edilir, oxucuya çatdırılır. Təbii ki, C.Cabbarlı barmaqla sayılacaq elə nadir simalardandır ki, onun haqqında hər bir ziyalının az-çox ümumi məlumatı var. Bütün bunlara baxmayaraq, tədqiqatçı C.Cabbarlının doğum tarixi, bəzi əsərlərinin dəqiq yazılma tarixi və nəşri barədə bir sıra yeni faktlar aşkarlayıb, nəsil şəcərəsini sistemli şəkildə tədqiqata cəlb edib. Bir sıra hallarda, sağlam mənada, digər cabbarlışünaslarla polemikaya girir, öz fikir və elmi qənaətlərini faktların işıgında bölüşür. Xüsusilə, C.Cabbarlının həyat və fəaliyyətinin XX əsrin ilk onilliklərindən söhbət açanda o dövrün təhsildə, maarif və mədəniyyətdə qazanılmış Azərbaycan reallıqlarını da geniş şəkildə tədqiq edir, mühit haqqında aydın təsəvvür yaradır. Bu illərdə Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq, Rəhim bəy Şıxlinski, Əlməmməd Mustafayev və digər maarif və mədəniyyət xadimlərinin fəaliyyətlərini də geniş şəkildə araşdırılması C.Cabbarlını yetirən mühit və şəraitin günümüzə qədər qaranlıq qalan tərəflərinə işıq salır. Yeri gəlmişkən qeyd etmək gərəkdir ki, XX əsrin ilk onilliklərinin Azərbaycana bəxş etdiyi böyük elm, maarif, mədəniyyət, məfkunə və düşüncə adamlarını aradan yüz il keçməsinə baxmayaraq XXI əsrin əvvəlləri verə bilmədi. A.Rüstəmlinin aşkarladığı zəngin faktlarla tanış olandan sonra, bir daha qənaətini qətiləşdirirsən ki, C.Cabbarlı kimi bir istedad məhz elə o əsrin payına düşməli idi... Monoqrafiyada bugünkü elmi-kütləvi auditoriya üçün maraq doğuracaq zəruri bölümlərindən biri xalqımız üçün uzun illər yasaq edilmiş, gizlədilmiş C.Cabbarlının bir müsavatçı kimi fəaliyyətini əks etdirən “Cəfər Cabbarlı Cümhuriyyət dönəmində” və “Cəfər Cabbarlı və gizli istiqlalçılar” bölümləridir. Bu bölümlərdə tədqiqatçı təkcə C.Cabbarlının deyil, həmçinin 1918-1920-ci illər Cümhuriyyət dövrünün bütün tarixi, sosial, iqtisadi, mədəni parametrlərini səbrlə, təmkinlə araşdırır. M.Ə.Rəsulzadə, N.Yusifbəyli, F.X.Xoyski, Ü.Hacıbəyov, M.B.Məhəmmədzadə və digər tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı maraqlı faktları aşkarlayır, bu dövrün tarixi, ideoloji istiqamətlərini bir ədəbiyyatşünasdan çox ciddi bir tarixçi kimi təhlil edir. Müəllif C.Cabbarlının bu dövrdəki fəaliyyətindən danışarkən tarixin gerçəkliklərini önə çəkir və yazır: “Məlumdur ki, Cəfər Cabbarlının Cümhuriyyət dövrü ədəbi – ictimai fəaliyyəti sovet ədəbi tənqidi qiymətləndirərkən bəzən ifrata varmış, qərəzli və qeyri-obyektiv nəticələr çıxarmaqdan çəkinməmiş, əsassız ittihamlar irəli sürmüşdür”. Bu fikrin davamı olaraq tədqiqatçı sovet əxlaq və düşüncəsinin şər-şamatasını canlı şəkildə əks etdirən bir neçə faktlar gətirir ki, bu faktların ideoloji təsir gücü bizim tarixi keçmişimizə atılan böhtan və tarixi ədalətsizlikdən başqa bir şeyə xidmət etmir.C.Cabbarlı kimi şəxsiyyətləri “öz burjua-mülkədar ağalarına və Türkiyədəki hamilərinə nökərçilik edən ...”lər kimi damğalandırdılar. Bu tarixi ədalətsizliklərə Cümhuriyyət dövründən yazan yeni düşüncə və təfəkkürlü qələm adamları kimi, A.Rüstəmli də tarixə elmi faktların işığında obyektiv və gerçəklikdən doğan sağlam münasibət bildirir və Cabbarlını (həmçinin o dövrün Cümhuriyyətçi şair və yazarlarını) xalq və vətən yolunda çarpışan milli mücahidlər kimi qiymətləndirir. C.Cabbarlının bu illərdə yazdığı, sovet dövründə haqqında ötəri mülahizələr irəli sürüldüyü “Ədrinə fəthi”, “Ulduz” kimi sırf tarixi gerçəkliyi və milli- psixoloji duyğuları əks etdirən əsərləri də dəyərincə təhlilə cəlb edir, onların məfkurə istiqamətlərini bu günün reallığı zəminində müvəffəqiyyətlə açır. Yaxın keçmişimizin acı həqiqətləri manoqrafiyanın “Cəfər Cabbarlı və gizli istiqlalçılar” bölümündə geniş şəkildə tədqiqə cəlb edilib. Bolşevik Rusiyasının Azərbaycanı işğal etməsi və milli cümhuriyyətin süqutundan sonra bir çox istiqlalçılar kimi, C.Cabbarlının da millət və xalq naminə başladığı gizli fəaliyyət və bu fəaliyyətin acı nəticələri bir vətəndaş tədqiqatçı kimi A.Rüstəmlinin maraq dairəsinin yeni qatlarını üzə çıxarır. Və bu faktlar C.Cabbarlı şəxsiyyətinin bütövlüyünə xidmət etməklə bərabər, həm də tariximizin yetmiş il qaranlıq qalan səhifələrinə işıq gətirir. Bir daha aydın olur ki, C.Cabbarlı təkcə şair, nasir, dramaturq, ssenarist, tərcüməçi deyil, eyni zamanda xalqın azadlığı və gələcəyi uğrunda döyüşən bir vətən mücahididir. Monoqrafiya, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, zəngin faktlarla diqqəti cəlb etdiyi qədər, həm də şirin və koloritli dilə və üsluba malikdir. Bu da tədqiqatçının daxili, mənəvi zənginliyindən qaynaqlanır. Monoqrafiyada bəzi hallarda nəsr dili elmi dili, elmi üslubu “sıxışdırır”. “Bakının yuxarı, dağlıq hissəsindən öz ilkini, əvvəlini başlayan, qara qənbər daş döşənmiş, ensiz və köhnə “Poçtovı”... adına küçə qrotesk səciyyəli fiqurlarla bəzədilmiş iki-üç mərtəbəli binaların ənənəvi düzümü ilə müşayiət olunur. Sadə görkəm ilə ümumi ahəngi pozmasa da ətrafdakı binalardan fərqlənən Hacı Məmmədhüseyn Bədəlovun şəxsi mülkü bu küçədə yerləşir”.

Bu kimi nəsr faktları mühitin və şəraitin daha da aydın şəkildə qavranılmasına geniş imkan yaradır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, nəsr dilindən yaxşı mənada yaradıcılıqla istifadə etmək bacarığı A.Rüstəmli yaradıcılığının məziyyətlərindəndir. ...A.Rüstəmli bir çox ədəbi nəsildaşları kimi xoşbəxt taleli tədqiqatçıdır. Çünki onun apardığı tədqiqatlar, araşdırmalar azad, müstəqil həyatımızın inkişaf etdiyi bir dövrün məhsuludur ki, indi bütün o dövrlə bağlı gizli qovluqlar, qara bağlı qapılar açılıb. İndi tədqiqatçıdan yalnız milli qeyrət, əxlaq və ləkəsiz vicdan tələb olunur ki, haqqı nahaqqa qurban verməsin. A.Rüstəmlinin gərgin axtarışlar və zəhmətlər bahasına ərsəyə gələn, geniş elmi-ictimaiyyətin diqqətini cəlb edən digər tədqiqatları kimi “Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti” monoqrafiyası yüksək əxlaqi-mənəvi dəyərlər işığında yazılmış əsərlərdən biridir. Bu monoqrafiya C.Cabbarlı irsinə, həyatı və mühitinə bir çox cəhətdən işıq salan yeni düşüncənin, yeni münasibətin aydın faktları kimi diqqətəlayiqdir.

Xanəli KƏRİMLİ

525-ci qəzet.- 2010.- 23 sentyabr.- S.7.