Dilçi olmayanlar üçün dilçilik?
Nəşriyyat
işçisi kimi oturduğum otaqda çap etdiyimiz
kitabların nümunələri düzülmüş bir
guşə var. Otağa gələnlər( dostlar, ədəbiyyat,
elm adamları və sair) istər-istəməz o guşədəki
kitabların üz qabıqlarını görməli olurlar. Məsələn,
“Noam Xomski. Dil və təfəkkür”, “E. Koseriu. Ümumi
dilçiliyə giriş”, “Müasir dilçiliyin problemləri”,
“Neyrolinqvistika” və sair... Götürürlər, vərəqləyirlər
və ən yaxşı halda “qəliz kitabdı”, “mənlik
deyil” deyib də yerinə qoyurlar. Elə mən özüm də
nəşriyyat işçisi kimi məcburən ünsiyyətdə
olduğum dilçiliyə aid materialların rəngarəngliyi
qarşısında həmişə qəribə bir xof
keçirmişəm. Bu sahə mənə uzaq, heç vaxt
anlaya bilməyəcəyim məchulluq kimi görünüb.
Bu materiallarda gözümə dəyən Sössür
imzasından tutmuş “assonans”, “fonem”, nə bilim daha nə
kimi terminlərəcən – hamısı məndə bəzən
hətta qıcıq da yaradıb.
Yəqin, əksəriyyətimizdə
belədir. Həyatımızın ən ayrılmaz hissəsi
olan DİLİN sirləriylə tanışlıq bir arzu kimi
içimizdən keçsə də, dilçiliyin “qəlizliyi”
səbəbindən bu, bizə həmişə əlçatmaz
görünüb.
Və yəqin, belə bir
düşüncədə olanlarımız da tapılıb
ki, hər şey bu qədər aydındırsa, yəni,
DİL hamı tərəfindən danışıla və
yazıla bilirsə, bu qədər tədqiqata və akademizmə
nə gərək var axı?..
Lakin problem nədəymiş?
Sən demə, DİL və DİLÇİLİK
haqqında bizim kimi sıravilərin belə
anladığı bir “dildə” yazılmış bir kitaba
ehtiyac varmış və məhz bu kitab göstərməliymiş
ki, dilçilik bir elm kimi nə qədər zəruri, nə qədər
faydalı və nə qədər MARAQLIYMIŞ. Təkcə
dilçilər üçün yox, heç təkcə
“oxumuş adamlar”çün də yox, elə hamı
üçün – necə deyərlər alimindən
çobanınadək.
Və bu kitab Kamal
Abdullanın təzəcə çapdan
çıxmış “DİLÇİLİYƏ SƏYAHƏT.
Dilçi olmayanlar üçün dilçilik” kitabı
oldu. Kitab, şübhəsiz ki, məhz bu məqsədlə də
yazılıb – yəni daha çox kütləvi oxucuya
hesablanıb.
Nədir bu kitabın özəllikləri?
Ən başlıcası,
seçilmiş üslubdur. Kitab, sanki bir bədii mətn kimi
oxunur və sən “bu əhvalatın” – bu səyahətin nəylə
başa çatacağının marağıyla istər-istəməz
kitabın sonuna qədər gedib çıxırsan.
Dilçiliyin bizdə “qıcıq yaradan” terminləri,
anlayışları isə sanki bu “bədii mətnin”
personjlarıdır, onlar əsər boyu öz xarakterlərini
aça-aça getməkdədirlər. Onlar bir-biriylə
danışır, bir-biriylə intriqa aparır, bir-biriylə
küsüb-barışır və sair. Kitabı başa
vurandan sonra görürsən ki, əslində, heç bir əhvalat
baş vermirmiş, sən isə nəticədə DİL və
DİLÇİLİYƏ aid çox şeyi mənimsəmisən:
dili necə, hansı üsul və metodların köməyilə
öyrənirlər?! Dilin yaranması və inkişafı necə
baş verir?! Dil və nitqin fərqi nədədir? Dil və təfəkkür...
Dilin daxili təbiəti... Dillərin qohumluğu, bu
qohumluğun dərəcələri, növləri.
Dilçiliyin özünün bir elm kimi yaranması və
inkişafı hansı mərhələlərdən
keçir? Dilçiliyin başqa elmlərlə əlaqəsi...
Kitab iki gəncin – Əhmədlə
Zalxanın “münasibətləri” üstündə qurulub. Elə
maraqlısı da əsərdəki “nəsr təhkiyəsi”
içində elmin əridilməsi, rahat həzm olunmaq
üçün dadlı bir şəkildə bişirilməsidir:
“Elə bu zaman Zalxa başılovlu özünü bu sətirlərin
arasına saldı. Onun böyük bir təlaş içində
gətirdiyi xəbər, məni əvvəl-əvvəl
çox az, necə deyərlər, “etkilədi”. Xəbərdi
də, bütün digər xəbərlər kimi...
Zalxanın isə rəngi
ağarmışdı, həyəcanla yalnız bunu deyə
bildi:
– Əhməd sabah Bakıya
qatarla yola düşəcək.
Qızın
üz-gözündə əməlli-başlı bir
ümidsizlik var idi. Onu sakitləşdirmək
üçün, normalda, istər-istəməz mən də
nə isə deməliydim. Amma heç nə demədim.
Susdum.”... Müəllif bunun dalınca və bu kontekstdə “– Əhməd
sabah Bakıya qatarla yola düşəcək” cümləsi
üstündə dilçiliyin bir ünsürü olan
CÜMLƏnin elmi təfərrüatlarını
açmağa başlayır. Asanca dərk edirsən ki,
“ölü cümlə” nədir, “canlı cümlə” nə?
Heyrətlənirsən ki, balaca bir “canlı cümlə”nin tərkibində
dilçilik baxımından nə qədər maraqlı məqamlar
varmış.
İndi bilirsinizmi, bu Əhməd
kimdir? Bu, orta məktəbin “Azərbaycan dili” dərslərində
misal gətirmək məqamında hər dəfə mübtəda
kimi işlətdiyimiz (“Əhməd məktəbə getdi”, “Əhməd
kitab oxuyur”, “Əhməd mənim dostumdur”) həmin Əhməddir.
Kitabda Əhmədin
Zalxanı istəməsi fonunda, əslində, dilçilik nəql
edilir:
Zalxanın doğumu... Dilin mənşəyi.
Sən demə, “dil nə vaxt yaranıb?” sualı yoxmuş,
“dil necə yaranıb?” sualı varmış. Burada Kamal Abdulla
indiyədək mövcud olan fərziyyələrin qayəsini
sadə bir şəkildə ifadə edərək (dil jest və
işarələrdənmi, ibtidai insanın instinktiv
qışqırtıları nəticəsindəmi,
insanın təbiət hadisələrinin səsini
yamsılama çabalarındanmı, Sovet dilçiliyinin iddia
etdiyi kimi insanın əmək fəaliyyəti zamanımı
yaranıb?) özü məhz “ilahi nəzəriyyə”nin
üstündə dayanır: dil insana Allah tərəfindən
əta edilmişdir.
Zalxa necə və hansı
şəraitdə böyüyüb, böyüdükcə
hansı həyat mərhələlərindən
keçib?!... Dilin inkişaf tarixi, keçdiyi mərhələlər,
dilin dəyişməsi... və s. necə baş verir?!”
Zalxanın xasiyyəti ...
Dilin təbiəti və mahiyyəti
Zalxanın
sağlamlığı... Dilin daxili orqanizmi, dil quruluşu...
Sən demə, dil insan bədəninin müxtəlif
orqanlarının vahid sistemini xatırladır. Burada da
hüceyrələr, əsəb sistemi, qan dövranı,
ürək, böyrəklər, beyin, ciyər, bronxlar,
boğaz, ağız boşluğu, dişlər, dil və
dodaqlar və sair varmış. Məsələn, ahəng
qanunu dediyimiz elə qan dövranı kimi bir şeymiş.
Zalxanın ünsiyyətdə
olduğu adamlar... Dil və onun təmasda olduğu digər
dillər. Dillərin bir-birinə təsiri. Alınmalar. Dillərin
müqayisəsi. Dillərin mübarizəsi.
Zalxanın ailəsi,
qohumları, nəsli ... “Dil ailələri”, Dillərin
qohumluğu, qonşu dillər. Sən demə, dillər də
bir-biriylə bacı-qardaş, əmiuşağı,
xalauşağı imişlər. Sən demə, Fars diliylə
ingilis dili bir dil ailəsinə mənsubmuşlar. İngilisin
father, farsın pedər sözləri qardaşmışlar və
bunları bir-birindən fərqləndirən
qardaşların birindəki xırdaca xal imiş. Müqayisə
aparılan dillərin tarixinə, ilkinliyinə vardıqca,
oxşarlıqlar artır və nəhayət hansısa
nöqtədə fərqlər tamam itir, yerdə ümumi bir
dil qalır ki, onun da adına “ulu dil” deyirlər. Müəllif
bu dili “Ana dili” adlandırmağı da mümkün sayır.
“Zalxa Əhməd
üçün nədir?”... “Söz dilçilik aləmində
nədir?”.
Kitabda əvvəldən
axıradək alim Kamal Abdulla, nasir və şair Kamal Abdullayla
yanaşı addımlayır. Məsələn, elmi
anlayışlara dərsliklərdən adət etdiyimiz şəkildə
tərif verilməsi əvəzinə bu kitabda bəzən
“şair təriflərindən” istifadə olunur. Fikir verək:
Müəllif əvvəlcə misralar qeyd eləyir:
Üzür
günümüzün
ünlü üzləri
Üzü gündoğana,
üzür ürkək-ürkək,
Üzüntülü
görünüşlə.
Ardınca isə yazır:
“Ü”-lərin durna qatarı kimi “üzüntülü”
uçuşuna assonans deyilir”. Və gülümsünürsən:
mənim yuxarıda yazdığım kimi, dərk olunması
ilk baxışdan çətin görünən assonans elə
buymuş?!
Etiraf edim ki, bu kitabda xeyli məqamlar,
müəllifin çıxardığı xeyli nəticələr
şəxsən mənimçün sensasion
göründü. Məsələn, Füzulinin məşhur
“Aldanma ki, şair sözü, əlbəttə, yalandır”
misrasında onun elmi baxımdan da haqlı olmasının iddia
edilməsi. Bu məqamı qısaca şərh etmək
mümkün olmadığı üçün Kamal
Abdullanın öz dilindən oxuculara təqdim etmək daha
yaxşı olardı: “...Söz, əslində, real həyatda
gedən prosesin ümumiləşdirilmiş adıdır
(cümlə də bura “Söz” şəklində daxildir).
Ümumiləşdirilmiş, yəni, detal və təfərrüatlardan
təmizlənmiş. Yəni yalnız ən vacib məqamları
nəzərə alınmış. Əslində, ümumiləşdirmək,
məncə, Sözün rəngarəng həyat
qarşısındakı gücsüzlüyündən xəbər
verir. Həyat zəngindir, əlbəttə ki, Söz tam
şəkildə o zənginliyi əks edə bilməz. Həyat
sonsuzluq qədərincə rəngarəngdir, Söz isə
sonsuz deyil və buna görə də onunla ayaqlaşmaqdan məhrumdur.
Həyat rəngli televizordur, söz isə “ağ-qara”... Həyat
mütləqdir, Söz təhrif edir... Həyatdakı
gerçəkliyi olduğu kimi verə bilməmək təhrif
deyil də, nədir?! ...
...Biz çox zaman hər
hansı bir tanış, hətta belə deyək – sevdiyimiz
melodiyanı öz-özümüz üçün, öz
“içimizdə” əməlli-başlı səssiz-səmirsiz
“səsləndirə” bilirik. Amma bizdən xahiş edəndə
ki, həmin melodiyanı öz içimizdən “çölə
buraxaq”, səs donuna geyindirib başqaları üçün
də eşidiləcək hala salaq, bu o qədər də asan
olmur. Harmoniyanı içindən buraxanda, o
dağılır. Və biz o melodiyanı nə qədər
bizə asan görünsə də, olduğu kimi səsləndirə
bilmirik.
Real həyat – təfəkkürümüzdə
onun əksi – Söz vasitəsilə təcəssümü!
Söz bu iki nəhəng prosesi – bizdən kənardakı və
bizim içimizdəki prosesi olduğu kimi, yüzdə-yüz”
əks etdirmir və bu da onun mövcud imkanları
baxımından təbiidir. Söz olduğu kimi əks
etdirmirsə, deməli, Söz bir qədər əvvəl
dediyimiz kimi təhrif edir. “Olmuş” təhrif olunursa,
“olmuş” həqiqət deyilsə, o zaman “olmuş” Aristotelin
“ya... ya da” məntiqindən çıxış etsək, bəlkə
yalandır?! Nəhayət, əgər bu, belədirsə,
Söz yalan deyil də, nədir?!”
Başqa bir məqamda müəllifin
iddia etdiyinə görə, insan qavrayışında bəzi
səslər öz-özlüyündə müəyyən
hissləri oyada bilir. Məsələn, “f” səsi dinləyicidə
nifrət, “L” səsi məhəbbət və sevgi, “İ” səsi
mülayimlik, həlimlik duyğusu yaradır.
Kitabın adındakı
“...Dilçi olmayanlar üçün dilçilik” qeydini, məncə,
şərti hesab etmək də olar. Çünki, onu sona qədər
oxuyandan sonra görürsən ki, orada hətta dilçilərin
özünün belə faydalana biləcəyi nüanslar var
– bu sahənin bəzi problemlərinə yeni baxış
bucağı, müəllifin gəldiyi özünəməxsus
qənaətlər, yeni müqayisə müstəviləri,
yeni informasiyalar, yeni mənbələr...
Məsələn, dəfələrlə
şahid olmuşuq ki, öz doğma dilini pis bilənlər
özlərinə belə bəraət qazandırırlar: “Mən
rus dilində düşünüb, Azərbaycan dilində
danışıram”. Kamal Abdulla sübut edə bilir ki, rus
dilində düşünüb Azərbaycan dilində
danışmaq, ümumiyyətlə, mümkün olan bir
iş deyil! Çünki, “...yer üzündəki
bütün insanlar (millət və irqindən asılı
olmayaraq) eyni məntiq “dilində” düşünürlər.
Hər hansı bir dildə – ingilis, rus, türk, Azərbaycan,
eskimos, həbəş... dillərində düşünmək,
prinsip etibarilə, mümkün deyil. Bəs məsələnin,
başqa sözlə, səhvin kökü harda gizlənib?
Əslində, başqa dildə
“düşündüklərini” düşünənlər
dil ilə daxili nitqi səhv salırlar. Onlar, əslində,
ümumbəşər dilində düşünüb bu
düşündüklərini əvvəlcə daxili nitqə
sonra isə “xarici” nitqə, yəni ünsiyyətin
özünə köçürürlər. Daxili və
xarici nitq kimi “ayırdığımız” məqamlar isə,
əslində, bir varağın iki üzü kimidirlər. Beləliklə:
Biz, əslində, ümuminsan dilində, yəni məntiq
dilində düşünüb, Azərbaycan dilində
danışırıq”
Və yaxud: “Azərbaycan
dilinin fonetikası” adı, əslində, dilinin yox, nitqinin
olmalı idi: Azərbaycan nitqinin! Niyə? Çünki səslər
nitqə aiddir, fonetika da məhz danışıq səslərini
öyrənir. Dilin səslərini (fonemləri) öyrənən
sahənin adı isə fonologiyadır”.
Bu kitabın hər hansı
yerini ümumi mətndən seçib fərqləndirmək
mümkün deyil. Əsər sözün bütün mənalarında
bütövdür və yaddaşa da bütövlükdə
daxil olur. Ancaq bir məqamı mən özüm qabartmaq istərdim.
Bu da illərdir dartışılan bir problemə Kamal Abdullanın
baxışıdır: dilimizin adının necə
yazılmasıdır? Və müəllif tamamilə yeni, yeni
olduğu qədər də maraqlı bir təkliflə
çıxış edir: “Əgər dilimizin adı rəsmi
olaraq indi yazacağım şəkildə qəbul olunsa idi, mənə
elə gəlir ki, problemlər öz-özlüyündə həll
edilmiş olardı. Təklif isə belə bir variantdan ibarətdir:
Azərbaycan (türk ) dili!
Bu söz birləşməsində
– rəsmi “pasport” variantında diqqəti xüsusi olaraq
mötərizəyə cəlb etmək istəyirəm.
Mötərizə, sən demə, çox şeyi həll edə
bilərmiş. Əgər sən rəsmi dilin adının
“Azərbaycan dili” kimi qəbul edilməsinin tərəfdarısansa,
o zaman sən dilinin adını Azərbaycan dili kimi işlət
və tanı. Mötərizə elə ona görə mötərizədir
ki, istəmədiyin halda onun içindəkini oxumaya bilirsən.
Bir başqası isə
dilimizi “türk dili” deyə tanımaq istəyir. Buyursun, o da
ancaq mötərizənin içindəkini oxusun! Onun
üçün də dilimizin bir adı da qoy “türk dili”
olsun.
“Azərbaycan türk dili”
adının tərəfdarları isə bu adı mötərizədəki
“türk” sözü ilə bir yerdə tam şəkildə
oxumaqla öz mənəvi ehtiyaclarını ödəyə
bilər. Mötərizənin içərisindəkini əgər
istəsən, əlbəttə ki, oxuya bilərsən.
Rəsmi, dövlət
variantı, əslində, invariantı (!), yəni
variantların birincisi – Azərbaycan (türk) dili imkan verməlidir
ki, cəmiyyətin istənilən zümrəsi qanuni şəkildə
öz arzusunu həyata keçirsin. Rəsmiyyətin təqdim
etdiyi şərait isə buna mötərizəli variantda imkan
verərdi, bu daha yaxşı olmazdımı?! Niderland dili,
flamand dili və afrikaans adları eyni millətə
ayrı-ayrı dil adları olmaqdan nə itirdilər? Yaxud millət
nə itirdi?!”
Məncə, bu, ictimai
müzakirəyə layiq bir ideyadır, siz necə
düşünürsünüz?
Salam SARVAN
525-ci qəzet.- 2010.- 23 yanvar.- S.14.