Teatra konseptual
baxış
Ədalət Vəliyevin “Əqidə,
Ruh və Teatr” monoqrafiyası barədə düşüncələr
Çağdaş Azərbaycan
teatrının tanınmış
nümayəndələrindən biri, teatrşünas alim Ədalət Vəliyevin “Teatr” monoqrafiyası Türkiyədə
kitab kimi nəfis şəkildə
çapdan çıxıb.
Kitabda iyirminci yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycan
mədəniyyətində milli teatr konsepsiyalarının
sosial-fəlsəfi, siyasi-ideoloji
modeli təqdim olunub. Zəngin ideya, elmi-fəlsəfi mülahizələri və
nəticələri ilə
önəmli olan bu tədqiqat əsəri Azərbaycan teatr tarixinin müasir mərhələsi
barədə dəyərli
analitik məlumatlar verir, bizi bir
daha Teatra, müqəddəs Hisslər
və Ruhlar Məbədinə səsləyir.
Teatrşünas Ədalət
Vəliyevin monoqrafiyası
“Əqidə, Ruh və Teatr” adlı müqəddimə
ilə açılır.
Elə məni də daha çox
bu anlayışların
tədqiq olunan mövzuyla nə dərəcədə bağlılığı
maraqlandırdı. Monoqrafiyanı
səbir və diqqətlə oxudum. Tədqiqat əsərinin girişində müəllif
qeyd edir ki, “əqidə, ruh və teatr”
monoqrafiyanın tarixi və nəzəri kontekstlərə gömdürülmüş
mövzusunun publisistik
variantıdır. Sosial-fəlsəfi
və siyasi-ideoloji paradiqma isə müasir düşüncəmizdə
getdikcə köhnələşən
və hardasa lap unudulan “əqidə” anlamının iç strukturudur...” Lakin müəllifin fikrincə,
bu anlayışın
ifadə xislətinə
görə məna hüdudları daha genişdir. Əqidə insanın bütün konseptual ideyalarının
sosial xislətli mənəvi-əxlaqi məzmunudur.
Müəllif daha sonra yazır: “...Əgər “sosial-fəlsəfi
və siyasi-ideoloji paradiqma” anlayışı
analitik təfəkkür
fəaliyyətini eyhamlaşdırırsa,
əqidə ruh sferasına bağlanır;
ruhla əqlin, emosiyanın birgəliyinin
verbal bildiricisinə çevrilir.
... Ruh əqidənin köməyilə sosial dünyada özünü
tanıtdırır. Əqidə
və ruh birgəliyindən, onların
orqanik vəhdətindən,
əqidənin fərdin
duyğular aləmi ilə harmoniyasından insanın kamilliyi yaranır. Teatr isə əqidə və ruhun güzgüləndiyi
məkandır...”
Düşünürəm ki, bu dəyərləndirmə
müəllifin teatra elmi-fəlsəfi yanaşmasının
təzahürüdür. Mən
teatrşünas deyiləm,
teatr tənqidi və məsələləri
ilə bağlı dostum, görkəmli teatrşünas alim, professor
İlham Rəhimlinin bir neçə sanballı kitabı və məqalələri
ilə tanışam.
(Qeyd edim ki, Ə. Vəliyevin monoqrafiyasının elmi redaktoru sənətşünaslıq
doktoru, professor Məryəm
xanım Əlizadədir).
Filoloji sahənin adamı kimi deyə bilərəm ki, son illər oxuduğum elmi-tədqiqat işləri arasında Ədalət Vəliyevin bu monoqrafiyasının elmi-metodik yükü daha çoxdur. Nə üçün?
Əvvəla, monoqrafiyada
Azərbaycan teatrının
bu günkü durumu mənəvi-əxlaqi,
bədii-estetik və kulturoloji aspektlərdən,
Azərbaycan mədəniyyətinin
ümumi mənzərəsi
müstəvisində elmi-nəzəri
əsaslarla araşdırılır
və dəyərləndirilir.
İkincisi və ən önəmlisi budur ki, tədqiqat
əsərində mövzuya
orijinal və yeni elmi yanaşma
var; müəllif düzgün olaraq qeyd edir ki,
müasir teatr konsepsiyaları ənənəvilik
prinsipi üzrə mədəniyyətdə özünə
yer alıb. Mədəniyyətdə teatr
konsepsiyalarının intensivliyi,
estetik xisləti də varislik prinsipi ilə şərtlənir. Üçüncüsü,
tədqiqatda XX əsrin
konkret bir dövründə- 50-60-cı illərində
Azərbaycan teatr mədəniyyətində “şəxsiyyət
və kollektiv” qarşıdurumunun yaradıcı
atmosferə təsiri problemlərinin səbəbləri
açılır, konkret
faktlar əsasında təhlillər aparılır.
Dördüncüsü, müəllif
sovet dönəmində
Azərbaycan mədəniyyəti
hüdudlarında gerçəkləşmiş,
öz mövcudluq parametrlərini qazanmış
teatr konsepsiyalarının
mahiyyətini, onların
ictimai-siyasi vəziyyətlə,
mənəvi-əxlaqi mühitlə
əlaqəsini tutarlı
faktlarla əsaslandıra
bilib. Kitabda mövcud teatr konsepsiyalarının milli
mədəniyyətlə, milli
düşüncə tərzi
ilə bağlılığı
barədə elmi dəyərləndirmələr yenidir. Beşincisi, teatrşünas alim milli mədəniyyətimizdə
teatr konsepsiyalarının
milli şüurun oyanmasına göstərdiyi
təsirləri dəyərləndirir,
mövcud teatr konsepsiyaları ilə dünya teatrında gedən (ilk növbədə
keçmiş sovetlər
Birliyində) teatral proseslər arasında paralellər, müqayisəli
təhlillər aparır,
oxşar və fərqli cəhətlər
ortaya qoyur. Altıncısı, əsərdə
teatr konsepsiyalarının
bədii-estetik analizi ilə dövrün ictimai-siyasi problemləri uzlaşdırılır, onların
yaranma zərurəti bu aktual problemlərin
birbaşa təsir göstərdiyi mədəni
mühitlə, əsrin
kulturoloji tələblərilə
əlaqələndirilir.
Monoqrafiyanın üstün
cəhətlərini artırmaq
olar. Bunu da qeyd edim
ki, əsərdə
70-80-ci illərdə teatr
avanqardının formalaşmasının
milli mədəniyyətimiz
üçün prinsipial
əhəmiyyəti ilə
yanaşı, iyirminci
əsrin sonlarında qloballaşma dövrünün
mədəniyyəti və
milli teatrımızın
mövcudluq parametrləri,
eləcə də XX əsrin postmodernizm mərhələsində Azərbaycan
teatrı və etnomədəniyyətinin xarakteristikası
müəyyənləşdirilib, müxtəlif teatrlarımızda
qoyulan konkret səhnə əsərlərinə
istinadlar edilib.
Neçə min ildi ki, teatr öz
əzəli funksiyasını
qoruyub saxlaya bilib. Əgər bu gün teatr
insana ruhi qida vermirsə, onun qəlbini ovundurub oynada bilmirsə, onu kədərləndirə, sevindirə
bilmirsə, o teatr deyil. Bütün dövrlərdə insanlar
teatra ən yaxşı qiyafədə,
geyim-keçimdə, bayram
ovqatıyla gəliblər;
çünki insanlar teatrı xoş ovqat və təəssürat
yaradan bir yer sanıblar. Teatrın canı isə tamaşadır; sevincin, kədərin, faciənin, dəhşətin,
qorxunun, sevginin, məhəbbətin, qəhrəmanlığın...
nümayiş olunduğu
tamaşa. Bu səhnələr
nə qədər olsa belə insanlar Teatrdan-yəni Məbəddən yenə
xoş ovqat, yaxşı təəssüratla
ayrılmaq arzusunda olmuşlar. Teatr əqidələri, şüurları,
ruhları oyadan məbəddir. Teatr həyat tamaşasıdır.
Bu tamaşada biz özümüzü,
məişətimizi, cəmiyyətimizi,
ruhumuzu və əqidəmizi görmək
istəyirik. Bu tamaşada
biz –altı milyard hiss
və duyğu, altı milyard həqiqət, altı milyard ruh və
əqidə görmək
istəyirik. Müasir
teatr budur, müasir teatrın fəlsəfəsi elə
bundan ibarətdir.
Ədalət Vəliyevin
fundamental tədqiqatı demək
olar ki, bu fəlsəfəyə xidmət edir. Əsas nəticə isə bəllidir: sovet dönəmində Azərbaycan teatrı nəinki öz müstəqilliyini imitasiya
edib, burda cərəyan edən yaradıcılığın özü
də imitasion xarakter daşıyıb. Lakin “...imitasiya məsələsi özünü
tam şəkildə tükətmək
üzrədir. Bir tərəfdən dünya,
digər tərəfdən
isə Azərbaycan bir-birinə qarşı açıqdılar. Belə
olan bir şəraitdə imitasiya
lazımsız bir şey kimi, öz tarixi missiyasını yerinə
yetirəcək”.
Kamran NƏZİRLİ,
filologiya elmləri namizədi
525-ci qəzet.- 2010.- 16 yanvar.- S.20.