Axtarışların uğurlu bəhrəsi

MÜBARİZ CƏFƏRLİNİN YENİ POVESTİ HAQQINDA QEYDLƏR

Mən Mübariz Cəfərlini şəxsən tanımasam da, artıq neçə ildir ki, mətbuatda bu müəllifin hekayələrini, povestlərini izləyirəm və doğrusu, təəccüb edirəm ki, nə üçün ədəbi tənqid onun yaradıcılığına layiq olduğu diqqətlə yanaşmır. Görünür, bunun bir səbəbi də ondadır ki, Mübariz müəllim özünüreklamdan, ədəbiyyatkənarı ajiotajdan uzaq bir adamdır (hər halda mənə belə gəlir) və bir küll halında, yəni ümumiləşdirərək götürsək, bugünkü Azərbaycan ədəbi prosesindəki bəsitlik yalnız öz yazı-pozu işi ilə məşğul olan bu yazıçını ümuminin arasından seçməyə imkan vermir.

Mübariz Cəfərlinin “Əl” povestini (“Azərbaycan” jurnalı, 2009, № 11) vaxt ucbatından bir az gecikdirsəm də, oxudum və mən əvvəllər də bu yazıçının ayrı-ayrı əsərləri barədə yeri düşdükcə bəhs etmişəm, ancaq güman edirəm, “Əl” artıq o əsərdir ki, haqqında ötəri bəhs etmək yox, xüsusi yazmaq lazımdır, çünki bir yazıçı kimi Mübariz Cəfərlinin güclü və zəif cəhətləri bu əsərdə özünü aydın göstərir.

İlk olaraq onu deyim ki, müəllif təhkiyyənin bu povest üçün uğurlu formasını tapıb və bu cəhət mənim üçün əhəmiyyətlidir ona görə ki, artıq əldə edilmiş professionallığın göstəricisidir. Oxucuda (misal üçün, məndə) elə bir təəssürat yaranır ki, elə bil, sən əsəri oxumursan, kimsə söyləyir, sən də qulaq asırsan; “kimsə” – müəllifin özü və iki personaj (Həbib kişi və Əhməd kişi). Həm də həmin “söyləmələrin” arasında “bu – müəllif mətnidir, bu – Həbib kişinin dedikləridir, bu da – Əhməd kişinin dedikləridir” deyə dəqiq bölgü, təhkiyələr sərhədi yoxdur, keçidlər tamam təbii olaraq bir-birini əvəz edir.

Bir cümlə ilə ifadə etsək, əsərin anekdotu bundan ibarətdir: təqaüdə çıxmış neftçi (dəniz neftçisi) Həbib kişi bir gün yatıb yuxuda görür ki, ona deyirlər: filan gündən sonra filan qohumun, ya tanışın öləcək, “Get, sağ əlini qoy onun sol çiyninə, ölməsin”; beləliklə də, yuxular davam edir, həmin filankəslər də Haqq dünyasına köçür. Və müəllif bu mistik fabulanı həyatiləşdirə bilmişdir, daha dəqiq desəm, ona “məişət-güzəran donu” geyindirməyi bacarmışdır. Ancaq bütün bunlar əsərin zahiri görüntüləridir, əslində isə, söhbət həyatın mənasından (və yaxud, mənasızlığından!) və bu məna (yaxud mənasızlıq) içində insani münasibətlərdən, insanların həyatdakı fərdi missiyalarından, ümumi mənəvi dəyərlərdən (belə bir missiya, dəyər həqiqətən də varmı? yoxmu?) gedir, oxucunu da emossional bir maraq içində özü ilə aparır, amma o yerə qədər ki, orada əsərin bədii-estetik mündəricatına yad olan fəlsəfəçilik başlanır.

“Əl” mistik-fəlsəfi povestdir və əsərin bədii məziyyət və kəsirləri də elə bu bucaqdan baxanda aydın görünür: müəllif buradakı mistikanı akvarellə işləməyi bacarmış, bədii intiriqanı dəqiq göstərmişdir. Fəlsəfi hissə haqqında isə belə demək mümkün deyil. Bunun səbəbi odur ki, Mübariz Cəfərli, əgər belə demək mümkünsə, fəlsəfi hissəyə müdaxilə edir və bu zaman süjetin inkişafı təbii axarından çıxır, həyat, ölüm barədə tanış və bir sıra məqamlarda isə bəsit, primitiv mülahizələr ya müəllifin, ya da personajların (Həbib və Əhməd) dili ilə əsərə bədii zərər vurur, fəlsəfi nəticəni oxucu yox, bu nəticəni bədii detallara, ştrixlərə əsaslanmadan müstəqim olaraq müəllif özü çıxarmağa çalışır.

Əksinə, mistik hissə isə ona görə oxucunu ələ alır və mahiyyət etibarilə əsəri bədii məğlubiyyətdən xilas edir ki, burada həmin “müəllif müdaxiləsi” yoxdur, dəqiq ştrixlər, ilk baxışda ötəri görünən, əslində isə mühüm olan detallar, təsadüfi görünən, əslində isə bədii baxımdan zəruri xatırlamalar elə təbii və münbit zəmin yaradır ki, deyilən (və biləvasitə deyilməyən!) sözün çəkisini artırır.

Həbib kişi fikirləşir: “Pensiyaya çıxmağım məni filosof eləyir.” Və bundan sonra müəllif fəlsəfəçiliyə başlayır, Həbib kişinin düşüncələrinə heç vəchlə hansısa bir bədii ehtiyac olmadan məlum, çox eşitdiyimiz və oxuduğumuz “fəlsəfi” mülahizələr əlavə edir, elə bil, ehtiyatlanır ki, birdən, Həbib kişinin düşüncələri fəlsəfi olmaz... Halbuki, “pensiyaya çıxmağı Həbib kişini filosof edib” qənaətinə oxucu gəlməlidir, bunu müəllif (indiki halda Həbib kişinin dili ilə) deməməlidir, yox, hərgah bunu biləvasitə demək onun üçün prinsipial əhəmiyyət daşıyırsa (Lev Tolstoy kimi!), mükəmməl, yəni əsaslandıra-əsaslandıra, inandıra-inandıra deməlidir (yenə də Lev Tolstoy kimi!).

Mənə elə gəlir ki, Mübariz müəllimin istedadının yönü, bədii-estetik istiqaməti fəlsəfi mülahizələr yürütməkdə yox, fəlsəfi mahiyyəti bədii detal və ştrixlərlə, eyhamlarla, yeri gəldikdə istehza, ironiya və s. ilə göstərməkdədir. Həbib kişi canlı insan olanda qat-qat artıq dərəcədə filosofdur, mülahizələri daha düşündürücü, daha təsirlidir “zorən-təbib” surətdə “fəlsəfi” fikirlər söylədikdə (ya da bu işi onun yerinə müəllif gördükdə).

Mübariz Cəfərlinin qələminin gücü göstərməkdədir və o göstərməyi bacarır, sənətin vacib atributlarından biri olan bu xüsusiyyət onun istedadının tərkib hissəsidir, odur ki, onun göstərdiyini şərh etməyə ehtiyac yoxdur. Bəzən müəllif o qədər aludə olur ki, hətta təbiət təsvirinə də biləvasitə “fəlsəfi” don geyindirmək cəhdi özünü göstərir. Fikir verin: “Sakit yay gecəsiydi, ay bədirlənmişdi, ulduzlar ayı əhatəyə almışdılar. Elə bil, ayı dilə tutub yola gətirməyə çalışırdılar. Deyəsən ay da könülə (?- E.) gəlmişdi, dinib-danışmırdı, fikrə getmişdi.”

Ayın bu cürə “fikrə getməyi”nin bədii-emossional təsiri, psixoloji situasiyaya sirayət etmək imkanı, güman edirəm ki, yox dərəcəsindədir.

Ölüm mövzusu bu povestdə aparıcı xətlərdən biri, bəlkə də, birincisidir və Mübariz Cəfərli, ümumilikdə, ədəbiyyatın bu əbədi mövzusunda öz fərdi yazıçı sözünü deməyi bacarmışdır, bu da, əlbəttə, istedaddan və professionallıqdan xəbər verir.

Ancaq o yerdə ki, əsərin həmin uğurunu müəyyənləşdirən psixoloji detalları, ştrixləri, eyhamları ölüm mövzusunda müəllifin biləvasitə şərhləri (ya özünün, ya da personajların dili ilə) əvəz edir, bu zaman əsərin ümumi ruhuna, bədii-estetik xüsusiyyətlərinə, üslubuna yad olduğu üçün, fəlsəfəbazlıq dayazlığı üzə çıxır və dediyim kimi, bədii ziyan vurur. Bu parçada olduğu kimi:

“Ölüm gözlə qaş arasındadı. Yox, yalandı, hər şey qabaqcadan yazılıb. Belə deyiləydi gərək dəqiqlikdən ötrü: “qabaqcadan yazılan ölüm gözlə qaş arasındadı”. Get, dayan güzgünün önündə. Diqqətlə bax gözlə qaş arasına. Gördüyün göz qapağı olacaq. Deməli, ölüm göz qapağının ya altındadı, ya üstündə... qaşdan aralıdı, gözə yaxın.”

Nə olsun? Təsvir edilən (və yaxşı təsvir edilən!) psixoloji situasiya ilə bağlı bu darıxdırıcı fikirlər nə verir? Hansı bədii ehtiyacın nəticəsi, hansı bədii sualın cavabıdır?

İndi isə elə həmin gərgin psixoloji situasiya ilə (söhbət Rüstəmin qəfil ölüm xəbərini eşidən Həbib kişinin sarsılmasından gedir) bağlı bu parçaya fikir verək:

“Daha dənizdə, neft daşlarında, buruqlarda işləmirdi, təqaüdə çıxmışdı, bəs, görəsən otaq niyə ləngər vururdu, qağayıların səsi hardan gəlirdi?.. Gözünün qabağına niyə apaydın, buludsuz səma gəlirdi? Deyəsən, dalğalar güclənmişdi, ləpələr duzlu suyu onun üz-gözünə vurmuşdu, Allah xeyirə calasın, fırtına başlayırdı, nədi?”

Bundan sonra arvadı deyəndə ki, “- Ay kişi, özünə gəl, xəstə adamsan...”, biz Həbib kişinin həqiqətən özündə olmadığına, gərgin psixoloji anlar yaşadığına inanır və bu hissiyyatı duyuruq, çünki Həbib kişi dünyanın vəfasızlığı barədə haray-həşir salmır, “dəruni” fikirlər söyləmir, sadəcə olaraq (!) onun otağı gəmi kimi ləngər vurur, o, qağayıların səsini eşidir, birdən-birə aydın səma görür (qara buludlar yox, məhz aydın!), dəniz suyunun duzlu təmini hiss edir... Burada müstəqimlik, birbaşalıq yoxdur və elə buna görə də emossional təsiri daha güclüdür.

Ona görə də mən istəməzdim ki, bu povestdə bəzən trafaretlərlə rastlaşaq, misal üçün, müəllif məlum “alın yazısı”nın açıq qapısını “Yəqin tale, qismət, ömür deyilən sirli-sehrli yolu heç kəs özbaşına qət eləmir. Hərənin öz sarbanı var.”- deyə döyməyə başlasın, yaxud “Amma sən işləmə, mən əlimi ağdan-qaraya vurmayım. Bəs, altı milyard bəndəni kim yedirdib-içirsin, kim geyindirsin? Bax, budur əsas məsələ!” – deyə çoxdan salınmış cığırlarla getsin.

Mübariz Cəfərli bir neçə dəqiq tapılmış və heç vəchlə gözə soxulmayan məişət xarakterli qrafik cizgilərlə surəti canlandırmaq bacarığına malikdir. Povestdə Rüstəmə ayrılmış yer iki-üç jurnal səhifəsindən artıq deyil, ancaq bu, müəllifə kifayət edib ki, canlı, ətli-qanlı bir surət yaratsın.

Həbib kişi ilə köhnə dostu Əhməd səhər-səhər Rüstəmgilə gəlir və Rüstəm bu qəfil qonaqları belə qarşılayır: “- Gəlin, gəlin, xoş gəlmisiniz... Keçin,- qonaq otağına gətirdi bizi.- Oturun,- Rüstəmin gözləri gülürdü. Əynindəki maykasının üstündən yekə qarnını qaşıya-qaşıya stol arxasında bizimlə üzbəüz əyləşdi.- Ay Sənəm, ay arvad, hardasan, çay gətir görək, gör bizə kim gəlib, tez elə... – Arvadından səs çıxmadığını görüb, izahat verdi.- Tualetdədi, çıxar indi...”

Olsun ki, Rüstəmin bu sözləri (“Tualetdədi, çıxar indi...”) bir fransız üçün heç nə demir, ancaq mənsub olduğu və dilində yazdığı xalqın mentaliteti, ənənələri kontekstində bu sözlər kifayətdir ki, Rüstəmin xarakteri məxsusi kolorit çalarları əldə etsin və orasını da deyim ki, müəllif bu optimist, ailəcanlı, çox da dərin düşüncələrə dalmaq imkanına malik olmayan surətin o qədər də yüksək səviyyədən xəbər verməyə zarafatlarının, hazırcavablığının üzərində faciəvi bir aura yarada bilmişdir.

Məsələ burasındadır ki, Rüstəm Həbib kişinin növbəti yuxusunun qəhrəmanıdır və bu dünyada ona verilmiş müddət bitib, ancaq Həbib kişi təhtəlşüur olaraq bunu bilsə də, Rüstəmin özünün bundan xəbəri yoxdur. Rüstəm həqiqətən də ölür və mən bu povestin ümumi uğurunu onda görürəm ki, oxucu yalnız Rüstəmin ölümündən təsirlənmir, cürbəcür qiyafədə gündə yüz dəfə gördüyümüz bu adi insanın ölümü onu, yəni oxucunu, ümumiyyətlə, həyatın faniliyi barədə düşündürür. Həm də bu yerdə müəllif heç bir fəlsəfəçiliyə getmir, bədii vasitələrlə situasiyanı göstərməyi bacarır və müəllifin beləcə şərhçiliyə varmaması burada elə fəlsəfi baxımdan da daha artıq söz deyir, daha artıq düşündürür, təsirləndirir.

“Əl”də mənim xoşuma gələn cəhətlərdən biri bu oldu ki, əsərdə ənənəvi süjet xətti yoxdur, yəni süjet xətti boyunca inkişaf edən vaqeə, hadisə yox, vəziyyət, psixoloji durumdur və bu, əlbəttə, nasir fəhmi, səriştəsi tələb edir. Mübariz Cəfərlidə belə bir fəhm və səriştə var. Ancaq hərdən ölçü hissi onu aldadır və nəticədə əsərə artıq epizodlar, yad mətn daxil olur. Misal üçün, elə bilirəm ki, Rüstəmin oğlu Əjdərin tələbə ikən institut macərası öz-özlüyündə maraqlı olsa da, həm həqiqi, həm də məcazi məna baxımından povestdəki mətləbə yaddır.

Mübariz Cəfərli obrazlı yazmağa çalışır və bu zaman Azərbaycan atalar sözlərindən və idiomatik ifadələrdən bədii effektlə istifadə edir. Bu cəhət onun təhkiyəsini obrazlılıq mənasında milliləşdirir və mühümü odur ki, bu zaman belə bir mətn milliliyi məhdudiyyətə yox, əksinə, söylənən fikirlərin, təsvir edilən situasiyaların alt mətnini (sözaltı mənasını) dərinləşdirir, söz ilə deyilməyənlərin miqyasını genişləndirir.

Baxın, kiçik bir povestdə “bəndə arşını xətalı olur”, “ayranına turş demək”, “ya vəlvələdən, ya zəlzələdən”, “qırxında öyrənən gorunda çalar”, “ayranına turş demək”, “qismətdən artıq yemək olmaz”, “fələyin yazdığını bəndə poza bilməz”, “haqqı nahaqqa vermək”, “ucundan tutub, ucuzluğa getmək”, “gecə qara, cücə qara”, “yel vurub, yengələr oynayır”, “kor kora kor deməsə, bağrı çatlayar”, “ələyi ələnib, xəlbiri göydə fırlanır”, “ölən öldü, torba doldu”, “Allahdan buyruq, ağzıma quyruq”, “istədiyi yar idi, yetirdi pərvərdigar”, “ağır otur, batman gəl”, “qardaş getdi yanımdan, övlad getdi canımdan”, “gələn getməlidi, ölənlə ölmək olmaz”, “doşab alıb, bal çıxıb”, “köhnə palan içi eşmək”, “şər deməsən, xeyir gəlməz”, “yazıya pozu yoxdu”, “dayazda üzə bilməyənin dərində nə azarı” və s. kimi folklordan gələn deyimlər işlədilir, həm də bunlar yalnız personajların dili ilə deyilmir, uğurla müəllif təhkiyəsinə də daxil edilir. Başqa bir əsərdə bu cəhət bəlkə də bədii ifratçılığa, hətta primitivliyə gətirib çıxara bilərdi, ancaq “Əl”də belə deyil və bunun əsas səbəbi odur ki, bu deyimlər mətndə süni şəkildə (bəzi hallarda lüğət kitablarından götürülərək!) yerləşdirilmir, əksinə, təhkiyənin təbii tərkib hissəsinə çevrilir.

Mübariz Cəfərli axtarır, yeni söz demək istəyir və belə başa düşürəm ki, bədii-estetik axtarışlar üçün onun bir nasir kimi yaxşı potensial imkanları var. “Əl”in təcrübəsi göstərir ki, bu imkanlar müasir nəsrimizin maraqları, onun bədii-estetik sanbal əldə etməsi baxımından perespektivlidir və onların potensiyadan reallığa doğru hərəkətinə yalnız bu yazıçının özünün yox, ümumiyyətlə, çağdaş nəsrimizin ehtiyacı var. Bu gün romanlar, povestlər, hekayələr çox yazılır, ancaq ortaya çıxan uğurlu, əhəmiyyətli əsərlərin sayı azdır. Mən yuxarıda yazdım ki, ədəbi prosesimiz, bir küll halında götürsək, bəsitlik (yəni reklamçılıq, qərəzçilik, “obıvatelşina”, savadsızlıq, qaraguruhçuluq və s.) dərdinə mübtəladı, ancaq eyni zamanda, say etibarilə az olsa da, istisnalar var və məhz onlar – həmin istisnalar “Əl” kimi əsərləri çoxluğun arasından seçib ədəbi prosesə gətirməyi bacarmalı, ədəbiyyatımıza gələn yeni və ciddi (!) qüvvələri obyektiv ədəbi himayəyə götürməlidir.

27 avqust 2010

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2010.- 25 sentyabr.- S.18.