Yarımçıq təhsil, erkən nikah, qanunsuz kəbin... və ardınca daha bir yığın problem

QIZLARIN ERKƏN YAŞDA ZORƏN ƏRƏ VERİLMƏSİ AZƏRBAYCAN CƏMİYYƏTİ ÜÇÜN SON VAXTLAR YENİDƏN QÖVR ETMƏYƏ BAŞLAYAN KÖHNƏ YARANI XATIRLADIR

XX əsrin əvvəllərinədək qızların zorla erkən yaşda ərə verilməsi Azərbaycanda geniş yayılmış bir hal idi. Qızlar çox zaman 12-13 yaşında kəbinli qadın olmaq məcburiyyətində qalırdılar. Qismən Xalq Cümhuriyyəti dövründə, əsaslı şəkildə isə Sovet hakimiyyəti zamanı, yəni XX əsrin 30-cu illərində vidalaşdığımız bu problem, təəssüf ki, yenə də aktuallaşıb. Qızların təhsildən yayındırılaraq erkən yaşda ərə verilməsi indi Azərbaycanın bir sıra regionlarının acı reallığıdır. Aran, Muğan bölgəsi, Saatlı, Biləsuvar, Lerik, Masallı, İmişli, Lənkəran, Yardımlı, hətta Bakı kəndlərində də erkən nikahlar, qızların məktəbə buraxılmaması halları baş alıb gedir. Ötən il Lənkəran, Astara və Masallı rayonlarında yetkinlik yaşına çatmayan qızların məktəbdən yayındırılması və zorla ərə verilməsinə dair kifayət qədər faktlar aşkarlanıb. Belə problemlərə Lənkəran şəhərinin özündə, demək olar ki, nadir halda rast gəlmək olar. Amma kəndlərdə vəziyyət acınacaqlıdır. Hətta qızları bəzən valideynləri ümumiyyətlə məktəbə getməyə qoymur. Orta məktəbi qurtarıb ərə getməyən qız “evdə qalmış” hesab olunur və ictimai qınaq hədəfinə çevrilir. Qızları məktəbdən kənarlaşdırarkən onların rəyi nəzərə alınmır. Bu baxımdan, Masallı rayonunda vəziyyəti daha təhlükəli hesab edən ekspertlər bildirirlər ki, həmin rayonda qızlar ən yaxşı halda 5-ci və ya 6-cı sinfə qədər dərsə gedə bilir. Sözügedən rayonlarda yuxarı sinif şagirdi olan qızların bir çoxu nişanlı vəziyyətdə dərsə gəlir. Qızlar 13-14 yaşına çatdıqda orta məktəbdən məcburi şəkildə çıxarılır və ona ərə getməyin vacibliyinə dair yerli ənənələr məcburi qaydada aşılanır. Bundan imtina etdikdə isə onlar ailə və yaxın qohumlar tərəfindən müxtəlif təzyiqlərə məruz qalır, ictimai qınaqla rastlaşır ki, bu da nəticədə həddi-buluğa çatmayan gənc qızların psixoloji sarsıntı keçirməsinə səbəb olur.

Belə qızlar zorla ərə verilməklə həm də öz sosial hüquqlarından imtina etmək məcburiyyətində qalırlar. Qızların 4, 5 və 6-cı siniflərdən məktəbdən çıxarılması və 13, 14 yaşlarında nişanlanması, 14-15 yaşdan etibarən ərə verilməsi bəzi bölgələrdə yerli ənənə hesab olunur. Beləliklə, onlar təhsil almaq və cəmiyyətə inteqrasiya etmək hüququndan məhrum edilir və cəmiyyətdən təcrid vəziyyətinə düşürlər.

Yetkinlik yaşına çatmayan qızlar dini kəbin kəsməklə ərə verilir və rəsmi nikahdan kənarda qalırlar. Bu isə qanunvericiliyin tələblərinin pozulması ilə yanaşı, qızların müstəqil ailə qurmaq və təhsil almaq hüququnun əlindən alınması ilə nəticələnir.

UNİCEF-in Azərbaycanda həddi-buluğa çatmayanlar arasında nikahların sayının artmasından narahatlıq ifadə edən hesabatında bildirilir ki, Azərbaycanda aparılan araşdırmalar bu təbəqədə hər səkkiz nəfərdən birinin on səkkiz yaşına çatmamış evləndiyini və ya ərə getdiyini göstərir. Hesabat müəllifləri deyir ki, belə təmayül çox zaman fiziki və əqli problemlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Bəzi hallarda isə depressiya və əsasən gəlin getmiş qızın intiharı ilə nəticələnir. UNİCEF son dövrlərdə qızları tez ərə vermək adətinin dirçəlməsinin iki səbəbini görür. Birinci səbəb, belə demək mümkünsə, mədənidir: yaşı 18-i xeyli keçmiş qız bəzi regionlarda artıq qarımış hesab olunur. Buna görə valideynlər qızlarını erkən ərə vermək istəyir. İkinci səbəb isə güzəranla bağlıdır. Valideynlər hesab edir ki, uşaqları tez evlənsələr, daha yaxşı həyat şəraiti qura biləcəklər. UNİCEF bildirir ki, nəticədə erkən nikah və yeniyetmələr arasında hamiləlik hallarında kəskin artım müşahidə olunur.

Təşkilatın sözçüsü Mark Herevord vurğulayıb ki, bununla bağlı təcili addımlar atılmalıdır: “Uşaqlar üçün ilk növbədə məsuliyyət daşıyanlar ata-analarıdır. Onlar anlamalıdır ki, erkən yaşda nikaha girmək övladlarına potensial olaraq müxtəlif cür ziyan vura bilər: Həm fiziki, həm emosional və həm də əqli. Xüsusilə, qızlar üçün tez ərə getmək çox ziyanlı ola bilər”.

Həkim-psixoloq Xəyalə Məmmədova deyir ki, istər oğlan, istərsə də qız bioloji cəhətdən daha tez ana-ata ola bilir. Psixoloji baxımdan isə müəyyən vaxt lazımdır ki, bir insan kimi tam formalaşsın: “Bu baxımdan hesab edirəm ki, erkən nikahla ailə qurmağa hazır olmayan insanı faktiki bunu etməyə məcbur edirik. İkincisi, onlar hələ tam real qərar qəbul edə bilmirlər. Deməli, onların əvəzinə kimsə qərar qəbul edir. Bu kimsə adətən ata-ana olur. Demirəm ki, ata-ana pis qərar qəbul edəcək. Amma razılaşaq ki, bu, insanın öz həyatıdır və onun öz həyatında heç olmasa hansısa düşünülmüş formada iştirak etməyə ehtiyac var. Bu baxımdan mən tam razıyam ki, erkən nikahların sonradan çox sayda fəsadları çıxır. Qız uşağı ərə gedərkən onda heç emosiyalar da oyanmır. Ərə gedəndən 5-6 il sonra, tam formalaşanda onda sevgi hissi də yarana bilər. Bilmək olmaz ki, bu sevgi həyat yoldaşına qarşı olacaq, yoxsa hansısa ayrı adama. Bu da böyük problemlər yarada bilər”. Psixoloq erkən ərə gedən qızların ana olan zaman öz uşaqlarına qarşı laqeyd yanaşmasının real problem olduğunu deyir: “Çünki onun özü hələ uşaqdır. Ana ilə uşaq arasında 14-15 yaş fərq olur. Bacı-qardaş arasında da belə fərq ola bilər. Həm də onların emosiyası da tam böyük insanın emosiyası deyil. Onlar üçün orta rəng yoxdur. Həyat ya qara, ya ağ, yaxşı, ya da pisdir. Ona görə də reaksiyaları bəzən çox kəskin olur. O cümlədən öz uşaqlarına qarşı. Özü hələ uşaq olan, gəlinciklərlə oynamaqdan doymayan bir insanın özünün övladı dünyaya gələndə o uşaq ona artıq kimi görünür. Analıq hissini qətiyyən dərk etmirlər. O qızlarda analıq hissi yerli-dibli inkişaf etmir. Analıq hissinin inkişafı üçün qadına müəyyən yaş həddi lazımdır. Həmin yaş həddi yetişmədiyinə görə, ana olmaq onlar üçün psixoloji zərbədir”. Bu cür problemlərin ciddi psixi pozğunluqlar yarada biləcəyini vurğulayan X.Məmmədovanın sözlərinə görə, sırf psixoloji cəhətdən, ailə qurmaq üçün 30 yaş və bir az çox optimal sayılır: “Bütün amilləri nəzərə alsaq, 19-25 yaş optimal hədd sayılır. Ancaq sırf psixoloji baxımdan 30 yaş məqsədəuyğun sayıla bilər. Çünki artıq o yaşda ana bir insan kimi tam formalaşır”.

Mama-ginekoloq Raya Qasımova da fizioloji və psixoloji baxımdan qızların ailə qurması üçün ən yaxşı yaş həddinin 20-30 yaş arası olduğunu deyir. Onun sözlərinə görə, ərə getmək üçün qızların orqanizmi müəyyən qədər formalaşmalıdır. Bu baxımdan hələ 17 yaşı tamam olmayan bir qız ərə gedən zaman orqanizmdə reproduktiv funksiyanı yerinə yetirən, birbaşa beyinlə əlaqədar olan endokrin orqanlar öz funksiyasını tam şəkildə başa çatdırmamış olur. Ona görə də belə qızlarda bir sıra fəsadlar üzə çıxır: “Birinci, elə gözlə görünən patologiyanı deyim. Məsələn, 10 ildən sonra həmyaşıdları ilə müqayisədə belə qızlar xeyli yaşlı görünürlər. Hamiləliyi erkən toksikoz və başqa bir sıra fəsadlarla müşayiət olunur. Erkən yaşda ərə gedən qızların ana olması onlar üçün birbaşa psixoloji zərbədir. Sonrakı mərhələdə də aydındır ki, uşağa normal baxa, yaxşı qulluq edə bilmirlər”.

Ekspertlər hesab edirlər ki, erkən nikah demoqrafiyaya böyük zərbədir. Çünki ana olmağa hazır olmayan qadının dünyaya gətirdiyi uşaq çox vaxt tam normal olmur. Bundan başqa, uşaq ölümünün artması faktlarında bu məsələ az rol oynamır. Bununla yanaşı, erkən nikah məsələsində cavanlaşma amili də özünü qabarıq büruzə verir. Belə ki, 2003-cü ildə daha çox 15-16 yaşlı qızların ərə verilməsi faktları mövcud idi. Bu gün isə 13, hətta 12 yaşlı qızların ərə getməsi hallarına rast gəlmək mümkündür.

Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının sədri Məleykə Abbaszadə də bəzi ucqar rayonlarda qızların təhsil hüququndan məhrum edildiyini deyir: “Azərbaycanın elə bölgələri var ki, orada abituriyentlərin gender göstəriciləri kəskin fərqlənir. Xüsusən cənub rayonlarında bu fərq özünü daha qabarıq göstərir. Cənub rayonlarında ali məktəblərə sənəd verən abituriyentlərin cəmi 10 faizini qızlar təşkil edir. Bu o deməkdir ki, bizim qızlar erkən yaşlarından təhsil hüququndan məhrum edilir. Yardımlı rayonunda ötən il 479 abituriyent sənəd verib, onların yalnız 45-i qız olub. Lerikdə isə 469 abituriyentdən 81-i qızlardı”.

Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Hicran Hüseynova da ölkənin bəzi regionlarında erkən yaşında ərə verilən qızların sayını artmaqda olduğunu bildirib: “Artıq formalaşmış yanlış stereotiplər nəticəsində hələ də bəzi valideynlər düşünürlər ki, qız övladlarını tez ailə qurmağa məcbur etməklə onlar üçün daha yaxşı həyat təmin etmiş olurlar”.

Millət vəkili Gültəkin Hacıbəylinin sözlərinə görə, neçə illərdən bəri azadlığa qovuşmuş, elmə yiyələnən, nailiyyətlər qazanan, rəhbər vəzifələrə yüksələn, sözünü yüksək kürsülərdən deməyi bacaran Azərbaycan qadınını bu gün yenidən “buxovun, qara dünyanın içərisinə qaytarmaq cəhdləri” var: “Qızlarımızın təhsildən yayındırılaraq erkən yaşlarında nikaha məcbur edilməsi son illər Azərbaycanda geniş yayılmaqdadır. Bu səbəblə gənc qızlarımızın intihar statistikası da çox ciddi şəkildə həyəcan təbili çalmaq üçün əsas verir. İntihara əl atan qızlar başqa etiraz formasına gücləri çatmadığı üçün həyatla vidalaşmağı üstün tuturlar”. G.Hacıbəyli deyir ki, Aran, Cənub, Şimal regionlarında və Bakı kəndlərində qızların təhsildən yayınması problemi daha qabarıqdır.

Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədr müavini Sədaqət Qəhrəmanovanın sözlərinə görə, statistika göstərir ki, qeyri-rəsmi, erkən nikahlarla bağlı xeyli artım var: “Əgər əvvəllər erkən nikahlarla bağlı daha çox Cənub və Şimal bölgələrinin adları hallanırdısa, bu gün artıq Azərbaycanın elə bir bölgəsi yoxdur ki, orada erkən nikah problemi yaşanmasın. Həmçinin erkən nikah qeydiyyata alınmayan nikahdır və onun dəqiq statistikasını aparmaq da mümkünsüzdü. Biz doğum evlərindən, digər səhiyyə ocaqlarından məlumatlar toplayanda, yəni, nikaha daxil olmuş insanların övladlarının sayını hesablayanda bilirik ki, nə qədər qızlar rəsmi və ya erkən nikahlara daxil olub. Bunlar da dəqiq statistikanı əks etdirə bilməz”. S. Qəhrəmanova hesab edir ki, təhsil müəssisələri bu problemlə bağlı ən az valideynlər qədər məsuliyyət daşıyırlar: “Əlbəttə ki, ilk məsuliyyət daşıyan şəxslər valideynlərdi. Çünki 14, 15, 16 yaşlarında nikaha girən qız hələ kamillik səviyyəsinə qalxan, cəmiyyəti yaxşı dərk edən, dünyagörüşü olan bir insan deyil. Odur ki, istər “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” qanunda, istər Ailə Məcəlləsində, istərsə də digər müvafiq qanunvericilik aktlarında bu məsələ hökmən nəzərdə tutulmalıdır. Amma valideynlərlə yanaşı məktəb rəhbərliklərinin və kollektivlərinin də məsuliyyətini unutmamaq şərtilə”. S. Qəhrəmanova qızların təhsildən yayındırılaraq ərə verilməsi probleminin həlli istiqamətində əlaqədar şəxslərin cinayət və inzibati məsuliyyətinin qanunvericilikdə öz əksini tapması ilə yanaşı Ailə Məcəlləsində qızlar üçün nikah yaşının yenidən 18 yaşa qaldırılmasını da önəmli sayır.

Ombudsman Elmira Süleymanova isə hesab edir ki, yaranmış problemlə bağlı dövlət də, ayrı-ayrı məmurlar da, problemin xüsusən aktual olduğu regionlardan seçilmiş deputatlar da məsuliyyət daşıyırlar.

“Lider Qadınlar” İctimai Birliyinin sədri Məlahət İbrahimqızı daha kəskin tədbirlər görülməsini vacib sayır: “Hesab edirik ki, qanunvericilikdə də müəyyən boşluqlar var və müəyyən dəyişikliklər etmək lazımdı. Çünki burada valideynlərin məsuliyyəti də çox böyükdür. Məncə, övladlarını təhsildən yayındıran valideynlər ciddi məsuliyyət, o cümlədən cinayət məsuliyyəti daşımalıdır. Valideynlər anlamalıdırlar ki, övladlarını təhsildən ayırmaqla, məcburən ərə verməklə onların hüquqlarını pozurlar və bu qanun pozuntusu məhz cinayət məsuliyyətilə tənzimlənməlidir”.

Mütəxəssislərin fikrincə, Mülki, Ailə, Cinayət məcəllələrində, “Təhsil haqqında” qanunda xüsusi hüquqi məsuliyyət müəyyən edən və erkən nikahların qarşısını alan maddələr öz əksini tapmalıdır ki, gənc qızların təhsildən yayındırılaraq və zorakılığa məruz qalaraq ərə verilməsinə yol verən şəxslər – istər valideynlər, istərsə də kəbin kəsən mollalar özlərində hüquqi məsuliyyət hiss etsinlər və buna yol verməsinlər. Bu baxımdan qanunvericiliyin sərtləşdirilməsinə ciddi ehtiyac var. Bunun üçün həm QHT-lər, həm də dövlət təşkilatları xüsusi təşəbbüslə çıxış etməlidirlər. Ötən il qanunvericiliyə dəyişiklik təşəbbüsü ortaya qoyuldu ki, ailə quran qızların yaş həddi 18-ə qaldırılsın. Qızların yaş həddi nə qədər çox artırılsa bu, onların mülkiyyət, təhsil hüququnun təmin olunması baxımından daha düzgün olar.

Milli Məclisin sosial siyasət daimi komitəsinin sədr müavini Musa Quliyev isə hesab edir ki, qızlar üçün nikah yaşının yüksəldilməsi problemin həlli ola bilməz: “Qanunvericilikdə yaş həddinin artırılması ilə erkən nikahın qarşısını almaq qeyri-mümkündür. Bunun üçün azyaşlıların təhsildən yayındırılmasına, erkən nikahların yaranmasına səbəb olan problemlər aradan qaldırılmalıdır. Bu problemlər ilk növbədə sosial sfera ilə bağlıdır. Ailələrdə işsizlik aradan qaldırılmasa, ailə büdcəsinin gəlirləri tələbata uyğun səviyyədə artmasa, erkən nikah problem olaraq qalacaq. Belə halda nikah üçün yaş həddini 20-yə də qaldırsaq, heç bir nəticəsi olmayacaq. Bu halda da qeyri-rəsmi və erkən nikahların sayı artacaq. Ona görə, biz qanunlarımızı hansısa ölkənin qanunvericiliyə uyğunlaşdırmaq əvəzinə sosial problemlərin aradan qaldırılmasına çalışmalıyıq”.

Ekspert Elmina Kazımzadənin fikrincə, ana nə qədər təhsilli, dünyagörüşlü olarsa, onun yetişdirdiyi övlad da bir o qədər savadlı, cəmiyyət üçün faydalı olar. Bunu nəzərə alıb, gələcəyin anası olacaq qızların kamil, intellektli, təhsilli insan kimi yetişməsinə şərait yaratmaq lazımdır.

Dilarə Əliyeva adına Qadın Hüquqlarını Müdafiə Cəmiyyətinin sədri Novella Cəfəroğlu deyir ki, mövcud vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün maarifləndirmə, bölgələrdə, ictimaiyyət arasında güclü təbliğat aparılmalıdır: “XXI əsrdə yaşayırıq. Qızlarımıza yüksək təhsil almaq üçün imkan yaratmalıyıq. Qızlarımız da oğlanlarımızla bərabər inkişaf etməlidir. Bu gün qadın-kişi hüquqlarının bərabərliyindən danışırıq, qadınlara bərabər imkanlar, bərabər nəticələr verilməsini tələb edirik. Amma qızlarımız təhsildən yayınıb erkən nikaha gedirsə, bundan necə danışa bilərik. Ona görə də biz bununla bağlı bütün istiqamətlərdə işimizi gücləndirməliyik. Bu hadisənin artmaması, qarşısının alınması üçün əlimizdən gələn hər bir şeyi – ictimai səfərbərlikdən, ictimai qınaqdan tutmuş qanunlarımızın təkmilləşməsinə və möhkəmlənməsinə qədər bütün işlər görülməlidir”. N.Cəfəroğlu qeyd edib ki, cəmiyyət özü buna qınaq etməlidir. cəmiyyət bilməlidir ki, erkən nikah əslində ailənin təməlinin dağılmasıdır. Qız yetkin olanda daha ailəcanlı olur, ailənin, uşağın dəyərini dərk edir, öz məsuliyyətini anlayır: “Yeniyetmə yaşında olan qızlar ailə üzvlərinin, valideynlərin təzyiqi əsasında özlərindən qat-qat böyük kişilərə ərə verilirlər. Bir müddət sonra xasiyyətləri tutmadıqda və ya zorakılığa məruz qaldıqda boşanmağa məcbur olurlar. Boşandıqda isə rəsmi nikahları olmadığından heç bir mülkiyyət hüququ əldə edə bilmirlər. Bu məsələ bu gün də ciddi problem olaraq qalır”.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2010.- 28 sentyabr.- S.6.