Xocalı faciəsinə gedən yol

Sadə, dinc əhalinin taleyi üzərində hakimiyyət uğrunda gedən oyunlar qurulmasaydı, o iyrənc, şərəfsiz oyundan da uduzan prisipi olmasaydı, Xocalını xilas etmək mümkün idi. Fevralın 26-sı gününü yaxşı xatırlayıram. Soyuq, sazaqlı bir qış günü idi. Şelli dağında ölümün, qəsdin, tələnin pəncəsindən qurtulan uşaqları, qadınları, qocaları qarşılayıb xəstəxanaya yola salırdıq. Yaralarından qan şoralanan bu insanlar bir-birindən, ana baladan, ata oğuldan, qardaş bacıdan ayrı düşmüşdü. Onları ovundurmaq mümkün deyildi. Həmin vaxt Ağdam özünümüdafiə dəstələri ermənilərə qarşı döyüşərək qan bahasına meyitləri düzlərdən, meşələrdən toplayırdı. Xocalı sakinlərini danışdırır, onların necə qurtulduqlarını soruşurduq. Bu adamlar öz müsibətlərini, faciələrini göz yaşları içərisində danışsalar da söhbətlərinin sonunda deyirdilər: bizim bu sözlərimizi bütün Azərbaycana çatdırın. Respublika rəhbərlərini lənətləyirik. Onlar satqın və namərddirlər. Bizi, torpaqlarımızı qumara qoyublar. Ona görə də Heydər Əliyev Azərbaycana gəlməlidir. Gəlsin, bu xalqı qırğından, müsibətdən, zülmdən xilas etsin. Nicatımız yalnız onadır! 1992-ci ilin qarlı-çovğunlu fevral günündə soyqırımın dəhşətini gözləri ilə görmüş insanlar elə o vaxtdan Heydər Əliyevə arxalanırdılar, ondan imdad, kömək gözləyirdilər. Onu da qeyd edim ki, həmin vaxt Heydər Əliyevin adını belə çəkmək çox qorxulu idi. Lakin bu çarəsiz, aldadılmış, təhqir edilmiş insanlar tələb edirdilər. Sadə adamlar böyük bir həqiqəti başa düşürdülər. Çox təəssüf ki, respublikanın o vaxtkı rəhbərləri, deputatlar, ziyalıların böyük əksəriyyəti, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi bu aydın həqiqəti başa düşmək istəmirdilər. Məhz elə buna görə də Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi itirildi, uduzan, məğlub edilən tərəfə çevrildik. Yaxşı yadımdadır, yevralın 27-də Ağdamın mərkəzi meydanında mitinq keçirilirdi. Dövlət, hökumət rəhbərlərinə etimadsızlıq göstərildi və həmin mitinqdə Xocalıdan bir qadın çıxış edərək dedi ki, biz Respublikanın vətəndaşlığından imtina edirik. Əgər Heydər Əliyev Azərbaycana qayıtsa biz bu fikrimizdən daşına bilərik. Mən Heydər Əliyevi tələb edirəm! Bu vaxt bütün mitinq iştirakçıları “Heydər Əliyev” deyərək qışqırmağa başladılar. Bəli, bu insanlar haray çəkirdilər, haqq-ədalət tələb edirdilər. Mitinq təşkilatçıları belə olacağını gözləmədikləri üçün tez-tələsik aradan çıxdılar. Bəli, 1992-ci ilin adi bir həqiqəti idi...

1988-ci ilin fevral ayından Stepanakertdə (Xankəndi) ermənilərin mitinqləri başlandı. Sanki sehrli dirijor çubuğu ilə idarə olunan mitinqlər sakit məcrada davam edir, ermənilər müxtəlif tələblər irəli sürürdülər. Bu tələblərin içərisində isə Dağlıq Qarabağın müstəqilliyi daha çox səslənirdi. Buna baxmayaraq, Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyi bu mitinqlərin sosial-iqtisadi, mədəni tələblərlə bağlı olduğunu bildirir, həqiqəti ört-basdır edirdilər. Keçmiş sovet hökuməti isə Dağlıq Qarabağın sosial-iqtisadi problemlərinin həll edilməsi ilə bağlı qərar qəbul etməklə kifayətlənirdi. Qərarın mürəkkəbi qurumamış Azərbaycanın var-dövləti Stepanakertə daşınmağa başlandı. Ermənilərə də elə bu lazım idi...

1988-1991-ci illər ərzində Dağlıq Qarabağ ətrafında çox ziddiyyətli, mürəkkəb vəziyyət yranmışdı. Öz dədə-baba yurdlarından – Ermənistandan zorla, vəhşiliklə qovulan azərbaycanlıların harayını eşidən yox idi. Ermənilər isə kütləvi şəkildə silahlanır, vilayətdə yaşayan azərbaycanlılara divan tutur, yurd-yuvalarından didərgin salırdılar. Dağlıq Qarabağda vaxtilə azərbaycanlılar 78 kənddə yaşayıblar. Hadisələr başlayandan sonra məlum oldu ki, orada cəmi beş-on Azərbaycan kəndi qalıb. Hələ hadisələrə qədər erməni daşnaklar 230-a yaxın azərbaycanlı evini yandırmış, 200-dən artıq evi isə zəbt etmişdilər.

Unutqanlıq isə həmişə yeni faciələrə yol açır. O vaxt Yerevanda nəşr olunan “Kommunist” qəzeti belə bir informasiya dərc etmişdi ki, erməni özünümüdafiə şurasının sədri A.Arturyanın və həmin şuranın üzvü A.Mkrtıçyan Şuşa rayonunu Verdazor kəndinə səfərdən sonra Yerevana qayıdaraq bütün erməniləri Dağlıq Qarabağa səfərbərliyə səsləyiblər. Və təbii ki, bu çağırış cavabsız qalmadı. Erməni daşnak-könüllülərin Qarabağa axını başladı və Azərbaycanın bu regionu qaynar qazana çevrildi.

Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri Xocalı soyqırımının üstündən uzun illər keçir. Hələ də bu qanlı faciənin üstü açılmayan, gizli qalmış məqamları çoxdur. Bir çox suallara hələ də cavab tapılmayıb. Hələ yüzlərlə insanın taleyindən heç bir soraq yoxdur.

Şəhidlər və şahidlər

Aydın görünən isə budur ki, Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərləri insanların faciəsinin əsl günahkarlarıdır, onların əlləri öz soydaşlarının qanına batıb. Dəhşətli olanı budur ki, günahsız insanların qanı üzərində hakimiyyət uğrunda dava gedib.

O vaxt hakimiyyətdəkilər Xocalı sakinlərini aldadır, onlara yalan vədlər verirdilər. Düşmən isə qapının ağzını kəsmişdi.

Xocalı ən mühüm strateji bir yerdə yerləşmişdi. Çox təəssüf ki, bu adi həqiqəti unudan naşı, səriştəsiz, manqut rəhbərlər əhalinin mühasirədən çıxmasına heç bir cəhd etmədilər.

Bu qanlı hadisələrin şahidlərini dinlədikcə ürək parçalanır, damarlarda qan donur.

Elşən Abışov Xocalı sakinidir. On yeddi il bundan əvvəl törədilmiş faciəni ən xırda detalına qədər xatırlayır:

– Ərzaq, silah-sursat, dava-dərman tükənmişdi. Kəndin bütün kişiləri növbə ilə postlarda dayanırdıq. İki-üç nəfərə bir avtomat düşürdü.

Həmin gün evdəydim, qardaşım Elşad isə postda. Gecə möhkəm atışma başladı. Mən evdən çıxıb posta tərəf getdim. Qardaşım Elşadla yolda rastlaşdıq. Qan-tər içində dedi:

– Ermənilər aeroportu tutblar, kəndə tərəf gəlirlər, ata-anamı götür gəlin çökəyə.

Onları götürüb geri qayıdanda artıq səhər açılırdı. Çökək deyilən yerdə 80 nəfərə yaxın adam vardı. Qərara gəldik ki, yeni salınmış qəsəbədəki beşmərtəbəli binaya gedək. Çünki artıq hava işıqlaşmışdı. Binada gözlədik. Qardaşım və kəndçimiz Natiq camaata keşik çəkirdilər. Həmin vaxt ermənilər snayperlə qardaşımı vurdular. Camaat pərən-pərən düşdü. Atamı itirdim, anamı isə götürüb bir neçə nəfərlə çaya tərəf getməyə məcbur olduq. Artıq axşam düşürdü. Bir neçə nəfərlə çayı keçərək meşəyə girə bildik. Dörd əmim uşağı, bibim və dörd nəfər kənd sakinini beşmərtəbə tərəfdə girov götürdülər. Meşədə bir neçə dəfə pusquya düşdük. Yelmar kişini öldürdülər, oğlu Zahid isə itkin düşdü. Yalnız səhəri gün saat 11 radələrində Ağdama çatdıq.

Vəliyyəddin Quliyevin yaşı 60-ı haqlayıb, 1989-cu ildə ermənilər Daşbulaqdan onları qovduqdan sonra Xocalıda yaşayıblar. Vəliyəddin kişinin dediklərindən:

– Bizi çox aldatdılar: kömək gəlir, yol açılacaq. Amma nə kömək gəldi, nə də yol açıldı. Oğlum Natiq Bakıda Neft və Kimya İnstitutunda əyani oxuyurdu. O, institutu doğma kəndin soyuq səngəri ilə dəyişdi.

Fevralın 25-də eşitdim ki, Ağdam tərəfdən üç nəfər Xocalıya gəlib. Gəldim poçtun qabağına. Hamı ümidini yeganə əlaqə vasitəsi olan telefona bağlamışdı. Gördüm ki, Ağdamdan gələnlər öz kəndlilərimizdir. Məlum oldu ki, Xocalıya heç bir kömək olmayacaq. Axşamdan bir az keçmiş atışma başlandı. Oğlum Natiqin arxasınca gedəndə Xankəndi tərəfdən tankların gəldiyini gördüm. Oğlumu tapa bilmədim. Atışma isə şiddətlənirdi, aeroport alova bürünmüşdü. Geriyə qayıtmağa məcbur oldum. 1988-ci ildə Xocalıya Ermənistandan pənah gətirmiş bir ailəni ermənilər diri-diri yandırdılar. Əlimdə çomaqdan başqa heç nəyim yox idi. Onlara kömək edə bilmədim...

Kövrəlir, göz yaşlarını əllərinin arxası ilə silib köksünü ötürür:

– İstədim evimizə tərəf gedim, mümkün olmadı. Kənd alova bürünmüşdü. Mərmi, güllə səsindən qulaq tutulurdu. Fevralın 26-da gecə saat 3-də kənddən çıxdım.

Meşədə bir neçə dəstə qadına rast gəldim. Əsgəranın tuşunda yenə baş götürüb qaçan xocalılarla rastlaşdıq. Onlardan çoxu yaralanmışdı. Qar, şaxta irəli getməyə imkan vermirdi. Qarşıma çıxan hər kəsdən oğlumu soraqlayırdım. Gördüm deyən olmadı. Yaralılar və qadınları çox böyük çətinliklə Şelli kəndinə gətirə bildik. Yenidən geriyə qayıtdım. Hər tərəf cəsədlərlə dolu idi. Gördüm ki, meyidlərin arasında bir nəfər tərpənir. Onu plaşımın arasına qoyub sürüyə-sürüyə öz postumuza gətirə bildim.

Xocalı faciəsi zamanı 10 yaşı olan Ədalət hadisəni belə xatırlayır:

– Fevralın 25-i idi. Gecə ermənilər Xocalıya hücum etdilər. Hərəmiz bir tərəfə qaçdıq. Evimizdən heç nə götürə bilmədik. Atam, anam, qardaşım və mən meşəyə tərəf getdik. Bizdən başqa çoxlu adam da var idi. Hamı qışqırır, qadınlar, uşaqlar ağlaşırdı. Üç gün meşədə qaldıq. Yeməyə heç nə götürə bilməmişdik. Acından qar yeyirdik. Yanımızda bir neçə nəfər soyuqdan donub öldü. Meşədə ermənilərin mühasirəsində qalmışdıq. Qəflətən ermənilər bizi gülləbaran etdilər. Atam və anam öldü. Onların ölümünə heç cür dözə bilmirdim. Hər ikisinin meyidi qarın üstündə qalmışdı. Qardaşımla birlikdə ağlaşırdıq, gücümüz çatmırdı ki, ata və anamın meyidini apara bilək. Ağdamdan Milli Ordu gəlib bizi xilas etdi. Ağdama gəldik və burada xalamı tapdıq. Az sonra isə ata-anamın meyidini gətirdilər və Bərdə rayonunda dəfn etdilər... İndi yetim qalmışıq.

Xocalı sakini Kamil Hüseynov o dəhşətli günləri belə xatırlayır:

– Ermənilər Xocalıya girəndən sonra hər tərəfi oda qalayır, qarşılarına çıxan azərbaycanlıları sorğu-sualsız güllələyirdilər. Fevralın 26-da gecə saat 10-11 radələrində meşə ilə Abdal-Gülablı tərəfə yol aldıq. Qocalarda, uşaqlarda, qadınlarda taqət qalmamışdı. Vahimə, soyuq və aclıq bizi heydən salmışdı. Şərqiyyə adlı qadın və bir yaralı əsgər gözlərimin qarşısında keçindi. Ermənilər yaşayan Dəhraz kəndi yaxınlığında mühasirəyə düşdük. Və bu zaman 5-6 nəfər həlak oldu. İki gün bizi Dəhrazda saxladılar. Girov götürülən 12 nəfər cavanı bir qədər aralıda güllələdilər. 35 gün erməni əsirliyində ən dəhşətli, işgəncəli anlar yaşadıqdan sonra Qırmızı Xaç tərəfindən əsirlikdən azad olundum.

Həmin vaxt 15 yaşlı Salman Qasımov anası, qardaşı və qohumları ilə birlikdə 12 gün ac-susuz meşələrdə qalmış, dəhşətli anlar yaşamışdır. Erməni vəhşiliyinin iç üzü budur! Türk qanına susayan erməni daşnaklarının törətdikləri soyqırım, bu dəhşətli faciə Xocalının salamat qalan sakinlərinin gözləri qarşısında baş verib.

Şəfiqə Həsənova sağ qaldığına möcüzə kimi baxır:

– Fevralın 25-də kşilərin hamısı postda idi. Evimizdəki təklülə tüfəngə patron qoyub elə pal-paltarlı yerimə uzandım. Gecə saat 11 olardı. Atışma başladı. Tez qalxıb qardaşım uşağı Rəcəbi də götürüb posta tərəf qaçdım. Postdan bir qədər aralıda çökək var idi. Camaat bura yığışmışdı. Qərar gəldilər ki, meşəyə tərəf gedək. Çayı keçəndə ermənilər bizi atəşə tutdular, hamı pərən-pərən düşdü. Anam Növrəstə, qardaşımın həyat yoldaşı Mehriban, onun uşaqları Rəcəb, Şəbnəm və Məhzərdən aralı düşdüm, – deyir və göz yaşlarını saxlaya bilmir...

... Doğmalarımı həmişəlik itirdim. Soyuq bıçaq kimi kəsirdi. Ayaqlarımızı şaxta vurmuşdu. Üst paltarlarımızı cıraraq ayaqlarımıza sarısaq da xeyri olmadı.

Ermənilər gülləni üstümüzə yağış kimi yağdırırdılar. Ölənlərin, yaralananların sayını itirmişdik. Bu müsibətə dözmək mümkün deyildi...

Tahir Bəxtiyarov da öz gördüklərini danışır:

– Postdan çıxanda gördüm ki, Boz dağın yamacı tanklarla, BMP-lərlə doludur. Ordan poçta gəldim. Ratsiyada ermənilər deyirdi ki, axırınız çatıb, sizi qıracağıq. Dayana bilməyib evə gəldim. Axşam Əsgəran tərəfdən bir fişəng atıldı, heç yarım saat keçməmiş kəndimiz bir neçə istiqamətdən güclü atəşə tutuldu. Kəndin kənarına yığışdıq. Təxminən 350 nəfərə yaxın adam vardı. Qadınları, qocaları, uşaqları dövrəyə alaraq çayı keçdik. Bu vaxt ermənilər bizi atəşə tutdular. Hərə bir tərəfə qaçmağa başladı. Ara sakitləşən kimi yenə bir yerə toplaşdıq. Ancaq adamların sayı xeyli azalmışdı. Meyitləri götürməyə heç bir imkan tapmadıq. Qadınların ayaqlarını şaxta vurmuşdu, yeriyə bilmirdilər. Qar-çovğun getdikcə güclənirdi. Səhərə yaxın bir kəndə çatdıq. Gördük ki, bu kənddə ermənilərdir. Azıb başqa istiqamətə gəlmişik. Yenidən geriyə qayıtdıq. Ermənilər bizi görmüşdülər. Atəş açıb bir neçə nəfəri də burda öldürdülər. Artıq fevralın 26-sı idi. Gündüz xeyli yol gedə bildik. Yenidən pusquya düşdük və böyük bir xəndəyə doluşduq. 350 adamdan 27-si qalmışdı. İki gün meşə ilə gedəndən sonra gecə bir qayanın üstünə çatdıq. Bura Abdal-Gülablı kəndi idi. Bizi qarşılayıb kəndə apardılar, çay-çörək verdilər. Bu tək xocalıların yox, bütün Azərbaycanın ürəyinə vurulmuş bir dağdır, onun intiqamını, qisasını ermənilərdən almasaq, yaşamaq bizə haram olar.

Həmin gün gecədən xeyli keçmiş Xocalıda vəziyyətə dair rəsmi məlumat televiziya və radio ilə oxundu. Belə məlumat verildi ki, hadisələr zamanı guya iki nəfər azərbaycanlı öldürülüb. Bax, bu zaman Xocalı soyqırımını dünyaya çatdırmağa çox ciddi maneçilik törədildi. Əhali arasında çaşqınlıq yarandı. Bəlkə də bütün bunlar qəsdən edilirdi. Çünki qarşıda hələ Şuşa, Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, Füzuli rayonlarının işğalı dayanmışdı!

Xocalı soyqırımına siyasi qiymət verən və bu barədə dünyanın ən yüksək tribunalarından danışan ulu öndərimiz Heydər Əliyev Xocalı sakinləri ilə görüşündə demişdir: “...biz toplaşıb Xocalı faciəsinin cavabını verək, şəhidlərin qanının yerdə qalmaması gününü görək. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təmin edək. Müstəqil Azərbaycanın hüdudlarını tamamilə bərpa edək. İnanıram ki, Azərbaycan xalqı bu qüdrətə malikdir”.

Bir daha yada salaq!

Xocalı faciəsi zamanı böyük bir yaşayış məntəqəsi yer üzündən silinib, azərbaycanlılara qarşı amansız soyqırımı törədilib: 613 nəfər qətlə yetirilib, 1275 nəfər əsir götürülüb. 200 nəfərdən artıq insan müxtəlif dərəcəli əlilə çevrilib. Ermənilər buna görə cavab verməlidirlər. Əgər bunu da edə bilməsək, gələcək nəsillər bizi heç vaxt bağışlamayacaq!

P.S. Yazı Mətbuat Şurası və “Xocalı Soyqırımını Tanıtma” İctimai Birliyinin elan etdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.

Salman ALIOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 28 yanvar.- S.6.