Azərbaycanın sovetləşməsi və Qarabağın qara günləri (1920-1923)

Son 20 ildə Azərbaycanın tarixinin və taleyinin ağrılı yerinə çevrilmiş Qarabağ olayları öz məcrasında çıxaraq bütün dünyanın diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. Vətənimizin dilbər guşəsinə qarşı erməni təcavüzü Qarabağın tarixinin, mədəniyyətinin, dünəninin və bu gününün saxtalaşdırılması fonunda həyata keçirilmişdir. Bir sıra məqamlarda mənəvi dünyamızın daşıyıcısı olan bu ulu türk yurdu bəzən tamamilə başqa biçimdə dünyaya təqdim edilmişdir. Təbiəti, tarixi, mədəniyyəti ilə ruhumuza hopmuş Qarabağa qara əllər nə zaman uzanmağa başladı? Azərbaycanın qəhrəmanlıq tarixinə böyük nümunələr vermiş Qarabağın bu gün düşmən tapdağına çevrilməsinin tarixi kökləri haradan başlanır? Azərbaycanın sovetləşməsi bölgənin taleyinə hansı ağrılı dəyişiklikləri gətirdi? Qarabağın dağlıq hissəsinə muxtar vilayət statusunun verilməsinin gizli diplomatik məqamları nədən ibarət idi?Bütün bu çoxsaylı suallara professor Cəmil Həsənlinin “Azərbaycanın sovetləşməsi və Qarabağın qara günləri (1920-1923)” yazısında geniş toxunulmuşdur.Tarixi, elmi və bu gün üçün siyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq həmin yazını oxucularımıza təqdim edirik.

Qarabağın qara günləri 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanın sovetləşməsi ilə başlandı. Aprel işğalı ilə eyni vaxtda Azərbaycana Ermənistan tərəfindən təcavüz hərəkətləri geniş xarakter aldığı üçün Bakıda formalaşan Sovet hakimiyyətinin ilk xarici siyasət addımlarından biri 1920-ci ilin aprel ayının 30-da Ermənistan hökumətinə nota verməkdən ibarət oldu.

Azərbaycanın Xarici işlər komissarı Mirzə Davud Hüseynov tərəfindən Ermənistan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinə göndərilmiş notada deyilirdi: Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Fəhlə-Kəndli hökuməti İnqilab Komitəsinin simasında tələb edir: 1. Qarabağ və Zəngəzur əraziləri erməni ordulardan təmizlənsin; 2. Ermənistan orduları öz sərhədlərinə çəkilsin; 3. Milli qırğınlara son qoyulsun. Əks təqdirdə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının İnqilab Komitəsi özünü Ermənistan Respublikası hökuməti ilə müharibə vəziyyətində hesab edəcəkdir. Notaya cavab üç gün müddətində alınmalıdır. Ermənistan tərəfi Avropa ölkələrindən dəstək almaq üçün təcili olaraq bu notanın surətini Paris Sülh konfransında Ermənistan Respublikasının nümayəndə heyətinə rəhbərlik etmiş Avetis Ağaronyana göndərdi. Parisə göndərilən şifrli teleqramda göstərilirdi: “Şimali Qafqazın bolşevik komissarı Orconikidze təsdiq edir ki, Azərbaycanın tələblərindən imtina edilməsi Sovet Rusiyasına qarşı müharibə kimi qiymətləndiriləcək. Vəziyyət böhranlıdır. Haqqı sonradan ödənilməklə tüfəng, patron, avadanlıqdan ibarət yardım alınması barədə təcili olaraq müttəfiqlərlə görüşün”. 1920-ci ilin may ayının ortalarına qədər Azərbaycan SSR-lə Ermənistan Respublikası arasındakı hədələyici xarakterli notalar təxminən bu məzmunda idilər. Bu hədələyici notalar haqqında öz ölkəsinə məlumat göndərən Qafqazdakı Fransa missiyası Qarabağın etnik tərkibi ilə bağlı yazırdı: “mübahisəli Qarabağ dairəsində çoxlu sayda erməni yaşayır, lakin əhalinin böyük əksəriyyəti tatarlardır (azərbaycanlılardır – C.H.)”.( Direction des Affaires politiques et commerciales. Service des Affaires Russes. Le 4 mai 1920.// Ministere des Affaires Etrangere de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 24)

Azərbaycan xarici işlər komissarının erməni xalqına və Ermənistan hökumətinə may ayının 11-də göndərdiyi müraciətdə Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazit, Eçmiədzin qəzalarında, Qars vilayətində, Qarabağ, Zəngəzur və Qazaxda 1917-ci ildən başlayaraq, erməni silahlı dəstələrinin törətdiyi zorakılıqlar sadalanır və daşnak hökumətindən qeyd edilən yerlərdə müsəlman əhalisinə qarşı terror və zorakılıq siyasətinin dayandırılması tələb edilirdi. Sovetləşmənin ilk günlərində ermənilərin Qarabağda və digər yerlərdə fəallaşması, müsəlman əhalisinə qarşı zorakılıq siyasəti yeritməsi ilk növbədə Azərbaycanın zəifləməsi, milli ordunun, ilk növbədə isə əsgər hissələrinin buraxılması ilə bağlı idi. Qafqazdakı Fransa komissarı may ayının 24-də Parisə Xarici işlər nazirliyinə yazırdı ki, “yalnız Qarabağ və Zəngəzur istiqamətində erməni cəbhəsini ayıran az əhəmiyyətli sahə istisna olmaqla demək olar ki, Azərbaycan ordusu tamamilə buraxılmışdır”.(Monsieur de Martel Commissaire français au Caucase ? Son Excellence Monsieur Millerand President du Conseil Ministre des Affaires Etrangeres. Le 24 mai 1920.// Ministere des Affaires Etrangere de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 78) Məhz bu vəziyyətdən ermənilər intiqam məqamı kimi istifadə edir, ordusu tərxis edilən Azərbaycanın ərazilərini ələ keçirir, həmin ərazilərdə yaşayan müsəlman əhalisinə qəddarlıqla divan tuturdu. 1920-ci ilin iyun ayının 29-da Sergey Kirov Giorgi Çiçerinə göndərdiyi teleqramda daşnakların nəinki müsəlmanlara, eyni zamanda ruslara da divan tutduğunu bildirirdi. O yazırdı: “Qars vilayətinin otuz minlik rus əhalisindən on beş mini qalmışdır, digər hissəsi ya Türkiyəyə, ya Rusiyaya qaçmış və yaxud məhv olmuşdur”. İyun ayının 19-da isə Nəriman Nərimanov, Budu Mdivani, Anastas Mikoyan və Avis Nuricanyanın Çiçerinə göndərdikləri teleqramda daşnak ordusunun Azərbaycana qarşı hücumu davam etdirdiyi, Qazax və Gədəbəy istiqamətində uğur qazandığı bildirilirdi. Surəti Vladiqafqaza, Serqo Orconikidzeyə göndərilən bu teleqramda yazılırdı: “Ermənilər faktiki olaraq Azərbaycanla müharibə vəziyyətindədir. Artıq Sovet Azərbaycanının tərkibində olan Qarabağ və Zəngəzurun guya mübahisəli olduğuna gəldikdə isə, qəti şəkildə bəyan edirik ki, bu yerlər mübahisəsiz olaraq gələcəkdə də Azərbaycanın hüdudlarında olmalıdır”. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən 1920-ci ilin aprel işğalından sonra may ayının 12-də Azərbaycan İnqilab Komitəsinin ilk dekretlərindən biri sovet hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə Qarabağ və Zəngəzurda fövqəladə komissar vəzifəsini təsis etmək, elə həmin dekretlə də Qarabağın fövqəladə komissarı vəzifəsinə Dadaş Bünyadzadə təyin edildi. Armenak Karakozov isə Qarabağın erməni hissəsi üzrə onun köməkçisi təyin edildi. May ayının ortalarında Bakıya gələn N.Nərimanov may ayının 18-də Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri kimi bu dekreti imzaladı. D.Bünyadzadə 1920-ci ilin avqust ayının sonlarına qədər bu vəzifədə fəaliyyət göstərdi.

Ermənistan xarici işlər naziri Amo Ohancanyan Azərbaycan İnqilab Komitəsinə, onunla yanaşı surətini Orconikidze, Lenin və Çiçerinə göndərdiyi 1 may tarixli cavab notasında məsələni belə qoyurdu ki, guya Azərbaycanın müsavat və bəy hökuməti “erməni Qarabağında” əhaliyə zülm etdiyi üçün, şəhərləri və kəndləri yandırdığı üçün Qarabağ əhalisi dəfələrlə özlərinin kəndli deputatları qurultayında Azərbaycanın tərkibinə daxil olmamaq barədə öz azad iradələrini ifadə etmişlər. Bu vilayətdə Azərbaycan ordusu ancaq o məqsədlə yerləşdirilmişdi ki, Azərbaycanın hüdudlarında ordusu olmayan erməni əhalisinin öz müqəddəratını təyin etmək istiqamətində iradəsini qırsın. Ermənistan hökuməti Azərbaycanın yeni hökumətinə təklif edirdi ki, “öz ordularını dağlıq erməni Qarabağının hüdudlarından çıxarsınlar”. Ohancanyan əlavə edirdi ki, indiki halda hədələyici notaya heç bir əsas yoxdur və əmin olduğunu bildirirdi ki, Sovet Rusiyasının fəhlə-kəndli hökuməti artıq çoxdan IV Ümumrusiya Sovetlər qurultayının qərarı və Leninin dekret ilə ermənilərin müstəqilliyini və istiqlaliyyətini tanıyıb. Bu məzmunda bir teleqram may ayının 9-da özlərini Qarabağ həmyerlilərinin nümayəndəsi adlandıran Pirumov və Erzincyan tərəfindən, Leninə çatdırılmaq üçün Orconikidzeyə də göndərilmişdi. Onlar yazırdılar ki, “aprel ayının 30-da Azərbaycan sovet hökumətinin elan etdiyi ultimatumdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, istisnasız olaraq erməni əhalisindən ibarət olan iki vilayət Zəngəzur və Qarabağ Azərbaycan respublikasının tərkibinə daxil edilmişdir. Belə ki, bu rayonların əhalisi özlərinin kəndli qurultaylarında Azərbaycanın tərkibinə daxil olmaqdan qəti şəkildə imtina ediblər”. Onlar təkcə bununla kifayətlənmədilər. Pirumov başda olmaqla Qarabağ həmyerliləri adından bir heyət 1920-ci ilin yayında Moskvaya da yollanmağı planlaşdırırdılar. Bir başa xətlə Kvirkeliya ilə söhbətində Orconikidze soruşurdu: “nə üçün yoldaş Pirumov və digərləri Moskvaya getmək istəyirlər? Bundan ötrü Moskvaya getməyin mənası yoxdur. Zəngəzurda və Qarabağda əhali ancaq ermənilərdən ibarət deyil, 17-ci ilin siyahıya alınmasına görə yarıbayarıdır, hətta əgər çox (azərbaycan əhalisi – C.H.) deyilsə, yarıbayarıdır. Hər halda Moskva Qarabağ məsələsi ilə məşğul olmayacaq”. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, erməni kommunistlərindən Aykuni və Katanyan Leninə ünvanladıqları məktublarında “Tiflis həmyerlilərinin” Qarabağ və Zəngəzurla bağlı müraciətlərini müdafiə edirdilər.

Əlbəttə, Ohancanyanın Qarabağın kəndli deputatları qurultayında erməni əhalisinin öz iradəsini ifadə etməsi və bu ifadənin təzahürü kimi Azərbaycanın tərkibində olmaq istəməməsi haqqında iddiası elə də doğru deyildi. Əvvəl qeyd olunduğu kimi, Qarabağ ermənilərinin Azərbaycanın tərkibində qalmaq barədə hələ 1919-cu ilin avqust ayında qərar qəbul etmişdilər. Bir sıra erməni müəllifləri bu qərarın guya ingilislərin təzyiqi ilə qəbul olunduğunu yazırlar. Lakin bu qərar qəbul edildikdən və 1919-cu ilin avqustun 22-də Azərbaycan hökuməti ilə Qarabağ ermənilərinin nümayəndələri arasında müvəqqəti saziş imzalandıqdan iki həftə əvvəl artıq ingilislər Azərbaycanı tərk etmişdilər. Tək müsəlman bolşevikləri deyil, Qafqazda fəaliyyət göstərən erməni, gürcü, rus, yəhudi və digər millətlərdən olan kommunistlər də etiraf edirdilər ki, Müsavat hökuməti dövründə Qarabağ dağı ilə, aranı ilə birlikdə Azərbaycan hökumətinin tərkibində olmuşdur. RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin üzvü Mikoyan RK(b)P MK-ya və Leninə məruzəsində açıq şəkildə yazırdı ki, Qarabağ “İrəvanla heç vaxt və heç nə ilə bağlı olmayıb”.

Bakının və Qafqazda, ilk növbədə isə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən tanınmış bolşeviklərin Mərkəzin siyasətinə qarşı müqavimətindən əsəbiləşən G.Çiçerin RK(b)P MK-nın Siyasi Bürosuna 22 iyun 1920-ci il tarixli məktubunda “Bakılı yoldaşlar”ı açıq-açığına intizamsızlıqda və partiyanın siyasi xəttinə qarşı çıxmaqda ittiham edirdi. O, təklif edirdi ki, Qafqaz qrupu ilə bağlı olmayan nüfuzlu bir adamı Xalq Komissarları Sovetinin vəkaləti ilə Bakıya göndərmək lazımdır. Belə bir “nüfuzlu adam” kimi o, Sokolnikovun adını çəkirdi. Bunu G.Çiçerin onunla əlaqələndirirdi ki, “Bakılı yoldaşlar” öz hərəkətləri ilə kompromisi pozur, Mərkəzi Komitənin Ermənistanla sülh bağlamaq haqqında tələblərini rədd edirdilər. Çiçerin Leninə şikayətlənirdi ki, “Nərimanov Bakı tatarlarının (azərbaycanlıların – C.H.) hücum niyyətlərinə haqq qazandırır”. Onun fikrincə, Rusiya qüvvələri tərəfindən tutulmuş mübahisəli ərazilərin Azərbaycana birləşdirilməsində təkid etmək Ermənistanla müqaviləni qeyri-mümkün edir. Görünür 1920-ci ilin yayında Azərbaycanda olan bolşevik ordusunun yarısının Moskvanın təkidi ilə bilavasitə Qarabağ və Zəngəzurda saxlanması məhz bu zərurətdən irəli gəlirdi. Bu məsələdə Çiçerinin məntiqi maraqlı idi. Cəmisi iki ay əvvəl mübahisəsiz olaraq Azərbaycana məxsus olan ərazilər Sovet Rusiyasının ordusu tərəfindən işğal olunaraq mübahisəli elan edilir və indi həmin ərazilərin Azərbaycanda “saxlanmasından” deyil, ona “birləşdirilməsindən” söhbət gedirdi. O yazırdı: “Bakılı yoldaşlar”ın bütün bu hücum siyasəti Mərkəzi Komitənin artıq müəyyən edilmiş xətti ilə köklü şəkildə ziddiyyət təşkil edir.” Qarabağ ətrafında yaranmış mübahisələrlə bağlı Çiçerin, hətta Leninə belə yalan məlumat verməkdən çəkinmirdi. Leninin sorğusuna cavab olaraq Sovet Rusiyasının xarici siyasət idarəsinin rəhbəri özünün etiraf etdiyi kimi “Qafqaz işlərindən az məlumatlı” olmasına baxmayaraq yazırdı: “Qarabağ qədim erməni yerləridir, lakin erməniləri orada qırdıqdan sonra, düzənlik hissədə tatarlar yerləşiblər, dağlıq hissədə isə ermənilər qalıblar. Biz indi tatarları incik salmamaq üçün həmin yerləri ermənilərə vermirik...Gürcüstanın və Ermənistanın sovetləşməsi üçün şərait yetişəndə, onda bütün bunlar aradan qalxacaq”. Məhz bütün bunları nəzərdə tutaraq Nərimanov Leninə yazırdı ki, “yoldaş Çiçerinin teleqramından görünür ki, Sizin məlumatınız birtərəflidir”.

Lakin Çiçerinin bu oyunları, hədələri və yalanları Nərimanov və digərlərini öz mövqelərindən çəkindirə bilmədi. Qarabağın dağlıq hissəsinə Ermənistanın iddiaları gücləndirildiyindən, aprel çevrilişindən az sonra, Qafqazda nüfuzlu hesab edilən bolşeviklərdən N.Nərimanov, M.Mdivani, A.Mikoyan, B.Naneyşvili, hətta IX Ordunun hərbi şurasının üzvləri J.Vesnik, M.Levandovski və İ.Mixaylov birlikdə imzalayıb məsələyə tərəddüdlü münasibət bəsləyən RK(b)P MK-ya göndərdikləri məktubda yazırdılar: “Qafqazda inqilabın mənafeyinə zidd olan, Ermənistanla aparılan bəlli danışıqlarda nəzərdə tutulan Qarabağ və Zəngəzur məsələləri ilə bağlı vahid fikrimizi bizim Mərkəzi Komitəyə bildirməyi öz borcumuz hesab edirik. Müsavat hökuməti dövründə Qarabağ bütövlükdə Azərbaycanın tərkibində olmuşdur. Qarabağ və Zəngəzurun Bakı ilə qırılmaz iqtisadi və mədəni birliyi bu vilayətlərdən olan on minlərlə fəhlədən qidalanaraq, onların İrəvandan tamamilə əlaqəli olmaması 1919-cu ildə Qarabağın erməni əhalisinin kəndli qurultayında parlaq şəkildə öz təsdiqini tapdı. Müsavat rejiminin ermənilər üçün dözülməz şəraitdə və Ermənistanın agentlərinin təxribatçı əməllərinə baxmayaraq, hər halda erməni əhalisi ermənilərə sakit həyat təminatı şərti ilə Azərbaycanla tamamilə bir yerdə olmağa qəti şəkildə tərəfdar oldular”. Məktubun sonunda qeyd olunurdu ki, müsəlman kütlələri Azərbaycanın köhnə sərhədlərdə saxlanıla bilinməməsini Sovet hakimiyyətinin xəyanəti, ermənipərəstliyi və ya zəifliyi kimi yozurlar. Onlar Mərkəzi xəbərdar edirdilər ki, Qarabağ və Zəngəzur məsələsində tərəddüd etməklə, Azərbaycanı rəzil vəziyyətə qoymasınlar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Qarabağın Azərbaycanın tərkibində olduğunu az sonra, uzun müddət Qarabağda müxtəlif rəhbər vəzifələrdə işləmiş S.Şaduns da etiraf edirdi.O yazırdı: Dağlıq Qarabağın özünün kəndlilərinin təkidi ilə bu hissə aran hissə ilə birləşdirilməli oldu və bütün Qarabağ müsavat hökumətinin hakimiyyətinə tabe edildi”. S.Şaduns sözünə davam edərək bildirirdi: lakin Ermənistanda hakimiyyət “möhkəmlənən” kimi və Dronun “qəhrəman” bandası bir necə uğurlu hərbi əməliyyat keçirdikdən sonra (Tiflisə, Zəngəzura və digər yerlərə) Qarabağda da işlər başlandı. Daşnak hökuməti yenidən öz emissarlarını böyük pul ehtiyatları ilə Dağlıq Qarabağa göndərdi və Qarabağın heç bir bağlılığı olmayan Ermənistanla birləşdirilməsi uğrunda təbliğata başladı”.

Ermənistanın Sovet Rusiyası tərəfindən tanınmasına rəsmi xarakter vermək üçün Çiçerin 1920-ci ilin iyun ayının 29-da Boris Leqranın İrəvana səlahiyyətli nümayəndə təyin olunduğunu bildirdi. Onun izahına görə səlahiyyətli nümayəndə iki ölkə arasında mehriban qonşuluq münasibətlərinin yaradılması, bütün mübahisəli məsələlərin yoluna qoyulması, ziddiyyətlərin aradan qaldırılması və Rusiya ilə Ermənistan arasında sülhün möhkəmləndirilməsi işinə xidmət etməli idi. Eyni zamanda bu missiyanın qarşısına Rusiya ilə Ermənistan arasında müqaviləni işləyib hazırlamaq vəzifəsi qoyulmuşdu. Leqran Ermənistana səlahiyyətli nümayəndə təyin edildikdən bir gün sonra Nərimanovun və Qafqaz bolşeviklərinin ciddi cəhdlərinə baxmayaraq, Sovet Rusiyasının rəhbərliyi Çiçerinin təkidi ilə 1920-ci ilin iyun ayının 30-da Qırmızı Ordunun Ermənistana doğru irəliləməsinin dayandırılması haqqında qərar qəbul etdi. RK(b)P MK Siyasi Bürosunun bu qərarını əldə rəhbər tutaraq Çiçerin Azərbaycanda işlərə rəhbərlik, siyasi proseslərə nəzarət edən Mərkəzin nümayəndələrinə öz təzyiqlərini gücləndirməyə başladı. İyul ayının 2-də Orconikidzeyə göndərdiyi teleqramda o bildirirdi ki, türk milli mərkəzi ilə başlanan danışıqlarda Rusiyaya birbaşa ərazi əlaqəsi zəruridir, bunun üçün isə biz Ermənistanla müqavilə bağlamalıyıq ki, onun vasitəsi ilə belə əlaqə imkanını əldə edək. Çiçerin yazırdı: “Onunla (Ermənistanla – C.H.) müqavilə Kiçik Asiya işlərinə bizim mümkün təsirimizi təmin edən yeganə vasitədir”. Həmin gün göndərdiyi digər bir şifrli teleqramda Çiçerin Orconikidzeni inandırmağa çalışırdı ki, erməni daşnak hökuməti ilə kompromis əldə edilməsi Sovet Rusiyası üçün zəruridir. O yazırdı: “Azərbaycan hökuməti yalnız Qarabağ və Zəngəzuru deyil, Şərur-Dərələyəz qəzasını da mübahisəli elan edir. Sonuncu ərazi heç vaxt, heç bir halda mübahisəli olmayıb və hətta Müsavat hökuməti belə oranı həmişə Ermənistan kimi tanıyıb. Şərur-Dərələyəzsiz Ermənistandan demək olar ki, heç nə qalmır, Ermənistan sülh nümayəndə heyəti uzun müqavimətdən sonra əvvəl-axır böyük hissəsinin Ermənistana veriləcəyinə ümid bəsləyərək Qarabağ və Zəngəzurun mübahisəli olduğu ilə razılaşsalar da, lakin onlar Şərur-Dərələyəzin mübahisəli olduğu ilə heç bir halda razılaşmırlar. Digər tərəfdən, bizim Ermənistanla müqaviləmizin Azərbaycan hökumətinin tələblərinə zidd olmadığı barədə Azərbaycan hökuməti ilə razılığa gəlməyimiz zəruridir. Sizin Bakıda çox böyük təsiriniz olduğundan, xahiş edirik bu təsirdən istifadə edərək nail olun ki, Azərbaycan hökuməti Şərur-Dərələyəzi deyil, Qarabağ və Zəngəzuru mübahisəli ərazi kimi tanısın”. Əlbəttə, Şərur-Dərələyəzlə bağlı G.Ciçerinin mülahizələri tarixi həqiqətə uyğun deyildi. Hətta, Qafqazdakı bütün fəaliyyətlərində xüsusi şəkildə öz ermənipərəstliyi ilə seçilən fransızlar 1918-ci ilin dekabrında Qafqazın etnik-milli tərkibi, inzibati quruluşu haqqında hazırladıqları məlumatlarda qeyd edirdilər ki, ermənilər bir sıra əraziləri öz tərkiblərinə daxil ediblər ki, həmin ərazilərdə onlar azlıqda qalırlar. Belə ki, Naxçıvanda 75 min, Şərur-Dərələyəzdə 57 min, İrəvanda 87 min, Sürməlidə 44 min tatar (azərbaycanlı – C.H.) yaşayır. Bu dairələr Ermənistanın mərkəzində demək olar ki, müsəlman kantonlarıdır”. (Ministere des Affaires Etrangere de France, Archives Diplomatique, vol. 832, folio 23). Qeyd etmək lazımdır ki, bu sənəddə bəzi qeyri-dəqiqliyə yol verilib, 1918-ci ilin dekabrında İrəvan istisna olmaq adı çəkilən digər ərazilər Azərbaycan hökumətinin nəzarətində idi və 1918-ci ilin iyun ayının 4-də Türkiyə ilə Ermənistan Respublikası arasında imzalanmış Batum müqaviləsinə görə Ermənistanın sərhədləri, habelə onun hüdudlarına daxil olan ərazilər müqavilənin mətnində aydın şəkildə öz əksini tapmışdı.

Georgi Çiçerinin 2 iyul tarixli sifrli teleqramından sonra Leqran və Ter-Qabrielyanla müzakirələrin yekunu kimi Orconikidze birbaşa xətlə Moskva üçün hazırladığı cavabında bildirirdi: Azərbaycan Qarabağ və Zəngəzurun təcili və danışıqsız birləşdirilməsində təkid edir. Mənə görə bunu etmək zəruridir, belə ki, hər iki qəza iqtisadi baxımdan Bakıya meyllidir və xüsusilə Bəyazid türk diviziyasının araya girdiyi indiki vaxtda bu qəzalar tamamilə İrəvandan ayrılmışlar. Bu qəzalar mübahisəli saxlanıldığı halda, onlar sözsüz ki, türklər tərəfindən tutulacaqlar və bütün erməni əhalisi qılıncdan keçiriləcəkdir. Bunu aradan qaldırmaq üçün biz heç nə edə bilmərik. Bu qəzaların Azərbaycana birləşdirilməsi Azərbaycan kommunistlərinin əlinə güclü dəlil vermiş olardı və köçərilər üçün yolları açardı. Qabrielyanın sözlərinə görə, erməni nümayəndəliyi sözsüz buna gedərlər. Məsələnin həllinin belə gedişində Azərbaycanı məcbur etmək olar ki, qalan vilayətlərdən imtina etsin. Mənim fikrimcə, Qarabağ və Zəngəzur təcili olaraq Azərbaycana birləşdirilməlidir. Mən Azərbaycanı məcbur edəcəyəm ki, bu vilayətlərin muxtariyyətini elan etsin, lakin bu ideya Azərbaycanda gəlməlidir və heç bir halda bunu müqavilədə göstərmək olmaz. Lenin, Stalin və Çiçerinə birbaşa xətlə verdiyi digər bir məlumatda Q.Orconikidze açıq şəkildə bolşevik liderlərinə bildirirdi ki, Ermənistan hökuməti düşünülmüş şəkildə sizə yalan informasiyalar verir. O deyirdi: “bu gün Qabrielyan mənə bildirdi ki, Azərbaycan Şərur-Dərələyəzdən və Naxçıvandan imtina etsə, erməni nümayəndəliyi təxirə salınmadan Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycana birləşdirilməsinə razıdır. Biz onunla şərtləşdik ki, Bakıya gələndə Nərimanovla bu ruhda söhbət aparaq. Gördüyünüz kimi, burada aydın və məlum olmayan bir şey yoxdur. Sizi əmin etmək istəyirəm ki, biz sülh siyasətimizi kifayət qədər aydın təsəvvür edir və həyata keçiririk. Mən əminəm və mənim dərin inamıma görə, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini möhkəmləndirmək və Bakını əlimizdə saxlamaq üçün Dağlıq Qarabağı – aran Qarabağ haqqında heç bir söhbət ola bilməz – Azərbaycana birləşdirmək lazımdır. Azərbaycan bu rayonun erməni əhalisinin təhlükəsizliyinə öz başı ilə təminat verir. Burada muxtariyyət elan edib, müsəlman ordu hissələrini ora buraxmadan erməni əhalisini təşkilatlandırarıq”. Orconikidze xəbərdarlıq edirdi ki, “bu məsələnin digər həlli bizim Azərbaycanda vəziyyətimizi dayanıqsız edir və Ermənistanda da heç nə udmuruq. Mən gözəl başa düşürəm ki, Ermənistanın məlum siyasi şəraitdə bizə gərək ola biləcəyi istisnalıq təşkil etmir. Necə lazım bilirsinizsə, elə də həll edin. Bizə nə göstəriş verilsə, biz onun hamısını həyata keçirəcəyik. Lakin icazə verin, sizin nəzərinizə çatdıraq ki, Azərbaycana belə münasibət bizi geniş kütlələrin gözündə nüfuzdan salır və bizim əleyhdarlarımızın fəaliyyəti üçün yüksək dərəcədə əlverişli zəmin yaradır”. 1920-ci ilin aprel çevrilişindən sonra Orconikdzenin bir müddət Azərbaycan – Gürcüstan və Azərbaycan – Ermənistan münasibətlərində “Sovet Rusiyasının şərqdə ilk övladı” sayılan Azərbaycanın tərəfində dayanması Mokvada, xüsusilə XXİK-da bəzilərini əsəbiləşdirirdi. Həmin dairələrin başında dayanan Çiçerin bu mövqeyinə görə Orconikidzeni şantaj edir və hətta onu “müsəlmanpərəst orientasiyaya gizli cəhddə” ittiham edirdi. Bütün bu atmacalara cavab olaraq Orconikidze Çiçerinə məruzə edirdi ki, “müsəlman millətçiliyini heç bir aidiyyətim yoxdur və olmayıb. Mənim əcdadlarım arasında bir nəfər də olsun tatar yoxdur”. Eyni zamanda iyul ayının 10-da Nərimanov, Viktor, Qarayev, Bünyadzadə, Yeqorov, Mikoyan, Karakozov və Ermənistandakı Rusiya nümayəndəsi Leqranın iştirakı ilə AK(b)P MK-da Qarabağ məsələsi müzakirəyə çıxarılmışdı və Sovet Rusiyası XXİK-nın tövsiyələrinin əksinə olaraq müzakirə əsasında qərara alınmışdı ki, “erməni kəndliləri Ermənistanın tərkibinə daxil olmaq istəmirlər. Onların Rusiyaya güclü meyli vardır. Rusiyaya gedən yol isə Bakıdan keçir. Və indiki anda mərkəzin irəli sürdüyü məsələ qəribə görsənir”.

Q.Orconikidze mərkəzdə bu işlərə kimin maneçilik törətdiyini yaxşı bilirdi və ona görə də o, sonuncu məlumatla bağlı birbaşa xətlə Xalq Komissarları Soveti aparatının işçisi N.Alliluyevadan xahiş edirdi ki, onun sonuncu məlumatının nüsxəsini əgər Çiçerinə verməyibsə, onun adını oradan çıxarsın və söhbətin məzmununun Leninə və Stalinə versin. Orconikidze deyirdi: “Məni, ümumiyyətlə, bizim hamımızı bu məsələ ilə bağlı onun (Stalinin – C.H.) fikri maraqlandırır. Heç olmasa ona (Stalinə – C.H.) çatdırın ki, Karaxanla birlikdə Çiçerin məni yenidən burada çıxılmaz vəziyyətdə qoyur”. Stalinin cavabını çox gözləmək lazım gəlmədi. Bir gün sonra, iyulun 8-də o, Orconikidzeyə bildirdi ki, “sonsuzluğa qədər tərəflər arasında manevr etmək olmaz. Aydın şəkildə tərəflərin birini, indiki halda isə, əlbəttə, Türkiyə ilə Azərbaycanı müdafiə etmək lazımdır. Mən Leninlə danışdım, o etiraz etmir”. Bunun əksinə olaraq elə iyul ayının 8-də Çiçerin Orcanikidzeyə teleqramında tamam ayrı mövqe nümayiş etdirirdi. O yazırdı: “Biz əla bilirik ki, Ermənistanın da sovetləşdirilməsi üçün zaman yetişəcək, lakin indi ona getmək tezdir. Ən başlıcası, indi nəyə nail olmaq olar, indi Qarabağ və Zəngəzuru mübahisəli yerlər elan etmək olar, bunun üçün isə Azərbaycan hökumətinin razılıq verməsi gərəkdir. Bu bizim üçün zəruridir, biz mütləq Ermənistanla müqavilə bağlamalıyıq. Bunu qəti şəkildə beynəlxalq vəziyyət tələb edir, bunun üçün isə, ən azından Qarabağ və Zəngəzuru mübahisəli elan etmək lazımdır”. Georgi Çiçerin və Lev Karaxanın başçılığı ilə XXİK-nin yeritdiyi Azərbaycanın hesabına Ermənistanla əməkdaşlıq siyasətinin qarşısını ala bilmədikdə iyul ayının 16-da Orconikidze, Leninə, Stalinə və Çiçerinə teleqramında Azərbaycan nümayəndələri gələnə qədər Ermənistanla sülh bağlamağın dayandırılmasını mütləq mənada zəruri hesab edirdi. O yazırdı: “Azərbaycanın iştirakı olmadan Ermənistanla sülh bağlamaq buradakı yoldaşları güclü şəkildə əsəbiləşdirir”. Eyni mövqeyi Azərbaycan K(b)P MK-nın üzvü A.Mikoyan da müdafiə edirdi. İyun ayının 29-da o, Orconikidzeyə yazırdı ki, “Biz Mərkəzin Qarabağ və Zəngəzura yönəlik siyasətindən hiddətlənmişik. Siz də həmçinin bizim nöqteyi-nəzərimizi Mərkəzin qarşısında qoyun. Biz Ermənistanla sülhün əleyhinə deyilik, lakin heç bir halda bu sülh Qarabağın və Zəngəzurun hesabına olmamalıdır”. Göründüyü kimi, Ermənistanla münasibətlərdə ən qəribəsi o idi ki, Azərbaycanın məlumatı və iştirakı olmadan Sovet Rusiyası ilə daşnak Ermənistanı onun barəsində gizli danışıqlar aparırdılar. Bir ay əvvəl, eyni ilə Gürcüstanla baş verənlər, indi Ermənistanla təkrar olunurdu. Həmin vaxt Orconikidze və Kirovun Lenin və Stalinə göndərdikləri teleqramının şifrli yerlərində bəzi maraqlı məqamlar var idi. Gürcüstanla müqavilə bağlayarkən Azərbaycanın mövqeyinin soruşulmamasını onlar sovet siyasətini iflasa aparan addım kimi qiymətləndirirdilər və yazırdılar: “nə üçün Gürcüstanla müqavilə bağlayaraq biz dost Azərbaycanla müqavilədən imtina edirik. Əgər Azərbaycan məsələsi fərqli formada həll edilirsə bizi də məlumatlandırın”. Daha sonra onlar xüsusi şıfrə vasitəsi ilə Mərkəzi xəbərdar edirdilər ki, bu məsələlərdə “heç bir halda şərq siyasətinin rəhbəri kimi Karaxanın adını önə çəkmək olmaz. Bütün Zaqatala qalmaqalı burada ermənilərin fırıldağı kimi başa düşülür”. Şübhəsiz ki, Karaxan Sovet Rusiyasının XXİK-da Azərbaycana qarşı yönəlmiş siyasətin formalaşmasında və həyata keçirilməsində mühüm rol oynayırdı və Orcanikidze ilə Kirov da teleqramdakı şifrə vasitəsi ilə məhz bu məqama işarə edirdilər. Qarabağ məsələsində də onun proseslərin arxasında dayandığı şifrli və şifrsiz sənədlərdən aydın sezilməkdədir. Orconikidze açıq yazırdı ki, “Qarabağ bizim xarici işlər komissarlığımızın ikinci Zaqatalasıdır. Burada çox böyük təxribat gedir və bunların hamısını Moskvadakı ermənilər törədirlər”.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Cəmil HƏSƏNLİ

Tarix elmləri doktoru,

Professor

525-ci qəzet.- 2010.- 25 sentyabr.- S.10-11.