Kamal Abdullanın “Odisseyası”

Vaxtilə fransiz şairi Mişel Peqi yazı tərzinin, ümumiyyətlə, poeziyanın mahiyyətini “dünyanı başqa cür demək imkanı” adlandırmışdı. Bu formul Kamal Abdulla yaradıcılığından aldığımız təəssüratları ideal şəkildə ifadə edir. Görkəmli Azərbaycan dilçisinin və yazıçısının Söz və Yazı diapazonu (“Müasir Azərbaycan dilinin sintaksisi”, “Gizli Dədə Qorqud”, “Sehrbazlar dərəsi”, “Yarımçıq əlyazma”, esselər, şeirlər və pyeslər indi isə – “Dilçiliyə səyahət”) dil gerçəkliyini müxtəlif aspeklərini əhatə edir.

Kamal Abdullanın “Dilçiliyə səyahət. Dilçi olmayanlar üçün dilçilik” adlanan bu kitabı elmi – popyular və bədii – fəlsəfi üslubların qovşağında yazılıb. Əsərin janrını linqvoesse kimi müəyyənləşdirmək olar. Əsərin və fəsillərin başlıqları sadəcə adlar deyil, “məzmunun soyadıdır”. (B.Pasternak)

Kamal Abdulla filosofdur. Dilin hüdudlarından kənara çıxmağa çalışan filosof kimi Haydeggerin boşluq konsepsiyasını gerçəkləşdirməyə çalışır. Kamal Abdulla dili və dilçilik tarixini hazır, qurulmuş bir dünya kimi təqdim etmir. Yazıçı həmin dünyanı yenidən qurur, dil tarixinin metatəsvirini verir.

Kitabda hansı məsələlərə toxunulur, yaxud müəllifin Yaddaş və Bilgi Gəmisi hansı “adalar”a yan alır? Dilin mənşəyi ilə bağlı mübahisələr, dilçilik sahələri, cərəyanları və istiqamətləri, araşdırma metodları və s.

Kamal Abdullanın dilçilik “Odiseyya”sında üç personaj iştirak edir – Əziz Oxucu, Əhməd və Zalxa. Müəllif dil oyununu bu üç “oyunçu” ilə aparır.

Kitabın içindən doğma dilə sevginin izharı keçir. Doğma dili zəif bilənləri “genetik biganəlikdə” suçlayır.

Qədim dünya tarixinə (Misir, yunan, Roma), mifoloji səltənətə ekskurslar edir (Troya müharibəsi, Babil qülləsi, Psammetixin təcrübəsi, Sizif zəhməti...), haşiyələr çıxır. Haşiyələr sujetyaradıcı element kimi ardıcıllıqla mətnin ümumi pafosunu tamamlayır. Haşiyə sadəcə mövzunun ornamental həlli deyil, müəllifin həm də fəlsəfi mövqeyinin (sözün qüvvəti) ifadəsidir. Haşiyə mətn içində mətndir. Tutalım, səsin mahiyyətini anlatmaq üçün haşiyədə belə bir mediativ mətn (dzen dialoqlarına bənzər) verir:

“- Tək əldən səs çıxmaz.

– Çıxar.

– ??? O nə səsdir elə?

– Sükutun səsi”.

Kitabın intertekstual potensialı kontekstləri yerbəyer edir, dilçilik tarixinin problemlərini Əziz Oxucu üçün maraqlı edir. Mətnin tarixi mədəni yaddaşla zənginləşdirilməsi allüziyalar, sitatlar, mifoloji obrazlar – adlar vasitəsilə baş verir. Məsələn, “Dnepr çayına ortasına uça bilməyən quşlar” deyimi Qoqola, “bir çayı iki dəfə keçmək olmaz” deyimi Heroklitə allüziyadır.

Kamal Abdulla dilçi və yazıçı kimi “sözün bədii dünyanın dəyəri kimi öyrənməyin”(s. 132) vacibliyini irəli sürür. Söz dəyər kimi “Gizli Dədə Qorqud”un (ümumiyyətlə, “Kitabi – Dədə – Qorqudun”) mahiyyətini təşkil edir. (Diqqət edin: “Söz mifoloji dünyada adi şey deyil. Söz Mifin təzahürüdür və onu cəmiyyət üzvləri belədə də qəbul eləməlidirlər. Sözün kultu öz – özünə gətirib Mifin kultuna çıxarmalıdır. Eyni zamanda söz bütövlükdə cəmiyyəti simvolizə edir. Cəmiyyət də söz kimi daxili bütövlüyə və tamlığa malik olmalıdır. Cəmiyyət bütövlükdə sözün övladı kimi doğulur”. (“Gizili Dədə – Qorqud”,)

Kamal Abdulla “söz” anlayışından özündə təsəvvürü, fikri ehtiva edən gerçəklik kimi istifadə edir. Sözün məhdud linqvistik statusundan geniş kulturoloji statusuna keçir. “Söz dilçilik elmində nədir?” sualı dar bir cığırla bizi “söz bədii – fəlsəfi düşüncəmizdə dünyaya baxışımızda nədir? sualının geniş düzəngahına gətirir”.

O sözün magik funksiyasın yaxşı bilir bir sözün simvola çevrilmə aktından xəbərdardır. Adi bir “kimi” qoşmasını sosial tutumu haqqında yazır: “Məhz “kimi” olan yerdən yalan ayaq tutub yeriməyə başlayır, “kimi”nin özü isə onun əl ağacına dönür. Tufan kimi, boran kimi, dəniz kimi, günəş kimi, və nə bilim nə “kimi vurub – yıxan şairlər əslində bu şəkildə, bu istiqamətdə yalan ilə birlikdə bədiilik müstəvisindən ictimai müstəviyə doğru yol aldıqlarının fərqində deyillər?!”. Bu da sənə sözün ictimai şüura təsiri!

Kamal Abdulla metoforik düşüncə sahibidir. Onun mətn boyu səpələnmiş bənzətmələri, metaforları dilin mənşəyini, onun inkişaf qanunauyğunluqlarını sözün və cümlənin strukturunu, sözün toplumda yerini anlamağa imkan verir. Bu metaforlarla dil tarixinin metafizikasını göstərir. (Dilin doğulması, yaşaması, dilin və sözün taleyi metafizika deyilmi?) Militarist metaforlardan (sözlə döyüş, sözə məğlub olma...) tutmuş ontoloji (klinik) bənzətmələrə qədər istifadə edir ki, bu da əsərin təhkiyəsinin bədii siqlətini artırır. Dilə canlı orqanizm kimi baxan müəllif dilin doğulmasını, çevrilməsini ontoloji metaforlarda (ölüb dirilmə motivi) təsvir edir. Məsələn: “F. Sössür deyirdi ki, latın dilinin öldüyü gecəni və fransız dilini doğulduğu səhəri müəyyənləşdirmək düzgün olmaz”; “Əhməd sabah Bakıya qatarla yola düşəcək” cümləsini biz ölü cümlə kimi alıb qrammatik baxımdan daha dəqiq: sintaktik baxımdan təhlil etsək, belə deməliyik (hazırlaşın yenə ölü “yarırıq): Əhməd – mübtədadır (ürəkdir), yola düşəcək – xəbərdir, (beyindir), sabah – zərflikdir (böyrəkdir), Bakıya – zərflikdir (ağ ciyərdir), qatarla – tamamlıqdır (qara ciyərdir) İndi isə gəlin bu cümləni dirildək. Ona həyat verməyə çalışaq.”

“Dilçiliyə səyahət” əslində həm də bir oyundur. Yazıçının dil və dilçilik oyunu. Bu oyunun məqsədi bir tərəfdən, dilçi olmayanı dilin (və dilçiliyin) müəyyən fəaliyyət növünə daxil etməkdirsə, digər tərəfdən sözdən istifadə modellərini, dilin dinamikasını nümayiş etdirməkdir. Bir də “həyat insanın sonsuz qaranlıq boşluqla oyun” (M.Haydegger) olduğunu anlatmaqdır.

Düşünürük ki, Kamal Abdullanın bu oyunu alınıb.

Rüstəm KAMAL

525-ci qəzet.- 2010.- 16 yanvar.- S.20.