Cümhuriyyət naziri
Polşa tatarı, milli ordumuzun ilk Baş qərargah rəisi, general-leytenant Masey Sulkeviç haqqındakı yazımda 1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Cümhuriyyətinin türk soylarının, eləcə də Rusiya müsəlmanlarının seçkin nümayəndələrini maqnit kimi özünə çəkdiyini yazmışdım.
Bu elə mürəkkəb bir zaman idi ki, türk dünyası böyük sınaqlarla üzləşmişdi, Bir tərəfdə yüzilliklər boyu dünyanın üç qitəsinə hökm etmiş möhtəşəm Osmanlı imperiyası çökürdü. O biri tərəfdə-Qafqazın cənubunda isə əzablar və qanlar bahasına yeni cümhuriyyət qurulurdu. Bu çətin sınaq anında dini və milli mənliyini dərk etmiş hər türk-müsəlman üçün kiçik Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik mücadiləsi yalnız bir xalqın hürr yaşamaq istəyi deyildi. Yeni Cümhuriyyət həm də türkləri tarix və siyasət səhnəsindən sıxışdırıb çıxarmaq niyyətinə düşənlərə cavab idi.
Türklük duyğusu ilə aşılanmış, milliyyətçi ruhlu insanlar bu cavabın altında öz imzalarının olmasına can atırdılar. Ona görə də çətinlik və məhrumiyyətlərdən çəkinmədən yoxdan üçrəngli bayraq yaratmaq, hürr və çağdaş dövlət qurmaq savaşı verən Azərbaycana öz təmənnasız xidmətlərini təklif edirdilər.
Onlar hazırın naziri
olmağa gəlmirdilər. Əksinə, həyatlarını
ciddi təhlükə qarşısında qoyaraq “ağ” və
“qırmızı” Rusiyaya, türk düşməni Ermənistana,
müstəqil Azərbaycanın varlığı ilə
barışmağa çətinlik çəkən İrana
sinə gərmiş bir xalqa və məmləkətə
dayaq durmaq istəyirdilər.
Azərbaycan Cümhuriyyətinə
canla-başla xidmət edən belə türk
övladlarından biri də qardaş qumuq xalqının
oğlu Rəşid xan Kaplanov (1885-1937) idi.
Sayları 450 min nəfərə
çatan qumuqlar Şimali Qafqazın ən böyük
türk etnosu sayılır. Qumuq dili türk dilləri ailəsinin
qıpçaq qrupuna aiddir. Bu dilin diqqətəlayiq
yazılı nümunələrindən biri məşhur azərbaycanlı
şərqşünas-alim Mirzə Kazımbəyin 1850-ci ildə
Peterburqda çap etdirdiyi “Dərbəndnamə” əsəridir.
Yalnız tarix deyil, həm də diqqətəlayiq bir dil abidəsi
olan “Dərbəndnamə”nin müəllifi XVII əsr qumuq
alimi Məhəmməd Əvvabi idi. Əsrlər boyu türk
yurdu kimi şöhrət tapmış Dərbəndin tarixi bu
kitabda hətta orta səviyyəli Azərbaycan oxucusunun indi də
çətinlik çəkmədən başa düşəcəyi
aydın və anlaşıqlı dillə şərh olunurdu.
Qafqazdakı dil və din
qardaşlarımız qumuqları bizə
yaxınlaşdıran tarixi qohumluq əlaqələri də
mövcuddur. Sonuncu Qarabağ hökmdarı Mehdiqulu xan
Cavanşirin qızı şairə Xurşud Banu Natəvan
(1832-1897) Rəşid xan Kaplanovun doğulduğu Aksay kəndindən
olan knyaz, rus ordusunun general-mayoru Xasay xan Usmiyevlə (1808-1866)
ailə qurmuşdu. Bu nikahdan doğulan və babasının
adını daşıyan Mehdiqulu xan Usmiyev (1855-1900) təkcə
rus ordusunun zabiti deyil, həm də “Vəfa” təxəllüsü
ilə ana dilində lirik qəzəllər yazan şair kimi məşhurlaşmışdı.
Natəvanın ailə həyatını
bəzən Qafqaz canişini knyaz M.S.Vorontsovun istəyi ilə
bağlanan siyasi izdivac kimi də dəyərləndirirlər.
Lakin istənilən halda seçim özü maraqlı idi və
müəyyən ənənələrə əsaslanırdı.
Çünki şairənin babası İbrahim Xəlil
xanın qanuni arvadlarından biri qumuq əsilli idi. Qarabağ
xanlığının hökmdarı nüfuzlu qumuq
feodallarından Əli Sultan Cenqutaylının bacısıyla
evlənmişdi...
Təbii ki, bu tarixi paralellərin
Rəşid xana xüsusi bir aidiyyəti yox idi. Onu Azərbaycana
gətirən əsas amal dili və qanı ilə
bağlı olduğu millətin müstəqil dövlətçilik
savaşına öz töhfəsini vermək istəyi idi.
Bakıya gələn Rəşid
xan Kaplanov tezliklə baş nazir Nəsib bəy Yusifbəylinin
rəhbərlik etdiyi dördüncü hökumət kabinəsində
maarif və dini etiqadlar naziri (14 mart 1919–12 dekabr 1919),
beşinci hökumət kabinəsində isə ticarət və
sənaye naziri (24 dekabr 1919–1 aprel 1920) vəzifəsində
çalışmışdı.
Onun Azərbaycan hökumətində
tutduğu ilk nazir postu xüsusi ilə uğurlu olmuşdu. Təkcə
iki faktı xatırlatmaq kifayətdir: qısa müddətli
Cümhuriyyət dönəminin diqqətəlayiq hadisələrindən
olan Bakı Universitetinin açılışı, habelə
yüz nəfər azərbaycanlı tələbənin ali təhsillərini
tamamlamaq məqsədi ilə Rusiya, Türkiyə və Avropa
universitetlərinə göndərilməsi R.Kaplanovun ölkənin
maarif sahəsinə rəhbərlik etdiyi dövrə təsadüf
etmişdi. Əlbəttə, bu ilk növbədə Azərbaycan
hökumətinin xidməti idi. Lakin hökumətin
qarşıya qoyduğu vəzifənin yüksək səviyyədə
həyata keçirilməsi üçün Rəşid xan
da müvafiq sahəyə rəhbərlik edən məsul
dövlət məmuru kimi az iş görməmişdi.
lll
Əvvəlcə Şimali
Qafqaz Dağlılar Respublikası, sonra isə Azərbaycan
hökumətində yüksək vəzifələr tutana qədər
Rəşid xan Kaplanov da digər həmkarları və əqidə
dostları kimi hadisələrlə zəngin mürəkkəb
ömür yolu keçmişdi.
Onun mənsub olduğu nəsil
öz şəcərə ağacını Həzrəti Məhəmmədin
əmisi Həmzədən başlayırdı. İndi bu
iddianın sadəcə ailə əfsanələrinə,
yoxsa müəyyən qaynaqlara əsaslandığını
söyləmək çətindir. Lakin qumuqların başqa
bir əsilzadə nəsli-Tarkovski şamxalları (şair-tərcüməçi
Arseni Tarkovski və oğlu, məşhur “Stalker” filminin
yaradıcısı Andrey Tarkovski də həmin nəsildən
idi-V.Q.) ilə yaxın qohumluq əlaqələrinə malik
Kaplanovların tarixini XVI yüzillikdən etibarən mötəbər
sənədlər əsasında izləmək
mümkündür.
Rəşid xanın
atası Zabit xan Kaplanov (1838-1914) Dağıstanın iri torpaq
sahiblərindən sayılırdı. Eyni zamanda
Dağıstan əsilzadələrinin əksəriyyəti
kimi uzun illər çar ordusunda xidmət etmişdi. Zabit
xanın üç övladı vardı. Kiçik oğlu
İbrahim xan Kaplanov (1887-1948) atasının yolu ilə gedərək
hərbi sahəni seçmişdi. Polkovnik rütbəsinə
qədər yüksəlmişdi. Dağlılar
Respublikasının müstəqillik savaşı
apardığı 1918-ci ildə Qumuq süvari alayının
komandiri olmuşdu. Lakin Rusiya inqilabı bir sıra ailələr
kimi Kaplanov qardaşlarını da ayırmışdı.
Ağ ordunun tərkibində bolşeviklərə
qarşı vuruşan İbrahim xan mühacirətə
yollanmış, uzaq Amerikada həyatını başa
vurmuşdu. Rəşid və İbrahim xanın bacısı
Nəcabət xanım kabardin əsilli rus generalı
T.Bekoviç-Çerkasskiyə ərə getmişdi.
İnqilab onu da əri ilə birlikdə vətəndən
uzaq salmış, Polşa və Almaniyaya aparıb
çıxarmışdı.
Ailənin ilk övladı Rəşid
xan 1885-ci ildə (bəzi mənbələr bu tarixi 1883-cü
il kimi də göstərir) doğulmuşdu. Evdə özəl
müəllimlərdən dərs almış, Vladiqafqaz
gimnaziyasında oxumuşdu. Sonra isə təhsilini tamamlamaq
üçün daha uzağa-Fransa paytaxtındakı məşhur
Sorbonna universitetinə yollanmışdı.
Maraqlıdır ki, həmin
dövrdə bu universitetdə XX əsrdə öz millətinin
tarixində mühüm rol oynayan daha iki qumuq gənci təhsil
alırdı. Onlardan biri Heydər Bammat (1890-1965), digəri isə
Cəlaləddin Qorxmazov (1877-1937) idi.
Çarizmin süqutu ərəfəsində
Tiflisdə, Qafqaz Canişinliyində xüsusi
tapşırıqlar üzrə məmur vəzifəsində
çalışan Heydər Bammat 1917-ci ildə öz
seçimini etmiş, Şimali Qafqaz Dağlılar
Respublikasının qurucuları sırasında yer
almışdı. 1919-cu ildə Denikin hücumları nəticəsində
siyasi mövcudluğunu itirən bu respublikanın xarici işlər
naziri kimi Parisə, Versal Sülh konfransına
yollanmışdı. Sonra isə təxminən yarım əsrə
qədər çəkən mühacir həyatı
yaşamışdı. Siyasi publisist kimi geniş və səmərəli
fəaliyyət göstərmişdi. Berlində və Parisdə
rus dilində “Kavkaz” jurnalını nəşr etmişdi.
Mühacirət illərində eyni taleni yaşayan Ə.Topçubaşovun
ən yaxın dostlarından, məsləkdaşlarından
birinə çevrilmişdi. Təsadüfi deyil ki, Əlimərdan
bəyin zəngin epistolyar irsində adı ən çox və
müsbət planda çəkilən müasirlərindən
biri Heydər Bammat olmuşdu.
Sorbonnada təhsil alan ikinci
qumuq gənci C.Qorxmazov isə sonralar Dağıstanın ilk
sovet rəhbərlərindən biri, mətin
inqilabçı, ictimai-siyasi xadim və fikir adamı kimi
tanınmışdı. 1917-ci ildə dağlı
xalqlarının hər iki tarixi qurultayında iştirak etsə
də, az sonra milli qüvvələrdən
uzaqlaşmış, Temirxanşurada Dağıstan Sosialist
qrupunu yaratmışdı. Qrup qarşısına
Dağıstanda sosialist inqilabını hazırlayıb həyata
keçirmək məqsədi qoymuşdu. C.Qorxmazov tezliklə
RKP(b) Qafqaz ölkə komitəsi MK-nın üzvü
seçilmiş, Müvəqqəti İnqilab şurasına
rəhbərlik etməyə başlamışdı.
Bolşeviklərin gəlişindən və Dağıstan
MCCR-nın təşkilindən sonra (1921) muxtar respublika
XKS-nın ilk sədri olmuşdu. C. Qorxmazov bolşevik rəhbərləri
arasında az təsadüf edilən həqiqi intellektuallardan
idi. O, 1926-cı ildə Bakıda keçirilən I
Türkoloji qurultayın həmsədrlərindən
olmuşdu. 1928-ci ildə yaradılan Ümumittifaq Yeni Əlifba
Komitəsinin sədr müavini (sədr M.İ.Kalinin idi) kimi
qurumun fəaliyyətinə rəhbərlik etmişdi.
Firdovsinin 1000 illik yubileyi münasibəti ilə yaradılan
Sovet Təşkilat komitəsinə (1934) sədrlik də
C.Qorxmazovun üzərinə düşmüşdü. Onun
dostları sırasında Jan Jores, Emil Zolya, Anatol Frans, Romen
Rollan, Anri Barbüs və b. məşhurlar vardı. 1925-ci ildə
C.Qorxmazovla görüşən məşhur Norveç
qütb tədqiqatçısı, Nobel mükafatı
laureatı Fritof Nansen yazırdı:
“Qorxmazov Mahaçqala
yaxınlığındakı Kumtorqala adlı qumuq kəndindəndir.
Daha çox avropalıya bənzəyir. Ziyalı sifəti və
geniş alnı var. Saçları bəyaz və
dalğalıdır. Onun ana dili türk-qumuq dilidir. Bu dil
Dağıstanda çox geniş yayılıb. Rus dili ilə
birlikdə ümumi ünsiyyət vasitəsidir. Qorxmazov
çox ağıllı adamdır. Gözəl təhsil
alıb. Əsas peşəsi
hüquqşünaslıqdır, lakin mütaliə dairəsi
həddindən artıq genişdir. İnqilabdan əvvəl
uzun müddət siyasi mühacir kimi Parisdə yaşayıb”.
Parisdə Cəlaləddin
Qorxmazov gənc həmvətənin həm ictimai-siyasi
baxışlarının formalaşmasına, həm də
şəxsi həyatına ciddi təsir göstərə
bilmişdi. 1907-ci ildə o, Polşa
inqilabçısının qızı, sonralar özü də
inqilabi mübarizə tarixində silinməz izlər qoymuş
Mariya Skakovskaya (1886-1937) ilə ailə qurmuşdu. Bəlkə
də bu romantik evliliyin təsiri altında Rəşid Kaplanov
da Mariyanın yaxın rəfiqəsi, yəhudi əsilli Olqa
Arşon ilə evlənmişdi.
Bu xəbər 70
yaşlı atanı-knyaz Zabit Kaplanovu xeyli hiddətləndirmişdi.
O, hətta oğlu ilə bütün əlaqələri kəsmək
qərarına gəlmişdi. Qoca knyazı yəhudi
düşmənçiliyində təqsirləndirmək
doğru olmazdı. Sadəcə, köklü-köməcli
bir nəsil başçısı kimi tarixi yüzilliklərlə
ölçülən ailənin qan və gen
yaddaşını yad təsirlərdən qorumağı
özünün müqəddəs borcu sayırdı.
Kaplanovlar soyunun sonrakı taleyi Zabit xanın həyəcan və
əndişələrinin əbəs olmadığını
göstərdi.
1910-cu ildə Sorbonna
universitetində hüquq təhsilini başa vuran Rəşid
xan Rusiyaya deyil, İstanbula yollanmışdı. İki il əvvəl
burada gənc türklər inqilabı qələbə
çalmışdı. Onun Parisdən tanıdığı
“İttihad və Tərəqqi” partiyasının bir sıra
üzvləri yeni hökumətdə mühüm vəzifələr
tuturdular. Onlarla birlikdə üzərində
düşündükləri islahatları həyata
keçirmək, bütün türk-müsəlman
dünyasının böyük ümidlə
baxdığı yeganə türk müstəqil dövlətini
mümkün qədər müasirləşdirmək,
inkişaf və tərəqqiyə qovuşdurmaq imkanı
yaranmışdı.
Onu İstanbula bağlayan
başqa amil əmisi oğlu Əhməd Səid Kaplanovun
Osmanlı paytaxtında, xüsusən də gənc türklərin
liderləri arasında tanınmış simalardan biri
olması idi. Əhməd Səid (1859-1920) Qafqaz canişininin
mühafizə alayının zabiti, polkovnik Əbu Müslim
Kaplanovun oğlu idi. Kadet korpusunu bitirdikdən sonra Rusiyada
böyük perspektivləri olsa da, çox güman ki,
imperiyanın türk-müsəlman xalqlara ögey münasibəti
ilə barışmayaraq 1888-ci ildə Osmanlı təbəəliyini
qəbul etmişdi. Qafqazın tanınmış türk ailələrindən
birinin övladı kimi tezliklə Sədrəzəmin (baş
nazir) şəxsi yavəri vəzifəsinə yüksəlmişdi.
Sədrəzəm Qazi Əhməd Muxtar Paşa bir müddət
sonra Misirə, Osmanlı sarayının ali təmsilçisi
vəzifəsinə təyin olunanda Əhməd Səidi də
özü ilə aparmışdı. O tezliklə öz rəisini
də “gənc türklərə” rəğbətlə
yanaşanların sırasına çəkə bilmişdi.
Əhməd Səid
1899-1902-ci illlərdə Qahirədə “Sancaq” (“Bayraq”) qəzetini
nəşr etmişdi. Qəzet ardıcıl surətdə
Osmanlı imperiyasında ümumi islahatlar aparılması və
1876-cı il Konstitusiyasının yenidən bərpasına
çağırırdı. 1908-ci il inqilabından sonra Ə.S.Kaplanov
İstanbula dönmüşdü. Burada yenidən mətbuat
sahəsində çalışmaqla bir sırada həm də
İstanbul universitetinin professoru idi.
Nəhayət, Cəlaləddin
Qorxmazovla Mariya Ckakovskaya da artıq iki ildən bəri
İstanbulda yaşayırdılar. Onlar Rusiyadan gələn
mühacirlər üçün pansionat təşkil
etmişdilər. 1909-cu ildən isə C.Qorxmazov ilk rusdilli
türk mətbu orqanının-“Ctambulskie novosti” qəzetinin nəşrinə
başlamışdı. Rusiyanın İstanbul səfiri
N.V.Çarıxov xarici işlər naziri A.P.İzvolskiyə
məktubunda redaktoru “mötədil görüşlərə
malik çox istedadlı adam”, qəzeti isə “Türkiyə
ilə iqtisadi və mədəni zəmində
yaxınlaşmaya xidmət edən nəşr”
adlandırmışdı.
Cəmi 33 sayı
çıxan bu qəzet gənc türklər inqilabından
sonrakı Türkiyəni rus ictimaiyyətinə tanıtmaq
baxımından mühüm rol oynamışdı. Bir
sıra türk ziyalıları onun səhifələrində
həvəslə çıxış edirdilər. Qəzet
Osmanlı-Rusiya savaşlarının təsiri altında əsrlər
boyu ruslarda yaranmış türk düşmənçiliyi
düşüncəsinin tədricən aradan qaldırmaq
amalına xidmət edirdi. “Stambulskie novosti”nin müəllifləri
sırasında Rəşid xan Kaplanov da var idi. “İttihad və
Tərəqqi”də on sənə” adlı memuarların müəllifi,
tanınmış türk ictimai-siyasi xadimi və publisist
Mühitdin Birgenin (1885-1952) məlumatına görə həyatının
İstanbul dövründə Rəşid xan rəsmi partiya
orqanı sayılan “Tənin” qəzetində də yaxından
iştirak etmişdi. Həm Türkiyə, həm də Rusiya
və Avropa həyatına, ictimai-siyasi fikrinə yaxından bələdlik
onu inqilabçı partiya ətrafına toplaşan
intellektuallar arasında öncül mövqelərə
çıxarmışdı.
İstanbulda
yaşadığı üç il ərzində R.Kaplanov
ölkənin Ədliyyə nazirliyi nəzdində fəaliyyət
göstərən qanunvericilik islahatları komissiyasında
çalışmış, Mülkiyyə məktəbində
dövlət hüququndan, Siyasi elmlər məktəbində
isə anayasa hüququndan mühazirələr oxumuşdu.
İmperiyanı idarə edən Triumviratla (Tələt
Paşa, Ənvər Paşa, Camal Paşa) ilə
tanışlıq və əlaqələri
yaranmışdı.
1913-cü ildə Rəşid
xan Kaplanov atasının təkidi ilə vətənə
dönmüşdü. Növbəti il Zabit xanın vəfatından
sonra ailənin geniş torpaq mülkiyyətinə sahiblik
hüququ onun üzərinə düşmüşdü. Rəşid
xan 1913-1917-ci illərdə həm də Vladiqafqaz şəhərində
andlı müvəkkil kimi məhkəmə sistemində
çalışmışdı, yalnız qumuqların deyil,
bütünlükdə Dağıstanın ictimai-siyasi həyatında
yaxından iştirak etmişdi. Oğlu, kosmik texnologiya sahəsində
S.Korolyovun yaxın silahdaşlarından biri kimi tanınan sovet
alimi, professor, iki dəfə SSRİ Dövlət
mükafatı laureatı Murad Kaplanov (1915-1980) da Vladiqafqaz
şəhərində dünyaya göz
açmışdı.
lll
Fevral inqilabı Rusiya
imperiyasının digər milli ucqarları kimi Qafqazda da
geniş əks-səda doğurmuşdu. Çarizmə
qarşı çoxillik silahlı müqavimət ənənələri
ilə tanınan dağlı xalqları inqilabın
yaratdığı imkandan yararlanaraq öz dövlətlərini
qurmaq əzmində idilər. Bu dəfə mübarizənin əsas
ağırlığı hərbçilərin deyil,
ziyalıların üzərinə düşmüşdü.
Onlar yeni tarixi şəraitdə dini, etnik və dil fərqlərini
aradan qaldıraraq Şimali Qafqaz və Dağıstan
xalqlarını “dağlı” ideologiyası əsasında
birləşdirmək istəyirdilər.
Peterburqda inqilabın əks-sədası
başa çatmamış, 1917-ci il martın 5-6-da
dağlı ziyalıları Vladiqafqazda bir araya gələrək
Birləşmiş Dağlıların Müvəqqəti Mərkəzi
Komitəsini yaratmışdılar. Quruma balkar maarifçisi və
ictimai xadim Basiyat Şaxanov rəhbərlik edirdi. Müvəqqəti
MK rus inqilabının açdığı imkanlardan istifadə
edərək Qafqaz dağlılarının maraq və mənafelərini
qoruyan bir qurum kimi geniş siyasi, idarəçilik və
maarifçilik fəaliyyəti aparmağı
planlaşdırırdı.
1917-il 1(14)-8(21) may tarixlərində
Vladiqafqaz şəhərində özünün ilk
qurultayına toplanan Birləşmiş Dağlıların
Müvəqqəti MK-sı Şimali Qafqaz və
Dağıstan Dağlıları İttifaqı kimi
formalaşdı. Həmin ilin sentyabrında keçirilən
növbəti qurultayda Abxaziyanın da İttifaqa
qoşulması nəticəsində sonra qurum Şimali Qafqaz,
Dağıstan və Abxaziya İttifaqı kimi tanınmağa
başladı.
Birinci qurultaya müxtəlif
Şimali Qafqaz və Dağıstan xalqlarının 340 nəfər
nümayəndəsi qatılmışdı. Qurultayda Azərbaycanı
tanınmış ictimai-siyasi xadim, Parlamentin gələcək
başçısı doktor Həsən bəy Ağayev təmsil
edirdi. Bu da yeni siyasi reallıq şəraitində
dağlıların, eləcə də Rusiyanın digər
türk-müsəlman xalqlarının Azərbaycanı
özlərinin təbii müttəfiqi saymaları ilə əlaqədar
idi. Yeri gəlmişkən, ilk dağlı qurultayının
işinin maliyyələşdirilməsində Bakı
milyonçuları H.Z.Tağıyev, M.Muxtarov (onun
xanımı osetin əsilli idi-V.Q.) və Ş.Əsədullayev
yaxından iştirak etmişdilər. Azərbaycan hələ
milli dövlətçilik yolunda nəzərə çarpan
addım atmasa da, H. Ağayev öz təbrik nitqində
dağlıları müstəqil dövlətçilik
forması kimi respublika quruluşunu tərcih etməyə
çağıraraq demişdi:
“Yalnız milli-ərazi
prinsipinə əsaslanan demokratik respublika islam dininə
sitayiş kimi şərəf və xoşbəxtliyə nail
olmuş xalqların milli-siyasi inkişafını ən
uğurlu bir şəkildə təmin edə bilər.
Yalnız belə bir respublika quruluşu şəraitində
tam milli, mədəni və siyasi tərəqqi əldə
oluna bilər. Yalnız belə olduqda islam bir zamanlar nuru ilə
bütün Avropanı işıqlandırdığı, son
dövrlərdə isə məhrum edildiyi dəyərləri
yenidən bəşəriyyət xəzinəsinə bəxş
edə bilər”.
Rəşid xan Kaplanov həmin
qurultayın işində “qumuqların, qaranoqayların və
Stavropol quberniyası türkmənlərinin” nümayəndəsi
kimi iştirak edirdi. Amma təbii ki,
çıxışları sadəcə belə dar milli dairə
ilə məhdudlaşmamışdı. Əksinə,
qurultayda yalnız dil deyil, din fərqlərini də aradan
qaldırmağa çalışan “dağlı”
ideologiyasının əsas müəlliflərindən biri
R.Kaplanov idi. Onun haqlı qənaətinə görə islam
dini faktorunun qabarıqlaşdırılması əhalisinin
yarısı müsəlman, digər yarısı isə
xristian olan Osetiyanın Şimali Qafqaz dağlıları
ittifaqında özünə problemsiz yer tapmaq məsələsinə
maneə törədə bilərdi. Məhz yüksək
siyasi taktına və mütərəqqi baxışlarına
görə çoxmillətli mühitdə xüsusilə həssas
və ağrılı mövzuya çevrilən təşkilati
məsələlərlə bağlı əsas məruzə
də Rəşid xanın üzərinə
düşmüşdü. M.Əbdülqədirov (Balkariya)
torpaq məsələsinə, Ə.Əfəndiyev
(Dağıstan) dini islahatlara, S.Qabiyev (Dargin) məktəb və
təhsil məsələləri ilə bağlı qurultay
iştirakçıları qarşısında
çıxış etmişdilər.
Mayın 5 (18)-də qurultay
R.Kaplanovun məruzəsi ətrafında müzakirələri
başa çatdıraraq Dağlılar İttifaqının
yaradılması haqqında qərar qəbul etmiş və
İttifaqın idarə şəkli ilə bağlı irəli
sürdüyü layihəni bəyənmişdi. Mayın
7(20)-də qəbul olunan Dağlılar İttifaqının
Konstitusiyası, siyasi platforması və proqramı kimi
mühüm sənədlər də R.Kaplanov tərəfindən,
yaxud onun rəhbərliyi altında hazırlanmışdı.
1917-1920-ci illərdə
Şimali Qafqaz və Dağıstanda biri-birinə müvazi
şəkildə dörd hökumət fəaliyyət
göstərmişdi. Bunlar Terek-Dağıstan hökuməti,
Çeçenistan və Dağıstanın Dağlı
hökuməti, Şimali Qafqaz Əmirliyi (Çeçenistan)
və Şimali Qafqaz imamlığı (Dağıstan və
Çeçenistanın bəzi hissələri) idi. Rəşid
xan Kaplanov 1917-ci il dekabrın 14-də 1918-ci il martın 8-nə
qədər Terek-Dağıstan hökumətinin sədri
olmuş, eyni zamanda xarici əlaqələr sahəsin nəzarət
etmişdi.
“Qafqaz mayı” kimi məşhurlaşan
1918-ci il mayın 11-də Birləşmiş Dağlılar
İttifaqının MK-sı üç Cənubi Qafqaz
respublikasını qabaqlayaraq Şimali Qafqaz
Dağlıları Respublikasının
yarandığını bəyan etdi. Respublika öz
qarşısına regiondakı qüvvələri birləşdirmək
və vahid mərkəzdən idarə etmək məqsədi
qoymuşdu. Rəşid Kaplanovun da qumuq xalqının təmsilçisi
kimi qatıldığı bu hökumətin başında
çeçen milyonçusu Əbdülməcid (Tapa)
Çermoyev dayanırdı. Yardım üçün
Almaniyaya və Osmanlı imperiyasına müraciət
olunmuşdu. Real maddi və mənəvi yardım isə
mayın 28-də öz dövlət müstəqilliyini elan edən
Azərbaycan Cümhuriyyətindən gəlmişdi.
Rəşid xan Kaplanov 1919-cu
ilin yanvarında Xasavyurd dairəsindən 27 nəfərdən
ibarət Dağlı Parlamentinə üzv seçilmişdi.
1918-ci il dekabrın 12-dən isə Pşemaxo Kotsevin rəhbərlik
etdiyi Dağlı hökumətində daxili işlər naziri
vəzifəsini tuturdu. Yeri gəlmişkən həmin
hökumətdə xalq maarifi naziri Azərbaycan əsilli
pedaqoq və ictimai xadim Nurməhəmməd Şahsuvarov
(1885-1948) idi. Bütün Şimali Qafqazı
bürümüş xaos və anarxiya şəraitində vəziyyətə
nəzarət edə bilməyən Kotsev hökuməti 1919-cu
il martın 5-də tam tərkibdə istefaya getdi. R.Kaplanovun rəhbərliyi
ilə yeni hökumət kabinəsi formalaşdırmaq niyyəti
də baş tutmadı. O, “ağ Rusiya” və Denikinlə əməkdaşlıq
yolunun tutulmasında, Dağıstanın yenidən rus
süngülərinin nəzarəti altına keçməsində
hər hansı şəkildə iştirak etmək istəmirdi.
P.Kotsevin ikinci hökuməti yalnız ay yarım duruş gətirə
bildi. 1919-cu ilin mayında Dağıstanı ələ
keçirən Denikin hakimiyyəti çar generalı Mustafa Xəlilova
verdi.
(Ardı gələn şənbə sayımızda)
Vilayət QULİYEV
525-ci qəzet.- 2010.- 25 sentyabr.-
S.22-23.