Mübarizə bu gün də var

Prezident İlham Əliyev Rəsul Rzanın 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır.Sərəncamda deyilir:

“Rəsul Rza XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindəndir. O, söz sənətimizə forma və məzmunca yeniliklər gətirərək novator şair kimi geniş şöhrət qazanmışdır. Azərbaycan dilinin poetik potensialının yeni-yeni imkanlarını üzə çıxaran Rəsul Rza yarım əsrə yaxın dövr ərzində yüksək dəyərli bədii nümunələr meydana gətirməklə yanaşı, respublikamızın elmi-mədəni həyatında yaxından iştirak etmiş, dolğun və səmərəli ictimai fəaliyyəti ilə tanınmışdır”

Mayın 19-da doğum gününün yüzilliyi ərəfəsində şairin mürəkkəb, çətin və şərəfli həyat, yaradıcılıq yoluna, “çinar kimi əzəmətli və əyilməz kişi ömrünə” nəzər salarkən Rəsul Rza sənətini və şəxsiyyətini Azərbaycanda da, onun hüdudlarından uzaqlarda da yüksək qiymətləndirən dəyərli insanların fikirləriylə yanaşı şairin ömru boyu məruz qaldığı cahil, nadan hücumları da yada salmaq yerinə düşür. Çünki ədəbi qaragüruhun insafsız, mənəviyyatsız atmacaları bu gün də bəzi qəzetlərin səhifələrində yer alır. Şairin həqiqi simasıyla keçmiş və indiki bədxahlarının qərəzlə uydurduqları obraz arasında nə qədər fərq olduğunu görmək üçün təqdim edilən örnəklərlə tanışlıq yetər.

Şair haqqında söylənənlərdən – həm dəyərli insanların obyektiv rəylərindən, həm də adları belə çəkilməyə layiq olmayan, sovet dövründə də, müstəqillik illərində də, ortabab şairlərin, kəmfürsət yazarların hədyanlarından parçalar verməklə Rəsul Rzanın mübarizələrdə keçən ömrü haqqında müəyyən dürüst təsəvvür yaratmaq olar.

Rəsul Rzanın mübarizəsi bu gün də, vəfatından iyirmi səkkiz il sonra da davam edir – avamlıqla, yalanla, paxıllıqla, satın alınmış uğursuzların şərəfsiz iddialarıyla barışmaz mübarizəsi.

KİM NƏ DEMİŞ:

Biz Hüseyn Cavidin, Mikayıl Müşfiqin və bizim başqa görkəmli şəxslərin repressiya qurbanları olması haqqında on illərdir ki, böyük ürək ağrısı ilə danışırıq... İndi kimsə hesab edir ki, o vaxtlar gərək Səməd Vurğunu da həbs edəydilər, Rəsul Rzanı, Süleyman Rüstəmi də öldürəydilər, onda deyərdilər ki, bunlar qəhrəman idi və biz oturub onlara da on illərlə ağlayacaqdıq. Biz Allaha şükür etməliyik ki, belə insanlar o ağır dövrlərdə o xatalardan qurtara bildilər. Əgər 30-ci illərdə o itkilərimizlə yanaşı Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm və bizim o nəsildən olan başqa görkəmli şairlərimiz olmasaydı və onlar yazıb-yaratmasaydılar, o əsərlər olmasaydı, indi bizim o dövr tariximizin ədəbiyyatı, mənəviyyatı, mədəniyyəti nədən ibarət olardı? Mən bizim ədəbiyyatımızı Səməd Vurğunsuz, Rəsul Rzasız, Süleyman Rüstəmsiz təsəvvür edə bilmərəm.

Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Rəsul Rza kimi böyük şairlərə,onların yaradıcılığında bugünkü günə uyğun olmayan hansısa nüanslar tapıb irad tutmaq, hesab edirəm ki, mənəviyyatsızlıqdır.Belə adamların özləri xalq, millət, ölkə üçün heç bir şey etməyiblər.Əgər bizim xalq dili ilə desək, onlar nə Səməd Vurğunun, nə Rəsul Rzanın, nə Süleyman Rüstəmin dırnağı qədər də ola bilməzlər.

HEYDƏR ƏLİYEV

1998-ci il martın 26-dakı çıxışından.

Rəsul Rza xalq və klassik ədəbiyyata böyük pərəstiş edən bənzərsiz şair, Azərbaycan poeziyasının novatorlarından biridir... Rəsul Rza Azərbaycan poeziyasına şəhərin danışıq dilini, bu dilin ahəngini gətirib... O, qafiyəni, ölçünü rədd etmir, ancaq nəzm aləmindəki qayda-qanunları da qəbul etmir...

Rəsul Rza elə şairlərdəndir ki, tək Azərbaycan deyil, bütün sovet poeziyası ənənəsinə novatorluq gətirib. Rəsul Rza filosofdur, “İki buruğun söhbəti” şeiri ilk baxışda olduqca sadə və adi görünür. Ancaq şeirdə həyat, nəsillər, gələcək haqqında, onların qarşılıqlı cavabdehliyi haqqında nə qədər gözəl deyilmişdir.

“Rəngələr” silsiləsiylə Rəsul Rza şeirimizdə yeni səhifə açdı, özü-özünü belə ötüb keçdi...

Klassik və çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı – xalqın əvəzsiz nəğməsidir, Rəsulun səsi bu nəğmənin ən yaxşı keyfiyyətlərini özündə cəmləşdirir.

NAZİM HİKMƏT

Rəsul Rza haqqında yazdığı üç məqaləsindən

Rəsul Rzanın “Aydındır şerin dili” şeiri necə ağıllı və incədir. Şərq müdrikliyni özündə toplamış siması bu şeirin prizmasından necə də aydın hiss olunur. Belə şein altından Nizami, yaxud Sədi imza qoya bilərdi. Hər hansı ölkənin hər bir müasir şairi də öz lirikasında belə bi inciyə malik olmaq şərəfindən imtina etməzdi...

“Rənglər” silsiləsindəki zənginlik boyaları hərflərdə görən Artyur Rembonun rəng gözəlini kölgədə qoyur.Bu şeirləri rəsmdən fəlsəfəyə doğru hərəkət səciyyələndirir.

İLYA SELVİNSKİ.

Rəsul Rza haqqında iki məqaləsindən

Əziz Rəsul İbrahimoviç! Sizin yaradacılığınızı mən çox sevirəm və “Davamlı əks-səda” kitabınızı heyranlıq hissi ilə oxuyuram. Sizə ən yaxşı arzularımı çatdırıram.

DMİTRİ ŞOSTAKOVİÇ

Rəsul Rzaya məktubundan.

29 fevral 1972

Mən Rəsulun şeirlərini dönə-dönə oxuyuram və hər dəfə onlar mənə yeni görünür.Ona görə ki, şair yenilik xatirinə yenilik eləmir, formal axtarışlar aparmır,hər sözü,hər ifadəni ölçüb biçir,onları həyatın öz rəngi,öz səsi,öz nəfəsi ilə cilalayır.Rəsul Rza yorulmadan və inadla daim yeniləşən poetik məzmunun yeni formalarını axtarır.Rəsul Rza elə sənətkarlardandır ki,onların yaradıcılığının qocalmaq və ya kasıblaşmaq qorxusu yoxdur.

Mənim fikrimcə, Rəsul Rza Azərbaycan poeziyasının, Azərbaycan mədəniyyətinin fəxridir.

QARA QARAYEV

Rəsulla mən 1937-ci ildə tanış oldum. Elə ilk görüşdən Rəsul Rza səmimiyyəti, sözü açıq deməsi, ağlı ilə məni cəlb elədi...

NİYAZİ

Səni sevdiyim bu ya digər məziyyətlərinə görə deyil,ona görədir ki, sən yeni həyat,yeni insan,yeni sənət uğrunda mübarizələrdə çox zaman bizə bir nümunə, arxa,köməksən.Mən xoşbəxtəm ki,dostum Rəsul Rzanın şair qəlbi,məğrur təbiəti məhz belə cazibəli və təsirlidir.

TOFİQ QULİYEV

Rəsul Rza şeirinin ən gözəl məziyyəti,onun dərin insani mündərəcəsindədir. Rəsul Rzanın lirik qəhrəmanı heç vaxt özünü böyük dünyadan ayırmır. O, torpaqla,insanla vəhdətdədir. Buna görə onun özü haqqında “Mən torpağam, mən küləyəm,buludam,işığam,baharam” deməsi tamamilə təbii və poetikdir.

SƏTTAR BƏHLULZADƏ

Əziz Rəsul müəllim! Zəmanəmizdə ən çox hörmət bəslədiyimi şairlərdən biri də sizsiniz.İlhamlı təfəkkürünüz, obrazlarınız üçün sizə təşəkkür edirəm,

ÇİNGİZ AYTMATOV

Müasir şeir, müasir poeziya dedikdə ilk növbədə yadıma düşən şairlərdən biri Rəsul Rzadır. Mən Rəsul Rza şeirlərini oxuduqdan sonra özümdə qəribə rahatlıq duyuram.Bu şeirlər adamı düşündürür,mənəvi cəhətdən təmizləyir, yüksəldir.Onun yaradıcılığındakı intellektual səviyyə,günün problemlərinə verilən aydın cavablar,elmlərin inkişafı ilə şeri əlaqələndirmək bacarığı sübut edir ki, Rəsul Rza gündən günə inkişaf edən,planetimizin nəbzini tutmağı bacaran şairdir.

Akademik MURTUZA NAĞIYEV

Azərbaycan poeziyasında Rəsul müəllimin yaratdığı cərəyan şerin gələcək inkişafında əsas istiqamətdir. Bu axının qarşısını almaq olmaz, çünki məhz bu cərəyanda poetik sözün və poetik fikrin ifadəsi üçün hüdudsuz imkanlar yaranır. Bu gün çox adam bununla razılaşmaya bilər, ama bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur.Əminəm ki,Zaman özü qiymətini verəcək Rəsul müəllimin.

Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü HƏBİB MƏMMƏDƏLİYEV

Azərbaycanın çağdaş yazarları arasında müqayisə edilməyəcək şairlik qüdrəti və həssas daxili aləmiylə çoxdan bəri oxucuların diqqətini çəkməkdə olan Rəsul Rzanın son aylarda nəşr olunan şeirlərinin bu cəhətdən önəmlə üzərində durmağa dəyər. 1959-cu il fevral ayında çap olunan bu şeirlər Azərbaycanda böyük bir hadisəyə çevrildi. Haqqında danışdığımız şeirlər qızıl tənqidçilərdən başqa bir çox partiya çevrələrini də çox narahat etmişdir ki, bu hadisələrin əks-sədası hələ də davam etməkdədir. Təqribən 40 illik həyatdan bəri sözdə “ən bəxtiyar insanların yaşadıqları bir cəmiyyətdə” –Azərbaycan Sovet kommunist cəmiyyətində – daxildə və xaricdə yapılan propoqandadan sonra, eyni cəmiyyətə mənsub bir yazarın günlərin birində ortaya çıxaraq “burada insanların ölümü cana minnət bildiklərini” göstərmək surətiylə bu cəmiyyətin həqiqi mənzərəsini təsvirə təşəbbüs etmiş olması, qızıl idarəçiləri özlərindən çıxarmağa kafi gəlmişdir. Dərhal qələmə sarılaraq qızıl münəqqidlər “İnsan” şeirini yaylım atəşinə tutdular. Həssas bir şairin “çürük bir fəlsəfə ifadəçisi” və ya “sovet insanlarına qarşı iftiraçılıq” kimi töhmətlər altında qalması hər şeydən öncə Sovet kommunist cəmiyyətinin üzərində qurulduğu şikəst bir zehniyyatın məhsuludur. “Kommunist” qəzetinin şair Rəsul Rzanın son şeirlərini şiddətli tənqid edən məqaləsində şairin “Sığorta” başlıqlı şeri üzərində də xüsusi durulmaqdadır.

SÜLEYMAN TƏKİNƏR

Azərbaycanlı mühacir Süleyman Təkinərin bu məqaləsi 1959-cu ildə Münxendə türkcə nəşr olunan “Dərgi” jurnalında çıxmışdır.

Rəsul Rzanın üç şerini göndərirəm. Nəşriyyatımız onları təqribən bir il bundan qabaq çap etmişdi. Bizim üçün təəccüblü olsa da, bu şeirləri ikinci dəfə,indi isə üçüncü dəfə təkrar nəşr etməli olduq.Ola bilər ki,bu Sizi təəccübləndirməsin, lakin Kanadada poeziyanı az oxuyurlar və şeir kitablarını çox nadir hallarda təkrar nəşr edirlər.Ancaq Rəsul Rzanın şeirləri özünün yüksək humanizmi ilə o dərəcədə fərqlənir ki, Kanadada və ABŞ-da minlərlə oxucu onları cəmi bir neçə ay ərzində alıb oxudu. Rica edirəm lütfkarlıq göstərin, Rəsul Rzaya bizim jurnalımız və nəşriyyatımız haqqında yazın və yer kürəsinin başqa bir nöqtəsində onun şeirlərinin necə də geniş yayıldığını deyin.

“Şimal qonşuları” jurnalının baş redaktoru, Kanada yazıçısı

DİZON KARTERİN “Sovetskaya literatura” jurnalının redaktoruna göndərdiyi 21 iyun 1965-ci il tarixli məktubundan.

Boğazdan yuxarı “beynəlmiləlçik” çiçəkləndiyi dövrlərdə Rəsul Rzanın uzaqgörənliyinə heyran qalmaya bilmirəm. Şeirlərinin birində Babəki satan haqqında “Sumbatlar bu gün də var” deyə yazarkən ermənilər həngamə qaldırdılar. Şair hədəfi gözündən vurmuşdu. Yadımdadır “Bakinski raboçi” qəzetində dərc olunmuş bu şeir Ermənistanda hiddət fırtınası qaldırdı.

Ermənistan Yazıçılar Birliyinin o vaxtkı sədri Vardges Petrosyan təcili olaraq təşkilatın Rəyasət heyətini topladı və orada qəbul olunmuş təhqiramiz bəyanat Azərbaycan KP MK-ya göndərildi. Bizim rəhbərlik isə fitnəkarlığa layiqli cavab vermək əvəzinə şairi sıxışdırmağa başladı.

SÜLEYMAN ƏLƏSGƏROV

“Ədəbiyyat qəzeti” 22 fevral 1985. “Bakinski raboçi” qəzeti 28 iyul 1992

Özünü xalqının zərrəsi sayan, həyatını xalq işinə həsr edən,xalqın kədəri ilə kədərlənib,sevinci ilə sevinən adamlar öz həyatını deyil,xalqın həyatını yaşayır. Belə adamlar fərdilikdən çıxıb, şəxsiyyət səviyyəsinə yüksəlir. Rəsul Rza xalqımızın yetişdirdiyi belə böyük şəxsiyyətlərdən biri idi. O, həm sənətində, həm də həyatda həmişə öz yolunu getdi, həmişə öz qəlbinin sözünü dedi. Biz onda heç bir yarımçıqlıq görmədik. Sözündə də bütöv idi, əməlində də. Nifrətində də, sevgisində də.

BƏXTİYAR VAHABZADƏ

Respublikada gəncləri çox əzirdilər. Rəsul Rza birdən çıxdı, 20-30 nəfəri himayə elədi. Camaat baxırdı ki, yuxarıda Rəsul da var. Rəsulun hesabına aşağıdan da bəziləri cəsarətlənirdilər. Rəsul Fikrət Qocanı, Vaqif Səmədoğlunu və başqalarını himayə edirdi... Sonra hamı düşdü onun üstünə, başladılar Rəsul Rzanın əleyhinə yazmağa, Anarın əleyhinə yazmağa. Qrup ilə bir yerdə vurmağa başladılar.

ƏBÜLFƏZ ELÇİBƏY

Deyə bilmərəm ki, Rəsul Rza ilə tez-tez görüşürdüm.O,müəllimlər nəslinə mənsub idi. Gənc ədəbiyyat adamları heç də hər bir şairi bu hörmətli mənsəbə layiq bilmir.Buna yalnız əsl sənətkarları layiq bilirlər. Rəsul Rza ən hörmətli və sevilən ağsaqqallar sırasında idi. O, ənənələri dərindən bilməklə yanaşı, ənənələri novatorluq ruhu ilə birləşdirə bilən nadir adamlardan biri idi. O, başa düşürdü ki, yeni reallıq ifadə vasitələrinin yeniləşməsini tələb edir.O, tarixi varisliyin qorunması ilə yanaşı, palitranın zənginləşməsini vacib sayırdı, milli və dünya poeziyasında çox düzgün orientirlər seçmişdi – Sabir, Mayakovski, Uitmen... Danışıq intonasiyası poetik nitqi daha təbii edir,şeri muzey dəbdə-bəsindən uzaqlaşdırır. Rəsul Rza poeziyasının bu nəzərə çarpan xüsusiyyəti haqqında sovet ədəbiyyatşünaslığında və bugünkü ədəbiyyatşünaslıqda çox danışılıb. Amma mənim fikrimcə şairin şeir texnikası məsələsini dil tarixi ilə əlaqələndirən nəzəri baxışlarından daha az söz açıblar.

OLJAS SÜLEYMENOV

Rəsul Rza yaradıcılığının biz gənc ədəbi nəslə təsiri böyükdür. Onun yaradıcılığı gözəl təcrübə məktəbidir. Söz üstündə əsmək, obrazlı fikirlər demək, vəzni fikrə tabe etdirmək, hissi ölçü çərçivəsində sıxılmağa qoymamaq kimi məsələləri biz məhz Rəsul Rzadan öyrənməliyik.

ƏLİ KƏRİM

Rəsul Rza xalq poeziyasının gözəl ənənələrini folklorşünas kimi ustalıqla, incəliklə təhlil edib,ən xırda düyünlərini belə açıb göstərməyi bacarır. O, xalq dilinin incəliyindən,kəsərindən, tutarından zövqlə istifadə edir: bəzən adamın yadına babaların, nənələrin işlətdiyi indi “arxaikləşib” atılan sözlərin danışıq və deyiliş formalarını salır. Hətta bizə məlum olan sözlərə şəkilçi və ya ön söz artırmaqla peyvənd ifadələr düzəldir. Bunlar dilin imkanına xələl deyil, təzəlik gətirir.

Rəsul Rza fikrində,əqidəsində möhkəm, səbatlı, bitgin xarakterli gəncləri alqışlayır, “ikiüzlü sac əppəyi” olanlara eyham və vurğularında sərt nəzərlə baxır. Ənənə və novatorluq barəsində onun hökmü qəti və inamlıdır.Bu inam həqiqətə doğru gedən, onu yanlış müddəalardan qoruyan sənətkar fkirindən, sənətkar dünyagörüşündən öz mənbəyini götürür.

MƏMMƏD ARAZ

Rəsul Rza həm parlaq şəxsiyyəti, həm də böyük poeziyası ilə Azərbaycan sovet mədəniyyəti tarixində tamamilə orijinal bir hadisədir. Əslində onun bənzərsiz yaradıcılığı, son dərəcə zəngin poeziyası da böyük şəxsiyyətinin davamıdır. Rəsul Rza poeziyası ölməzdir, azı min illik Azərbaycan şeri tarixində ən nadir hadisələrdən biridir. Rəsul Rza yaradıcılığının hər yeni mərhələsində özündə nəyisə qoruyub saxlayan, nəyisə rədd edən, dialektik sıçrayışlar yolu ilə irəliləyən sənətkar olmuşdur. Rəsul Rza yalnız başqaları ilə deyil, həm də özünü ötüb keçmək uğrunda çarpışmalarda kamilləşən yaradıcıdır.

XƏLİL RZA ULUTÜRK

Meydan cahil əlinə keçəndə ilk zərbələr gözə çarpan istedada, sifətini və rəngini dəyişməyən şəxslərə, yəni Rəsul Rzalara dəyir.Əlbəttə ki,dünya xali deyildi. Qara daş kimi ağır zamanda cahillərlə yanaşı,gözəl ziyalılar da,gözəl dönməz insanlar da vardı. Rəsul Rza dəfələrlə bezəndə, “yox!” deyib dünyadan getmək istəyəndə tanıdığı,sevdiyi gözəl insanları dünyada cahillər əlində tək qoymaq istəməyib, “lənət şeytana” deyib.Şeytan da qulağının dibində. Öz adını eşidən kimi yeni bir danos yazıb,yaxşı halda Rəsulun yeni şeirlərinə yeni bir hədyan yazıb. Əlbət ki, Rəsul Rza o zülmət yoldan tək keçməyib. Rəsul Rzanın evində dünyanın bütün tufanlarının söndürə bilməyəcəyi bir şam yanırdı. Rəsul Rza bilirdi ki,yer üzündə işıq tükənsə də, onun evində işıq yanır. O işıq Nigar Rəfibəyli idi. Nigar xanım sevginin, etibarın, sədaqətin, insanlığın, səmimiliyin,ziyalılığın simvolu idi. Ona görə Rəsul Rza adamların üzünə şax baxırdı. Heç kəsdən çəkinmədən sözünü mərd-mərdanə adamların üzünə deyirdi.

FİKRƏT QOCA

1962-ci ildən şeir yazıram. Şeirlərimin ilk hakimi,onlara ilk qiymət verən Rəsul Rza olmuşdur. Əgər onlar gərəklidirsə, qorxunc yalan torundan uzaqdırsa,mən bunun üçün Rəsul Rzaya borcluyam. Çünki məsuliyyət hissiylə şeir yazmağı mənə Rəsul Rza öz şeirləri və söhbətləri ilə öyrətdi. Onun estetik zövqünün yüksəkliyi, sadəliyi, poetik söz üçün daşıdığı böyük məsuliyyət məndən ötrü həqiqi məktəbdir....

Rəsul Rzanın 90 yaşı tamam olur. Minillik Azərbaycan poeziyasının ən Anlanmamış Şairinin!.Xalqına,torpağına uzatdığı əli hələ də havada qalmış,bu yurdun ən mütəfəkkir Şairinin 90 yaşı.Bu əl gödək deyil,o uzalı ələ çatmayan bizim əllərimizdir. Bunu etiraf etməsəm qələmimi yerə qoyasıyam.Ancaq mən o günü görürəm, o əllərin qovuşacaq günü. Rəsul Rza marafonu sona yetəndə orda bu böyük Şairi və əsrimizin ən maraqlı, parlaq insanlarından birini onun özü arzuladığı və aydın gördüyü bir Azərbaycan gözləyir. Azad düşüncəli, güclü, dözümlü və həzin bir vətən.

VAQİF SƏMƏDOĞLU

Türk xalqlarının poeziyasında sərbəst şeir – Nazim Hikmət,Fazil Hüsnü Dağlarca, Rəsul Rza – hələlik yalnız sərbəst şerin gözəl nümunələrini yaratmış bu üç adı çəkəcəm. Nəyə görə hələ də sübut etməyə çalışırlar ki, bu şeir sistemi türk dilləri üçün münasib deyil?

LİY SEPPEL.

Rəsul Rzanın şeirlərinin tərcüməsinə görə Estoniyanın Dövlət mükafatına layiq görülmüş eston şairəsi.

Rəsul Rza 50-ci,xüsusən də 60-cı illər Azərbaycan poeziyasının keyfiyyətcə dəyişməsində müstəsna xidməti olmuş şairdir. O, təkcə ənənəvi şeir təsəv-vürünü deyil, həm də ümumiyyətlə,şair haqqında təsəvvürü dəyişib. Yadımdadır, o vaxt Rəsul Rza haqqında çox adamlar “ətiacıdır” deyirdilər. Bunu deyənlər həmin dırnaqarası sənət adamları idilər ki, belə demək mümkünsə, Rəsul Rzanı diri-diri yeməyə hazır idilər. Amma əslində Rəsul Rza Azərbaycan poeziyasının,xüsusən gənc poeziyanın ən böyük xeyirxahı idi. Rəsul Rzanın oxucuları bü gün də var,sabah daha çox olacaq. Mən əminəm ki,Rəsul Rza heç vaxt oxucusuz qalmayacaq.

RAMİZ RÖVŞƏN

Bütün bu dəyərli sözlər və qiymətli fikirlərlə yanaşı yaradıcı həyatının bütün mərhələlərində Rəsul Rzaya qarşı təqiblərdən,təzyiqlərdən,tənqidlərdən və təhqirlərdən də örnəklərlə tanış olmasaq şairin əzablı yolu və bütün maneələrə qarşı sarsılmaz,mətin ,mübariz ruhu haqqında tam təsəvvür əldə etmək mümkün deyil:

“Bu günlərdə Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının geniş plenum iclası olmuşdur. Plenum Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında işin öhdəsindən gələ bilmədiklərinə görə və sovet yazıçılarının etimadını doğrultmadığına görə İttifaqın məsul katibi Rəsul Rzayevi və onun müavini Cəfər Cəfərovu vəzifədən götürmüş və Prezidium heyətindən çıxarmışdır”.

“Ədəbiyyat qəzeti” 21 dekabr 1939

“Hələ bu günə qədər Mayakovskinin ən qüvvətli əsərləri Azərbaycan dilində yoxdur. Mayakovskiyə qarşı bu səhlənkar münasibət nədən irəli gəlir? Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının bu yaxınlarda işdən götürülən “rəhbərləri” bu sahədə heç bir təşəbbüs göstərməmişlər, Mayakovski haqqnınla bir tutarlı məqalə belə yazdırmamışlar”.

“Ədəbiyyat qəzeti” 11 fevral 1940

Rəsul Rzanın Mayakovskiyə səhlənkar münasibətdə günahlandırmaq gülüncdür. Sovet sistemi cəza tədbirlərini heç bir vaxt öz adıyla və səbəbiylə elan etmirdi, ayrı bəhanələr gətirirdi. Buna uyğun olaraq, Rəsul Rza da guya ki, tamam başqa məsələ üstündə işdən götürülmüşdü. Rəsul Rzanın Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyindən uzaqlaşdırılmasının əsas, daha doğrusu yeganə səbəbi latın əlifbasından rus əlifbasına keçidlə bağlı idi.

ANAR. “Mübarizə bu gün də var” kitabından.

səh.115

Əlifba haqqında ilk söhbətin mən ilk şahidiyəm. 1939-cu ilin fevral ayında Səməd Vurğunu,Məmməd Arifi, məni ordenlərlə təltif etdilər. O günün sabahı bizi Universitetin filologiya fakültəsinə çağırdılar. Bizi orada bir rus alimi ehtiramla qarşıladı,xeyli söhbətdən sonra dedi: Məsləhət belədir ki,siz gərək kiril əlifbasına keçəsiniz. Səməd Vurğunla Məmməd Arif əvvəlcə ölü rəngi aldılar, sonra üzlərinə boğuq bir qızartı çökdü. İlk sözə Səməd Vurğun başlayıb dedi: “Bu mümkün deyil, Kiril əlifbasındakı bir çox səslər dilimizə uyğun deyil, biz gərək onların əvəzinə başqa dillərdən sözlər götürək”. Məmməd Arif də xeyli tutarlı danışdı,ciddi səbəblər göstərib bu dəyişikliklərin xalqımıza, mədəniyyətimizə böyük zərbə olacağını sübuta yetirdi. Deyilənlər qarşısında söz tapmayan rus alimi dedi: “Mən sizi başa düşürəm,ancaq nə etmək olar, artıq qərar verilib. Bu Stalinin göstərişidir”.

(Bakıda) Stalinin adını eşidib qorxuya düşənlər bu əlifbanı tərifləməyə söz tapdılar,əleyhinə olanlar isə öz cəzalarına çatdılar. Bu etirazın ilk qurbanı çox istedadlı şair Abdulla Faruq oldu. Onu yazıçılar İttifaqından xaric etdilər, heç yerdə iş vermədilər, müharibə başlananda, ön sıraya, döyüşə göndərdilər,orada məhv oldu. Abdulla Faruq Rəsul Rzanın qohumu olduğu üçün dərhal Rəsul Rzanı da Yazıçılar İttifaqının sədrliyindən çıxardılar.

MİRVARİD DİLBAZİ,

“Kiril əlifbasını necə qəbul etdik”. “Ədəbiyyat qəzeti” 7 dekabr 1990

Rəsul Rza Mir Cəfər Bağırovun kəskin iradlarına qarşı çıxırdı, suallarına iti cavablar verirdi. Bir dəfə yığıncaqlardan birində Bağırovun Məmmədxanlılar nəslinə qarşı işlətdiyi ifadəyə görə Rəsul: “Sən get, öz bacının cilovunu yığ” – dedi. Ancaq əksər şair və yazıçılar tənqid olunanda sakit dururdular.

MİRZƏ İBRAHİMOV “7 gün” qəzeti 18 iyun 1992.

Tarix elmləri doktoru, professor ELDAR İSMAYILOV “Mərkəz” qəzetində (16-23 fevral 2000) dərc etdirdiyi “Tariximizin “şanlı” dövrü” yazısında o vaxtın bəzi sənədlərini misal gətirir:

“Həmin sənəd 1950-ci il oktyabrın 6-da tərtib olunub... M.C.Bağırova ünvanlanıb. Sənədin müəllifləri respublika Nazirlər Sovetinin sədri Teymur Quliyev, Kommunist Partiyası MK-nin katibi T.Yaqubov, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri S.Yemelyanov, Daxili İşlər naziri A.Atakişiyevdir. Türkiyəyə rəğbət bəsləyən şəxslər və Türkiyədə qohumları yaşayan məsuli şçilər və ziyalılar barəsinlə təkliflər: Rəsul Rza, Yazıçılar İttifaqının üzvü. Çekist nəzarətinə alınsın..

Çekist nəzarətinə alınıan Rəsul Rza həmin siyahada adları olan və şübhəli sayılan 18 ziyalı və məsul işçilərdən biridir. Sənədin sonunda tövsiyyə edilir ki, yerli təşkilatlar yuxarıda adları çəkilənləri partiyadan xaric edərkən onun əsl səbəbini göstərməməlidirlər. Başqa bir bəhanəylə bu göstərişi yerinə yetirsinlər .

Daxili İşlər Xalq Komissarının müavini Xoren Qriqoryanın M.C. Bağırova ünvanladığı təqdimatında Nigar Rəfibəylinin və onun anasının sürgün edilməsi təklif olunur.

Cəfər Cəfərov irsinin araşdırıcısı Xatirə Quliyeva yazır: “C.Cəfərov sənətini qiymətləndirən,onu kəskin tənqidlərdən, iftira və təhqirlərdən müdafiə edənlər də vardı.. Rəsul Rza bu yığıncaqda (Yazıçılar İttifaqında Cəfərov ittiham olunan yığıncaq nəzərdə tutulur — A.).çoxsaylı çıxışçılar arasında yeganə adam idi ki, tənqidçinin nöqsanları ilə bərabər onun ədəbiyyatımız, sənət tariximiz üçün gördüyü əhəmiyyətli işləri göstərir, onu düşmən hesab etmir, Cəfər Cəfərovun hal-hazırda məşğul olduğu mövzular və gələcək planlarından danışırdı. Rəsul Rzanın çıxışından: “Biz indi çox mürəkkəb bir məsələ müzakirə edirik – bir yazıçının taleyini. Ona görə də münasibət aydın və qəti olmalıdır. Cəfər Cəfərovu düşmən hesab etmirəm (Stenoqrammada Cəfərova məhz belə münasibət də əks olunub-A.) Elə hesab edirəm ki, onun düzəlməsinə şərait yaratmalıyıq. İndi o M.F.Axundov haqqında böyük bir kitab üzərində işləyir. Onun Azərbaycan teatrı haqqında kitabı rus oxucularını Azərbaycanın bir sıra teatr xadimləriylə tanış etmişdir. Qoy Cəfərov öz qüvvəsini səfərbər etsin, kitab və müasir mövzularda məqalələr yazsın”.

Dərhal yıcıncağın başqa bir iştirakçısı: –Mən Cəfərova çox yumşaq munasibət göstərən yazıçıların çıxışlarından narazıyam – deyir,- bu xüsusilə Rəsula aiddir. Dostluq münasibətlərini bir qırağa qoyub bunu partiya məsələsiylə qarışdırmaq olmaz, təklif edirəm onu sıralarımızdan çıxaraq, qoy bizim ailəmizdən kənarda düzəlsin.

ANAR. “Mübarizə bu gün də var” kitabından

1955-ci ildə Yazıçılar İttifaqının plenumunda X. (İttifaqın sədri – A.) yenidən Cəfər Cəfərov məsələsini qaldıranda Rəsul Rzadan sərt cavab aldı: “Bilmirəm niyə görə və nə məqsədlə X. yenidən bu məsələni qaldırır. Əgər məqsədi təzyiq və hədə-qorxu yoluyla məni boyun əyməyə,onun dediyiylə razılaşmağa yönəlibsə, bu əbəs zəhmətdir”.

Amma X. nail oldu ki, Rəsul Rzanın, Ənvər Məmmədxanlının,Sabit Rəhmanın adları Plenumun qərarına düşsün: “Plenum Rəsul Rzanı,Ənvər Məmmədxanlını,Sabit Rəhmanı xəbərdar edir ki, onların prinsipsiz qrup mübarizəsini öz şəxsi maraqlarına görə müdafiə etmələri ədəbiyyatımızın düzgün inkişafına,bütün yaradıcı qüvvələrin birləşməsinə mane olur və bu yazıçıların ümumi yazıçı kütləsindən ayrı düşməsinə gətirib çıxara bilər. Plenum Rəsul Rzadan Cəfər Cəfərova münasibətini dəyişməyi tələb edir”.

DJAMİLĞ QASANLI.

Xruşevskaə “ottopelğ” i naüionalğnıy vopros v Azerbaydjane (1954-1959)

1956-cı il martın 21-də Azərbaycan KP MK- nın Plenumunda Mir Bəşir rayonunun partiya katibi çıxışında deyir: “Deməliyəm ki,dil haqqında hay- küy salan bəzi yazıçılar xırda burjua millətçilik meyillərinə yol verir. Rəsul Rza keçən sessiyada təklif etdi ki, qanunda azərbaycanlıların yalnız Azərbaycan dilində oxuması yazılsın. Mənə elə gəlir ki, bundan xırda burjua millətçiliyi qoxusu gəlir.

DJAMİLĞ QASANLI.

Ukazannaə kniqa

1956-cı il martın 21-də Azərbaycan bəstəkarlarının I qurultayı açıldı.Adət üzrə bütün çıxışlar rus dilində idi.Ənənəni Rəsul Rza pozdu.O,bəstəkarları yazıçılar adından Azərbaycan dilində salamladı. Bu çıxışın böyük əks –sədası oldu.Konservatoriyanın 2-ci kurs tələbəsi R.Baqdasarov adlı birisi N.Xruşşova ünvanladığı böyük məktubda Azərbaycan ziyalılarını Azərbaycanda millətçilik baş qaldırdığına görə ittiham edirdi..O, Rəsul Rzanın Bəstəkarlar qurultayında çıxışını misal göstərirdi. “O, Rəyasət heyətində Moskvadan rus dilini bilməyən D.Şostakoviçin, Gürcüstandan O. Taktakişvilinin oturduğunu nəzərə almadan Azərbaycan dilində geniş çıxış etdi,halbuki rus dilində də gözəl danışa bilərdi”.

DJAMİLĞ QASANLI.

Ukazannaə kniqa

“Azərbaycan” jurnalının bu ilki 9-cu nömrəsində R.Rzanın “Yaz gəlir” kimi başdan-başa mücərrədlikdən,söz oyunundan ibarət olan əsərindən başqa “İnsaf da yaxşı şeydir”, “Toy nəğməsi” və “Süfrə nəğməsi” adlı üç lirik şeri dərc olunmuşdur. Xalqımız öz təbiəti etibarilə səxavətlidir. Xalqın bu ənənəsiylə böyümüş azərbaycanlı evinə qonaq çağırıb süfrə açarkən, heç kəsə qaşqabaq sallamaz,xəsisilik edib öz nemətlərini qonaqlardan əsirgəməz. R.Rza isə bütün bunlara qarşı laqeyd qalaraq yazır ki:

Ev sahibi bu gün bizdən küsməsin

Oğrun-oğrun adamları süzməsin

Süfrələrə xırda qədəh düzməsin

Məscid deyil ibadətdən danışaq.

Gəlin, dostlar, səxavətdən danışaq.

Belə bir şeirə “Süfrə nəğməsi” adı vermək bizim milli adətimizə,xalqımızın səxavətinə,adamlarımızın səmimiyyətinə böhtan atmaq deməkdir. R.Rza “İnsaf da yaxşı şeydir” şerində isə bugünkü adamlarımızın mənəviyyatı ilə bağlı olan heç bir real əhval-ruhiyyəni ifadə edə bilməmişdir.

“Məcnun olub min fəryad qopararaq” vurulduğu dəymədüşər qızın “gözlərinin rəngini dağlarda axtarmaq” arzusuna düşmüş bu lirik qəhrəmanın həyata dərindən bağlı olan,yüksək bir məhəbbətlə sevən bugünkü sovet gənci arasında nə kimi əlaqə ola bilər?”Müəllif şeirə “İnsaf da yaxşı şeydir” adı verməklə görəsən hansı dövrün adamının insafından danışır, “insaf” və “yaxşılıq” dedikdə, görəsən nəyi nəzərdə tutur? Bütün bu təhlil etdiyimiz şeirlər bizim lirikamızın sağlam atmosferasına bir bayağılıq gətirir.Belə şeirlərin qarşısı alınmalıdır.Bu ruhda “lirik” şeir yazmaq meyli sənətkarlarımızın diqqətini indi qarşımızda duran çox ciddi yaradıcılıq məsələlərindən müəyyən dərəcədə yayındırır.Partiyamızın MK-sı kənd təsərrüfatı məhsuldarlığını artırmaq,kolxoz və sovxozlarımızı yeni inkişaf mərhələsinə qaldırmaq,beləliklə də kütlələrin maddi rifahını durmadan yaxşılaşdırmaq üçün tarixi qərarlar qəbul etmiş,böyük tədbirlər görmüşdür.Poeziyamız da bu tədbirlərin həyata keçirilməsi işinə, adamlarımızı daha da ruhlandırmağa borcludur. Buna görə də bir sıra şairlərimizin poeziyaya bayağılıq gətirən lirikaya uyması dözülməzdir”

“Ədəbiyyat qəzeti” 6 noyabr 1954

Rəsul Rzanın “İnsan” adlı bədbinlik təlqin edən zərərli şeri,eləcə də “Anket əhvalatı”, “Sadə səbəb”, “Təcrübəsizlik”,”Ceyran dedi”, “Sığorta” və başqa şeirləri müasir həyatımızdan,onların dünyagörüşündən uzaq əsərlərdir. Belə əsərlərin dərc edilməsi təkcə öz yaradıcılığına qarşı az tələbkar olan müəllifin qüsuru deyil,həm də onların çapına icazə verən redaksiya heyətinin də nöqsanıdır.

“Ədəbiyyat qəzeti” 11 aprel 1959

Ədəbi qəzetdə bir rəy kimi söylənmiş fikirlər Kommunist Partiyasının rəsmi mətbu orqanı olan “Kommunist” qəzetində artıq rəy kimi yox, hökm kimi səslənirdi. 1959-cu il aprelin 18-də “Kommunist” qəzeti iki podval yazı – Rəsul Rzanın son şeirlərinin kəskin tənqidinə həsr olunmuş “Günün tələbləri səviyyəsinə” adlı məqalə verdi.Məqalə imzasız idi və sovet ideoloji sisteminin qaydalarına bələd olanlar bilirlər ki,bu daha da təhlükəli idi. Çünki imzayla hətta rəsmi mətbuatda dərc olunmuş yazı müəyyən bir adamın şəxsi fikri qəbul edilə bilərdi,rəsmi partiya orqanında imzasız verilən yazı isə ümumən Kommunist partiyasının,onun Mərkəzi Komitəsinin,yəni ən ali hakimiyyətin rəyi,daha doğrusu hökmü və qərarı kimi anlaşılırdı.

Bu məqalədə də Rəsul Rzanın şeirləri sovet ədəbiyyatının ümumi ruhuna xas olmayan xarici təsirlər kimi səciyyələndirilir, onların sovet lideri Xruş-şovun ədəbiyyat qarşısında qoyduğu vəzifələrə zidd olması vurğulanırdı. Uzun-uzadı məqalənin sonunda yenə də yalnız konkret şairi Rəsul Rzanı tənqid etməklə kifayətlənməyən anonim müəllif bu şeirləri çap etdiyi üçün Yazıçılar İttifaqının “Azərbaycan” jurnalını, onun redaktoru Əli Vəliyevi və hətta Yazıçılar İttifaqının özünü belə təqsirləndirir,onları məsuliyyət hissini itirməkdə günahlandırırdı. Məqalənin axırında sovet siyasi təbliğat sisteminin ənənəvi metodundan istifadə olunur:

“Şübhəsiz Rəsul Rza bir kommunist şair kimi,bir vətəndaş kimi öz nöqsanını boynuna almaqdan çəkinməyəcəkdir. Lakin təkcə bu azdır. Oxucu ondan günün tələbləri ilə səsləşən yeni-yeni əsərlər gözləyir”.

Anonim məqalə müəllifi də, adından danışdığı “oxucu” da çox gözləməli oldular. Gözləri yolda qaldı. Rəsul Rza nə bu “nöqsanlarını”, nə də bundan əvvəl və bundan sonra ona irad tutulan və tutulacaq başqa “nöqsanlarının” heç birini heç bir vaxt boynuna almadı və ondan “gözlənilən əsərləri” də yazmadı. Daha doğrusu, gerçəkdən də günün tələblərini qələmə aldı,amma şair bu tələbləri məqalə müəllifinin düşündükləriylə daban-dabana zidd olan problemlər kimi dərk edir,duyduqlarını,gördüklərini anladığı kimi çatdırmağa davam edirdi.

ANAR. “Mübarizə bu gün də var” kitabından.

səh 281-282

“Pravda” qəzetinin SovİKP MK-nın tapşırığı ilə Bakıya gəlmiş Baş redaktoru P.A.Satyukov 1959-cu ilin aprelində İdeoloji məsələlər üzrə respublika müşavirəsində çıxış edərkən Rəsul Rzanın “Azərbaycan” jurnalında dərc olunmuş şeirlərinii kəsgin tənqid etdi:

Biz gərək şeirlərlə,əsərlərlə insanların səviyyəsini qaldıraq, biz bilmirik ki,Rəsul Rza bu fəlsəfəylə nə demək istəyir. Bəs siz niyə çap edirsiniz? Bunu etmək olmaz. Mətbuat kommunizm uğrunda mübarizədə kəsərli silahdır. Hər boş şeyi çap etmək olmaz.

Sonra Satyukov qeyd etdi ki, bu müşavirədə Rəsul Rza kəsgin tənqid olundusa da, o, susur. “Biz gözləyirdik ki, şair Rəsul Rza çıxış edəcək,ancaq o axıracan sakitcə oturmuşdu və bir kəlmə söz demədi. Bu etinasızlıqdır. Madam ki,kommunistlər sizin ünvanınıza tənqidi fikirlər söyləyir, siz məcbursunuz ki, çıxış edib bu tənqidin haqlı,ədalətli olduğunu etiraf edəsiniz. Belə çıxır ki, nə deyirsiz deyin, mənim vecimə deyil”

DJAMİLĞ QASANLI.

“Xruşevskaə “ottopelğ” i naüionalğnıy vopros v Azerbaydjane” (1954-1959)” kitabından.

Satyukovun son sözləri düz idi. Nə ondan əvvəl, nə ondan sonra bu sayaq tənqidlər Rəsul Rzanın vecinə deyildi. Xruşov devriləndən sonra elə həmin gün onun kürəkəni “İzvestiya” qəzetinin Baş redaktoru A.Adcubey və Adcubeyin dostu “Pravda”ın baş redaktoru Satyukov işdən götürüldülər. “Pravda” qəzetində isə (artıq yeni redaktoru dövründə) Rəsul Rzanın vaxtilə tənqid edilən şeirləri haqqında “Həyatımızın rəngləri” adlı tərifli məqalə dərc olundu.

1963-cü ildə Rəsul Rzanın “Qəlbimdə bahar” kitabı Lenin mükafatına təqdim olunmuşdu.Elə həmin günlərdə “Ədəbiyyat qəzeti” yazırdı:

“Pəncərəmə düşən işıq”, “İki tarix” şeirlərinin sonluğu zəifdir, “Quzu”. “Mahnı dərsi”, “Qaz” şeirlərində yürüdülən fikir müəyyən dərəcədə dumanlıdır. “Ağ fil” şeirinin ideyası orijinal deyildir. “Bakı”, “Ana,dərdin nədir?”şeirləri lakonizmdən uzaqdır,ritorik xarakterdədir və s. Şair bəzən prozaik ifadələrdən həddindən çox istifadə edir ki, bu da sətri tərcümə təsiri bağışlayır”

“Qəlbimdə bahar” kitabına çəkilmiş rəsmlərdə gənc rəssam Toğrul Nərimanbəyov formalist axtarışlarının faydasız bəhrəsini nümayiş etdirmişdir. Həyat ilə, insan təfəkkürü ilə heç bir əlaqəsi olmayan bu mücərrəd,ifrat rəsmlərin meydana çıxması hazırda sovet incəsənətində mücərrədçi, formalist hoqqabazlıqlarla gedən ciddi mübarizə şəraitində xoşagəlməz hadisədir”

“Ədəbiyyat qəzeti” 19 yanvar 1963

Ölkənin ən yüksək mükafatına təqdim olunmuş kitaba bu sayaq,bu dillə xeyir-dua verilir, “uğur” dilənirdi.

– Biz mücərrəd insanpərvərliyi poeziyamıza və ümumiyyətlə ədəbiyyata və incəsənətimizə yaxın qoymamalıyıq. Çox təəssüf ki,bizim poeziyamızda mücərrəd insanpərvərlik, ümumiyyətlə insandan danışmaq kimi hallara təsadüf olunur. Xalq şairi Rəsul Rzanın ədəbiyyatımızdakı xidmətləri geniş ictimaiyyətə məlumdur...Bütün bunlarla yanaşı şairin bir sıra son şeirlərində və xüsusilə “Rənglər” adlı silsilə şeirlərində gözə çarpan ciddi qüsurlar da ədəbi ictimaiyyətimizi narahat etməyə bilməz. Şairin həmin şeirlərində məhz mücərrəd insanpərvərlik, müasir həyatımızın aktual məsələlərindən uzaqlaşmaq halı aydın hiss olunur. Bu şeirlərdə hansı insandan danışılır? Şairin insana demək istədiyi nədir? Tamamilə aydındır ki,bu şeirlərdə konkret insan yoxdur. Rənglərin dili ilə insana söylənən fikirlər çox mücərrəddir, dumanlıdır və oxucu bu fikirləri duymaq, başa düşmək bir yana qalsın, yozub məna çıxarmağa da çətinlik çəkir.Belə tapmacaçılığa müasir şeirimzdə nə ehtiyac var?Bizim həm fikir,həm ifadə cəhətdən aydın,axıcı və ahəngdar sovet poeziyamızın ənənələri harda qalmışdır ki, belə “tapmacalar” və mücərrədlik şerimizə yol tapır”.

“Ədəbiyyat qəzeti” 9 fevral 1963

Anar bala, nə üçün bu qədər nigaranlıq keçirirsən? Məgər sən atanın həyata ilk qədəm qoyduğu gündən mübarizələrdən,həyatın sınaqlarından, illərin, günlərin imtahanlarından keçdiyini bilmirsən? Nə üçün mənim gücüm, davamım, dözüm və iqtidarım haqqında sən şübhə edirsən?Nə üçün nigaransan? Məgər mən inandığım,sevdiyim həyat və sənət yolunda azmı ədəbi və qeyri-ədəbi mığmığaların sancmaqlarını görmüş, dızıltısını eşitmişəm? Paxıllar zümrəsinin,nadanlar dəstəsinin,talantsızlar guruhunun tənə daşları hansı sənətkarı yolundan qaytara bilmişdir?

...İnsanın ən böyük ləyaqəti ondadır ki, bütün bu istilər, soyuqlar, işıqlar, qaranlıqlar içində yolunu insan kimi keçsin. Bəlkə də ədəbi mığmığalar,bu sözləri oxuyub ağız büzərlər, “yenə də mücərrəd insan” – deyə dızıldayarlar. Olsun.Konkret heyvan olmaqdan,mücərrəd insan olmağın nəyi pisdir?

RƏSUL RZANIN Moskvaya ANARA yazdığı məktubundan

16 fevral 1963

Yenilik pərdəsi altında düşmən ideologiyasının mədəniyyətimizə nüfuz etməsinə,kommunist tərbiyəsində qüdrətli vasitə olan ədəbiyyat və incəsənət silahımızın pas atmasına, kəsərdən düşməsinə laqeyd qalmaq olarmı? Əlbəttə, yox.Belə qüsurlar varsa,onları “axtarıb tapmaq, yəni göstərmək qəbahətdirmi? Onlar “tapılmışdır”,daha doğrusu,onları hamımız oxumuşuq. Rəsul Rzanın “Rənglər” başlığı altında 27 yazısı verilmişdir. Mən bu parçaları diqqətlə oxudum,bunlarda həyatımız üçün, cəmiyyətimiz üçün xeyirli bir məna, faydalı bir məzmun axtarmağa çalışdım,çox təəssüf ki, tapa bilmədim. R.Rza “Rənglər”i çap etdirməklə indi çıxılması çətin olan bir vəziyyətə düşmüşdür. Əlbəttə,müəllif deyə bilər ki,burada bir çətinlik yoxdur. Bu nədir ki,mən bundan çətin vəziyyətlərə düşüb çıxmışam. Hələ neçə il bundan qabaq formalizmə meyl etməyim üstündə məni möhkəm tənqid etdilər. Nə oldu? Nə itirdim?

Bu müddət ərzində formalizmin, mücərrədçiliyin tənqidinə bir çox məqalələr həsr olunmuşdur. Hərgah Rəsul Rza yoldaş “Rənglər” haqqında olan tənqidlərə kəmetina olmasaydı, indiyə kimi “Rənglər”i özü üçün aydınlaşdırar, müəyyənləşdirər, əslində qatığın ağ, qurumun qara olduğu haqqında qəti fikir söyləyə bilərdi. Məlumdur ki,həyat həqiqətlərindən uzaq,bədii keyfiyyətlərdən məhrum olan bu “rənglərin”, “çalarların” bizim üçün heç bir ictimai-siyasi, tərbiyəvi əhəmiyyəti yoxdur. Əksinə, forsmalizm, abstraktsionizm kimi zərərli meyllər və onların müxtəlif “çalarları”lazımınca tənqid olunmasa, döyulüb ədəbi mühitdən qovulmasa oxucularımızda şeirə, sənətə ikrah hissi doğurar, sənət aləminə hərc-mərclik gətirər”.

“Məqsəd aydınlığı və sənətkarlıq” məqaləsindən.

“Ədəbiyyat qəzeti”, 30 mart 1963

Sital sovet tənqidçiləri nəyi başa düşməsələr də,hər halda “ideoloji sapıntıların” iyini çox yaxşı ala bilirdilər. “Rənglər”in şifrə edilməsinin bir səbəbi də Rəsul Rzanın senzura duzaxlarından qurtarmaq cəhdi idi.Biçarə tənqidçi haradan biləydi və necə duyaydı ki, “Rənglər” yazılan gündən 25-30 il keçəcək və sovet dövrü,repressiya qurbanlarının “milyonlarla qəbir daşı”, Sibirə sürülmüşlərin “şaxta qorxusu”, “buz nəfəsli qaraltısı”, əzizlərini itirmişlərin “dəryalarla göz yaşları”, “titrək dodaqları”, “hicran qorxusu”, “yanmış ürəklər”, “soyuq tənhalıq”, insanların bu rejimdə “ömürlük dustaq olmaları” artıq hamının işlətdiyi ifadələrə çevriləcək. Bütün bunlar haqqında, qüssə və soyuqluq gətirən əhval-ruhiyyə barəsində dönə-dönə yazılacaq,bu hətta bir dəbə,modaya çevriləcək, imkan verilən zaman hər kəs keçmişdəki cəsarətini bol-bol reklam edəcək. 1963-cü ildə sovet mətbuatında “Rənglər” silsiləsindən məhz bu faciəvi, bədbin, qüssəli və ümidsiz ifadələri seçib yan-yana düzmək isə müəllifin qəsdən ya da başa düşmədən etməsindən asılı olmayaraq siyasi xəbərçilik,danos idi.

ANAR “Mübarizə bu gün də var” kitabından.

səh 327

Rəsul Rza respublika mətbuatında və mərkəzi mətbuat səhifələrində gənclərimizin yaradıcılığına həsr edilmiş məqalələrlə çıxış etmişdir. Bu çox yaxşı təşəbbüsdür.Lakin,zənnimizcə, gənc istedadlara qayğı birtərəfli olmamalıdır.Elə bu nöqteyi-nəzərdən biz Rəsul Rza yoldaşın məqalələrindəki ifrat təriflə razılaşa bilməyir və həmin məqalələrdə yaradıcılığından birtərəfli söhbət gedən bəzi gənc şairlərin lap bu son vaxtlarda çap olunmuş şeirlərindən danışmaq istəyirik.

“Qayğı və tələbkarlıq” məqaləsindən

“Ədəbiyyat qəzeti” 31 oktyabr 1964

(Məqalədə Əli Kərimin,İsa İsmayılzadənin,Ələkbər Salahzadənin şeirləri kəskin tənqid olunur.Elə həmin günlərdə “Azərbaycan gəncləri” qəzetində Fikrət Qocanı kəskin tənqid edən “Şeir-rebus” , “Kommunist” qəzetində Vaqif Vəkilovu(Səmədoğlunu) “ifşa” edən yazılar çıxdı.Rəsul Rza gənclərə bütün bu hücumlara qarşı “Qayğı sözü və qayğı özü” adlı məqaləylə çıxış etdi. Dərhal başqa bir Xalq şairinin Rəsul Rzanın əleyhinə “Şerimizlə əlaqədar bəzi mülahizələrim” başlıqlı cavabı “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olundu).

Rəsul Rza yaradıcılıq məsələlərinə məhz belə əsəbilik mövqeyindən və şəxsi nöqteyi-nəzərindən münasibət göstərir. Əslində bu təəccüblü deyil.Rəsul Rzanın yaradıcılıq arsenalında bu, “mötəbər” silahlardandır.Rəsul Rzanın bu məqaləsinin ruhundan belə çıxır ki,gənclər barəsində,ədəbiyyatımızın inkişafı barədə ondan başqa düşünən,narahat olan yoxdur.Özünə gəlincə gəncləri Ümumittifaq oxucusuna tanıtdığından söhbət açır və deyir ki, başqa şairlər də belə etsələr yaxşıdır. Yox,onun qələm yoldaşları belə etsəydilər,narazılıq törədən məqalələrlə mətbuat aləmində çıxış etsəydilər heç də yaxşı olmazdı.

“Şerimizlə əlaqədar bəzi mülahizələrim”.

“Ədəbiyyat qəzeti”.

Bu xalq şairini əsəbiləşdirən o idi ki,bütün tənqidlərə rəğmən “Rənglər”ə yenə də yüksək qiymət verilir: “Rənglərə belə dəyər vermək,siyasi korluq deyildirmi?”

Xalq şairini qıcıqlandıran ikinci məqam “Rəsul Rza ədəbi məktəbi”ndən söz edilməsidir: “Azərbaycan ədəbiyyatında ayrı-ayrı şair və yazıçıların ədəbi məktəbi yoxdur. Bizim bir yolumuz,bir ədəbi məktəbimiz var, o da sosialist realizmi yoludur”.

Bəlkə də bu şairin yolu sosialist realizmi yoluydu,amma Rəsul Rza üçün eyni şeyi söyləmək əsla mümkün deyil. O nəsldən başqa şairlər də “Rəsul Rza məktəbi” anlayışını qısqanclıqla qarşıladılar. O vaxtın mentalitetinə görə hər hansı bir şairin öz məktəbi olması, orden və ya fəxri ad almaq kimi bir şeydi: “Neçin Filankəsin ədəbi məktəbi (ordeni,fəxri adı) olsun, mənimki olmasın”.

Tənqidçilərimizin çoxu da qorxduqları üçün daha “Rəsul Rza məktəbi” ifadəsini işlətmirlər.Rəsul Rza özü isə deyirdi ki, “mən yalnız mənim məktəbimə daxil olduqlarını söyləyənləri bu məktəbə mənsub sayıram”.

ANAR. “Mübarizə bu gün də var” kitabından

Əgər səmimi desək, o illər yazıçıların özlərinin danoslarına əsasən biz Rəsul Rzanı dissident elan etməliydik.Xəbərdarlıq edirdilər ki, o Türkiyəyə bağlıdır, şeirlərində türk sözlərindən istifadə edir. Yeri gəlmişkən, danos verənlərin arasında elələri də vardı ki, indi özlərini alovlu Türkiyə heyranı kimi qələmə verir.

DTK generalı İlhüseyn Hüseynovun jurnalist Əsildar Hüseynovla söhbətindən.

“Kəşfiyyat generalıyla söhbət” kitabından.

Azərbaycanlılara,türklərə zooloji nifrət bəsləyən erməni yazıçısı Sero Xanzadyan Babəkin şəxsiyyəti və Rəsul Rzanın “Babək” şeriylə əlaqədar olaraq föhş və böhtan dolu məktubunu Azərbaycan KP MK və SovİKP MK- ya göndərərək Rəsul Rzaya Heydər Əliyevin təşəbbüsüylə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilməsinə kəsgin etirazını bildirirdi. Babəki “quldur”, “cani”, “qaniçən”, “uşaq əti yeyən qatil” adlandıraraq onun haqqında Azərbaycanda film çəkilməsi, adına rayon verilməsi münasibətilə qəzəblənir, Rəsul Rzanın Səhl ibn Sumbat haqqında dediklərini “xunveybin ifadəsi” sayır və iddia edirdi ki, şair “Babək” kimi şeirləriylə Lenin milli siyasətinin ruhunu ləkələyir.

ANAR. “Mübarizə bu gün də var” kitabından

Rəsul Rza bizim ədəbiyyat tariximizin və bəlkə,ziyalılıq tarixi deyilən bir anlayış varsa,ziyalılıq tariximizin açar adlarından biridir.Bu gün biz Rəsul Rzanı ittiham edə bilmərik,o, öz dövrünün adamı idi,öz dövrünün eybəcərlikləri ilə yaşamağa məhkum edilmiş minlərlə Azərbaycan ziyalısından biri idi.

Onunla birlikdə dərhal zamanın nəbzini tutaraq Leninə və Stalinə poemalar həsr etmiş Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim kimi şairlər repressiya yanğınından salamat qurtara bilmişdilər.Bundan sonra onların yalnız bir yolu var idi: Sovet hakimiyyətinin tələbləri çərçivəsində yazmaq və yaratmaq,ədəbiyyatı hakimiyyətin təkərciyi və vintçiyi rolunu yerinə yetirmək.

“Azadlıq” qəzeti 10 yanvar 2010 BU MATERİAL ƏSASƏN ANARIN “MÜBARİZƏ BU GÜN DƏ VAR” KİTABI ƏSASINDA HAZIRLANIB

525-ci qəzet.- 2010.- 23 yanvar.- S.19-21.