Xocalı faciəsinə gedən yol

Malbəyli od-alov içərisində, qan gölündə döyüşürdü. Düşmən addım-addım irəliləyirdi. Kəndin müdafiəçiləri qadınları, uşaqları, qocaları yaxınlıqdakı Quşçular kəndinə tərəf aparır, irəli cuman vəhşi ermənilərlə əlbəyaxa döyüşür, tələfat verərək geri çəkilirdilər. Qanlı döyüşlərdən, ölümün caynağından xilas olmuş kənd sakini, döyüşçü Yaşar Kərimov:

– Ermənilərin hücuma keçəcəyini hər an gözləyirdik. Bu barədə bütün orqanlara, Bakıya məlumat vermişdik. Lakin bizim köməyimizə çatan olmadı. Özünümüdafiə qüvvələrinin hesabına kənddən əhalini Quşçulara gətirə bildik. 15 nəfərdən artıq adam həlak oldu. Xeyli yaralı varıydı. Kəndimiz artıq alova bürünmüşdü. Atların kişnərtisi, qadınların harayı Malıbəyli zülmünün necə amansız olduğunu Ulu Tanrıya bir daha bəyan edirdi.

Quşçular kənd sakini Surxay Quliyev:

– Ermənilər Malıbəyli ilə bərabər bizim kəndə də hücuma keçmişdilər. Gülləmiz tükənirdi. Əhalinin bir qismi meşələrə, qayalıqlara, yarğanlara qaça bilmişdi. Yerdə qalanları mühasirədən çıxarmaq üçün kürək-kürəyə verərək atışa-atışa adamlarımızı meşəyə tərəf aparırdıq. O qədər güllə atmışdım avtomat silahım əlimi yandırırdı. Meşə yolu ilə irəliləyirdik. Ermənilər yaşayan Harov kənli yaxınlığında yenidən mühasirəyə düşdük. Düşmən hər tərəfdən bizi atəşə tutmuşdu. Çox çətinliklə mühasirəni yara bildik. Qaş qaralanda Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndinə çatdıq.

Surxay danışa bilmədi. Dəhşəti və ölümü gözləri ilə görmüş bu yeniyetmə qəhərini boğa bilmədi. Ermənilər qaça bilməyən kənd sakinlərini əsir tutmuş, kənddə salınmış yeni qəsəbəni tarmar etmiş, 10 min başdan çox qaramalı və qoyun-quzunu sürüb aparmışdılar. Hər iki kənddən 4 min nəfərdən çox adam öz dədə-baba yurdlarından didərgin düşdü.

Neçə gündür ki, Malıbəyli və Quşçular kəndlərinin sakinləri bir-birini axtarır, ana baladan, oğul atadan, qardaş bacıdan xəbərsiz Ağdamın küçə və meydanlarını dolaşırlar. 5 ildir çox haqsızlıqların şahidi olan, kimini ata mindirib, kimini atdan düşürən bu meydanda öz doğma yurd-yuvalarından qovulmuş didərgin bacı-qardaşlarımızın acı göz yaşları axır. Xocavənd, Kərkicahan, Cəmilli, Meşəli,İmarət-Qərvənd qaçqınlarının göz yaşları axır, meydan isə Xocavənd, Kərkicahan, Cəmilli, Meşəli, İmarət-Qərvənd qaçqınlarının göz yaşları ilə suvarılıb cadar-cadar oldu. Elə bildik axan bu göz yaşları qaçqın harayının son damlası olacaq. Sən demə görəcəkli günlərimiz hələ qabaqda imiş. Faciələrmiz hələ qabaqda imiş. Faciəmizə səbrlə, təmkinlə başsağlığı verənlər Malıbəyli, Quşçular adlı kəndlərin başı üzərində hərlənən qara buludların sıxlaşmasına şərait yaradırmışlar.

Ağdam şəhər meydanı yeni qaçqınların tapdağına çevrildi. Ev-eşiyi dağılmış, yandırılmış, oğul-uşağı erməni güllələri ilə qan-bağır olmuş, dərddən, faciədən dırnaqlarıyla üz-gözünü şırımlamış bir qadın halsız halda bu meydanı dolaşa-dolaşa haray çəkirdi.

– Ay camaat, eşidin! Bizi kənddən qovanda ermənilər dedilər ki, yaxın günlərdə donuzumuz Kürdən su içəcək. Bilin, biz bədbəxtlərə artıq heç nə gərək deyil. Nə yardım, nə ev-eşik, nə pal-paltar. Haqqımızı-hüququmuzu qoruya bilməyən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı da olmaq istəmirik. Bizə olan oldu. Qeyrətiniz varsa, birləşin, qoruyun, namus, qeyrət dediyiniz torpağınızı.

Qadının ürəyi sıxılır, danışmağa heyi qalmır. Başqa bir qadın qışqırır:

– Kərkicahan, Cəmilli, Xocavənd, İmarət-Qərvənd. Malıbəyli, Quşçular yandırıldı. Respublikamızın rəhbərləri Qarabağ camaatına təsəlli verə-verə satdılar torpağımızı yağılara. Hay-haray çəkəndə adı bizim, dadı özgənin olan yardımlarla yumdular ağızları. Kəndimiz oda-alova qalandı, naxırımızı düşmənlər apardı. Qocalar, körpələr evlərdə yandırıldı. Yaralılara kömək əli uzada bilmədik. Bu ağır günümüzdə güvəndiyimiz Azərbaycan Respublikası harayımıza, köməyimizə çatmadı.

Ay camaat, ermənilərin rəhbərləri gecə-gündüz səngərlərdə Stepanakertdədirlər. Bizim rəhbərlər isə kabinetlərində özlərinə sığal verirlər. Belə rəhbərlərin torpaq qeyrəti çəkəcəyinə inanmıram!

Bəli, o gün qayaların sinəsi al qana boyandı. Torpaq qeyrəti “çəkənlərin” öz əliylə düşmənlərin güdazına verilmiş Malıbəyli, Quşçular kəndlərinin tüstüsü göylərə bülənd oldu. Namərd düşmənin nə qocaya yazığı gəldi, nə da uşağa. Yer-göy ağladı o gün. Kimsəsiz, köməksiz kənd camaatı düşmən pəncəsində pərən-pərən düşdü...

Qarlı-çovğunlu gündə aşırımları, gədikləri iməkləyə-iməkləyə, sürünə-sürünə körpələr, qadınlar Abdal-Gülablıya sarı qaçırdılar. Amma namərd gülləsi qadın-uşağı Harov kəndinin yaxınlığında yenidən qarşıladı. Ata oğuldan, ana körpəsindən ayrı düşdü o gün! Həyəcandan, mərmilərin gurultusundan başını itirmiş bir ana 3 aylıq körpəsini beşiyindən götürə bilmədi. Namusunu düşmən əlindən xilas etmək üçün qaçırdı. Amma görəsən özü-özündən necə qaça biləcəkdi?! Bu dəhşətə dözə biləcəkmi?! Görəsən bu günahı kimin boynuna yazacaq, Allah? Ermənilərinmi, namusunu övladından üstün tutan ananınmı? Yoxsa hər şeyə biganə qalmış rəhbərlərinmi?

Yaralanmış qadınları uzaq, sərt dağ aşırımlarıyla qaçhaqaçla, qovhaqovla gətirmək mümkün olmadığından düşmən pəncəsinə diri keçməmələri üçün abrının, ismətinin ölüm ayağında da düşmən əlinə keçməsini istəməyən qadınlar ərlərinin, oğullarının gülləsiylə öldürülməyi hər şeydən üstün tuturdular.

Bir ata isə tarixdə misli görünməmiş bir dəhşətə əl atdı. Düşmən gülləsindən ölümcül yaralanmış 17 yaşlı oğlunu ailənin digər üzvləri ilə birgə qaçırmaq mümkün olmadığından oğlunun son vəsiyyətinə əməl etdi. Onu üzüqoylu uzadıb gözlərini yumaraq öz tüfənginin tətiyini çəkdi. Kim bilir gözlərini yumarkən hansı hiss keçirdi bu ata? Amma tüfəng açılmadı. İkinci gülləni xəzinəyə verəndə əlləri əsdi. Amma yağı düşmən yaxınlaşırdı. Dəhşətə bax, İlahi! Bu güllə də açılmadı. Atanı oğul qatili etməyə Ulu Tanrı qıymamışdı. Amma biz qıydıq! Beş ildə səbrlə, təmkinlə, biganəliyimizlə millətimizin qatilinə çevirdik. Və özümüz qatil ola-ola onların ruhuna başsağlığı verdik. Boşalıb dağılmış kəndlərimizin “hayıfını” yağı düşməndən çıxmaq üçün siyasi yollar arayıb-axtardıq. 5 ildə bu yolun nə qibləsini tapa bildik, nə də ki, yönünü. Qeyrətimiz düşmən tapdağına çevrildiyi bir gündə özümüz-özümüzə qənim kəsildik. Bu da nəticəsi? Görəsən ananı öz oğlunun qatilinə çevirən, dişi-dırnağıyla tikdiyi evlərdən bir çöp belə götürə bilməyən didərginlərin bu faciəsi önündə cavabdeh rəhbərlərin “bu xalqın oğluyam” deməyə mənəvi haqları varmı?!

Qaradağlı. Fevralın 17-dən 18-nə keçən gecə (1992-ci il) erməni-rus qoşunu Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndini işğal etdi. Qaradağlıda 70 nəfər qətlə yetirilmiş, 84 nəfər isə əsir götürülmüşdür.İllərdən bəri ermənilərin yaratdığı dəmir mühasirədə qalıb, yalnız sakinlərinin qeyrət və iradəsi gücünə düşmənə təslim olmayan Qaradağlıda sonuncu faciə gününə, yəni fevralın 15-nə kimi Milli Ordunun 11 nəfər əsgəri də daxil olmaqla 114 nəfər adam neçə gün idi döyüşürdü. Kəndin sakini, elektrik mantyoru Vidadi Hüseynovun sağ qalıb ayın 18-də özünü Ağdama çatdırması isə lap möcüzəyə bənzəyirdi. O, ağır yaralı olsa da ermənilərin girov götürdükləri həmkəndlilərinin taleyindən sonsuz nigarançılıqla dəhşətli faciəni belə xatırlayır:

– Fevralın 15-də səhər saat 5.30-da ən müasir silahlarla təchiz edilmiş düşmənlər hər tərəfdən kəndi dövrəyə alıb atəşə tutdular. Həmin gün ermənilər kəndin kənarındakı evlərdə kəndimizin 3 nəfər dinc sakinini qəddarlıqla qətlə yetirdilər. İki nəfəri də ölümcül yaraladılar. Bir neçə evi isə tamamilə dağıtdılar. Ayın 16-da kəndin parkı və kolxoz idarəsi tərəfindən açılan atəşlər nəticəsində 6 nəfər yaralandı, 2 nəfər öldürüldü. Onlardan biri də kənddəki 11 nəfərlik Milli Ordunun əsgəri idi. Sonuncu gün – fevralın 17-də artıq bizim heç birimizdə bir dənə də olsun patron və başqa döyüş sursatı qalmamışdı. Neçə gündən bəri gözlədiyimiz köməkdən bir səs-soraq çıxmadı... Quduzlaşmış qaniçənlər sağ qalanların hamısını tərksilah edib maşınlara yığdılar. Onlar uşaqlara, qadınlara, qocalara rəhm etmirdilər. Onları xüsusi qəddarlıqla öldürürdülər. Şəxsən mən 30-dan artıq adamın qətlə yetirildiyinin şahidi oldum. Kənd büsbütün yandırılıb məhv edildi. O ki qaldı mənim bura gəlib çıxmağıma, yəqin ki, bu, Allahın işidir. Ayın 17-də gündüz saat 3 olardı. Düşmənlər əsir götürdükləri adamlardan 10 nəfərini Qağarza və Barabutun kəndlərinin ərazisində güllələnmək üçün maşından düşürüb sıraya düzdülər. Mən də onların arasında idim. Döyüşçülərimizdən biri bizi ölümün pəncəsindən qurtarmaq ümidi ilə özündəki yeganə qumbaranı ermənilərin toplaşdığı istiqamətə atdı. Bir neçə erməni məhv oldu və özü də daxil olmaqla 9 nəfər azərbaycanlı həlak oldu. Mən ağır qəlpə yarası aldım. Düşmənlər mənim də öldüyümü zənn etdilər. Kolluğun arasında axşam saat 7-dək havanın qaralmasını gözlədim. Qaranlıq düşəndən sonra çox çətinliklə ermənilər yaşayan bir neçə kəndin ərazisindən keçərək gecə saat 2 radələrində özümü Abdal-Gülablı kəndinə yetirdim. Kənd sakinləri məni bura – xəstəxanaya gətirdilər. Erməni işğalçıları kəndi tar-mar edib yandırdılar. 30 nəfərdən artıq günahsız adamı – uşaqları, qadınları və qocaları öldürdülər. 84 nəfərin arasında yaralılar, qadınlar, uşaqlar və qocalar var idi. Onların aqibətini gözlərim önünə gətirdikcə özümə də ölüm diləyirəm.

Yuxarı Veysəlli. Fevralın 21-dən 22-nə keçən gecə (1992) ermənilər rusların zirehli texnikası və piyada dəstələrinin köməyi ilə Füzuli rayonunun Yuxarı Veysəlli kəndini gecə saat 3-də mühasirəyə aldılar. Kəndin 100-dən artıq evi yandırılmışdı. 1000 nəfərdən artıq adam evsiz-eşiksiz qalaraq kəndi tərk etmişdi. Döyüş zamanı kənd sakinlərindən və onun müdafiəçilərindən 5 nəfər həlak olmuş, 20 nəfər yaralanmış, 16 yaşlı oğlan uşağı itkin düşmüşdür.

Sırxavənd, Baş Güney, Manik. Erməni silahlı birləşmələri qəsbkarlıq, işğalçılıq hücumlarını demək olar ki, hər gün davam etdirirdilər. Martın 14-də (1992) Ağdərə rayonunun Sırxavənd, Baş Güney, Orta Güney, Manik kəndləri işğal edilmiş, kəndlər yandırılmış, əhali ata-baba yurdlarını tərk etmişdir. Kəndlərin müdafiəçiləri qeyri-bərabər döyüşdə davam gətirə bilməmiş, tələfat verərək kəndləri tərk etmişlər. Döyüş vaxtı 100 nəfər azərbaycanlı həlak olmuş, yüzlərlə yaralı olmuşdur. Əsir və girov düşənlər də vardır.

Xocalı sakinləri nicat gözləyirdilər

Qarabağ hadisələrinin ilk günlərindən qeydlər apardığım dəftərin solmuş vərəqlərini çevirdikcə xəyanət yüklü o yol gözlərim qarşısında bir daha canlanır. Yol dünyanın hər yerindən uzanıb gəlirdi. Bu yolun qarşısını kəsmək üçün bir yol vardı: yumruqtək birləşmək lazım idi. Çox təəssüf ki, erməni boğazından yapışası əllərimiz öz hülqumlarımızdan yapışdı, yumruq kimi birləşməli olan əllərimiz şilləyə çevrilib öz üzümüzə dəydi...

1988-1991-ci illər ərzində Qarabağ çox ziddiyyətli, mürəkkəb dövrünü yaşayırdı. Ermənilər silaha sarılır, terrora qurşanır, yurd yerlərimizi yandırır, dinc əhalini qırır, güllələyir, didərgin salırdı. Azərbaycanlılar isə şivən qopararaq Moskvadan kömək istəyir, qayda-qanun tələb edirdilər. Daha soruşan yox idi ki, hansı qayda-qanunu istəyirsiniz? Aydın həqiqət başa düşülmürdü ki, düşmənə yalnız öz silahı ilə cavab vermək lazımdır. Orada isə hər şey tərsinə idi. 1990-cı ilin iyul ayında Azərbaycanın o vaxtkı prezidenti A.Mütəllibov daha “uzaqgörən” bir göstəriş vermişdi: “Azərbaycanlı və erməni kəndləri arasında barışıq müqaviləsi bağlansın”. Boş və mənasız göstərişi əldə dəstəvuz edən ziyalıların çoxu, əmək qabaqcılları televiziya ekranlarından, qəzet səhifələrindən, radio dalğalarından ermənilərə deyirdilər: “Əgər bir gün də azərbaycanlılar ermənilər kimi qoşun düzəltsələr, onda nə baş verə bilər?” Bizcə, əlavə şərhə ehtiyac yoxdur. Xankəndində nəşr olunan “Sovetski Karabax” qəzeti isə 10 iyul 1990-cı il tarixli sayında yazırdı: “Artsaq iqtisadi suverenlik qazandı” və bu münasibətlə ermənilər Moskvanın Dağlıq Qarabağdakı hakimi-mütləqi, Azərbaycandan SSRİ Ali Sovetinə deputat seçilmiş A.Volskinin xidmətlərini xüsusi qeyd etdilər. Məgər Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərləri, xüsusilə A.Mütəllibov bu iqtisadi suverenliyi görmürdü? Əksinə, onlar ermənilərin iqtisadi suverenlik əldə etmələri üçün lazım olan bütün sənədlərə qol da çəkmişdilər. Əvəzində isə respublikada əsassız dedi-qodular, qarayaxmalar baş alıb gedirdi.

Bundan başqa, 1991-ci ilin sentyabr ayında Rusiya prezidenti B.Yeltsin, Qazaxıstan prezidenti N.Nazarbayev və A.Mütəllibov Xankəndinə gəlmişdilər. Həmin vaxt bu sətirlərin müəllifi də Xocalı aeroportunda idi. Aeroport bayramsayağı bəzədilmiş, hər tərəfdə Rusiyanın, Qazaxıstanın, Ermənistanın bayraqları asılmışdı. Azərbaycanın bayrağı gözə dəymirdi. Yüzlərlə erməni aeroportu mühasirəyə almışdı. Erməni qızları duz-çörək, şərbətlə B.Yeltsini, N.Nazarbayevi yüksək səviyyədə qarşıladılar. Azərbaycan prezidenti A.Mütəllibov isə bir kənarda büzüşüb qalmışdı. Ermənilər Xankəndindəki danışıqlara da onu buraxmadılar. Və azərbaycanlı jurnalistlər döyülərək təhqirə məruz qaldılar. Bir türk jurnalistini isə ermənilər girov götürdü. Həmin vaxt Xankəndində fəaliyyət göstərən respublika Təşkilat Komitəsi, şəxsən V.Polyaniçko belə bir rüsvayçı maskarad düzəltmişdi. Məqsəd isə tamamilə aydın idi. Bu səfərdən sonra, yəni 1991-ci ilin sentyabrından 1992-ci il fevralın 25-nə qədər ermənilər Dağlıq Qarabağdakı bütün Azərbaycan kəndlərini oda qalayaraq boşaltdılar. Fikir verin, cəmi beş aya Qarabağın dağlıq hissəsindəki dədə-baba yurdlarından İmarət Qərvənddən, Kərkicahandan, Cəmillidən, Meşəlidən, Malıbəylidən, Quşçulardan, Kosalardan, Nəbilərdən, Xocalıdan və başqa kəndlərdən qovulan dinc əhalinin harayını respublikanın o vaxtkı rəhbərləri eşitmədilər. Daha doğrusu, heç bu həvəsdə olmadılar da.

Qarqar çayının sağ və sol sahilləri boyunca yerləşmiş Xocalı elə bir strateji əhəmiyyətə malik idi ki, ermənilərin hava və quru yolları buradan keçirdi. Xocalı erməni kəndlərinin əhatəsində qalsa da Əsgəranla Xankəndi arasında məğrur dayanmışdı. Xocalıya görə ermənilər çox əl-qol aça bilmirdilər. Dinc əhali isə bütün məhrumiyyətlərə dözürdü. Həmin vaxt “Qarabağ” qəzeti redaksiyasının əməkdaşları müharibə şəraitində yaşayıb-işləsələr də, yaxınlaşmaqda olan təhlükəni dəqiq, obyektiv, qərəzsiz şəkildə respublikaya çatdırırdılar. Lakin onları nə eşidən var idi, nə də ki sözlərinə məhəl qoyan. Belə bir vaxtda respublikanın bütün var-dövləti Xocalıya daşınmışdı. Tikinti materiallarından tutmuş qiymətli avadanlıqlara qədər. Dəfələrlə müşahidə etmişdik ki, ermənilər Xocalıya üz tutmuş bu maşın karvanlarına, yük qatarlarına dəyib toxunmurdular. Onların məqsədi aydın idi. Daşınan bütün var-dövlət 1992-ci ildə onların özünə qaldı.

Və yaxud respublika Təşkilat Komitəsi Xankəndində erməni və Azərbaycan rayonları rəhbərlərinin tez-tez iclaslarını keçirirdi. Rus jurnalistlərinin müsəlmanlar içərisində bir xaçpərəst adlandırdıqları V.Polyaniçko həmişə ilk sözü azərbaycanlılara verirdi. Ayrı-ayrı kəndlərin, rayonların nümayəndələri çıxış edirdilər. Viktor Petroviç isə çox dəqiqliklə soruşurdu ki, nə iş görə bilirsiniz? Həmin adamlar da başlayırdı ki, filan kənddə, filan yerdə səngərlər qazmışıq, üç avtomat əldə etmişik, filan yerdə post qurmuşuq, filan yerdə bir top quraşdırmışıq və s. və i.a. Bəli, müsəlmanların xaçpərəst dostu adamları qəsdən danışdırırdı ki, həmin məlumatlar aşkarlansın. Bəs, ermənilər öz çıxışlarında nə deyirdi: biz mühasirədəyik, ərzaq çatmır, azərbaycanlılar bizi qırıb çatır, silah-sursatımız yoxdur. Azərbaycan dövləti bizi müdafiə edə bilmir.

Həmin iclasların birindən sonra olmuş hadisəni olduğu kimi sizə çatdırıram: “Aprelin 1-dən 2-sinə keçən gecə saat 3 radələrində Əsgəran rayonunun Daşbulaq kəndindən 10 nəfər erməni Xocalı şəhərinə basqın etmişdir. Basqın zamanı ermənilər raketlərdən, qumbaraatanlardan istifadə etmişdir. Nəticədə xeyli ev dağıdılmış, bir neçə evə isə od vurulmuşdur. İnsan tələfatı var” (1991-ci il). Bəli, bu da həmin iclasların azərbaycanlılara dəyən xeyri.

Xocalı 1991-ci ilin əvvəllərindən hər tərəfdən mühasirəyə alınmışdı. Yollar tamam kəsilmişdi, ümid qalmışdı hava yoluna. Onu da ermənilər hər vaxt atəşə tuta bilərdilər. Bir neçə vertolyot və “AN-2” təyyarəsi ermənilər tərəfindən vurularaq məhv edilmişdi. Həmin illər ərzində Azərbaycan hökuməti tərəfindən Xocalının müdafiəsi üçün heç bir iş görülməmişdi. Və bütün rəhbərlər də bilirdi ki, Xocalı mühasirədə qalıb. Fevralın 25-də isə Xocalının ölüm hökmü oxundu. Keçmiş SSRİ-nin 366-cı motoatıcı alayı və erməni hərbi birləşmələri Xocalıya divan tutdu. Əsl soyqırım törədildi: 613 nəfər həlak oldu, 1275 nəfər əsir düşdü, 8 ailə büsbütün məhv edildi, 200 nəfərdən artıq insan müxtəlif dərəcəli əlil oldu. Faciənin miqyası böyük və dəhşətli idi. Ağdam istiqamətində düzlər, dərələr, dağlar günahsız insanların meyitləri ilə dolu idi. Körpədən tutmuş qocaya qədər hamısı süngülərdən keçirilmişdi. Və həmin dəhşətli mənzərə mərhum jurnalist Çingiz Mustafayevin çəkdiyi lentlərdə öz əksini tapa bilib. O vaxt hamını bir sual düşündürürdü: Xocalını xilas etmək mümkün idimi? Bu sualın üstündə isə baş sındırmaq lazım deyil. Sadə bir cavabı var, bəli, mümkün idi.

(Ardı var)

Salman ALIOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 27 yanvar.- S.4.