Göylərdən gələn gəlin

Bir vaxtlar, dünyanın düz vaxtlarında, bəxtəvər çağlarında uca dağlar başında, Laçında, Şamkənddə bir gözəl vardı. Adı Səma idi. Evi, ailəsi, həyat yoldaşı, oğlu, qızı...

Qarabağ müharibəsi yüzlərlə, minlərlə ailə kimi, bu ailənin də tifaqını dağıtdı, evindən-eşiyindən didərgin saldı. Səma yaşyarımlıq körpəsi ilə girov düşdü.

Ancaq Həcər qeyrətli bu dağlar gözəli düşmən qarşısında əyilmədi, sınmadı, təslim olmadı. Mərd və ləyaqətli ölümü üstün tutdu.

“Göylərdən gələn gəlin” sənədli povesti bu girov gəlinin həyatından, faciəli taleyindən, o illərdə cəbhə bölgəsində baş verən hadisələrdən bəhs edir. Kitab kimi çapa hazırlanan “Göylərdən gələn gəlin” povestindən bir parçanı “525-ci qəzet”in oxucularına təqdim edirəm.

Müəllif

(Əvvəli 27 yanvar sayımızda)

Elə bil Allah da bu adamlardan üz döndərmişdi. Buludlu göylərdə nə qədər yağış ehtiyatı vardı – hamısı tökülürdü torpağa. Dərələri, yolları su basmışdı. Güclü yağışlar nəticəsində yollarda yaranmış palçığın qatılığı qat-qat artmışdı. Palçığın qatılığı təkərləri görünməz etmişdi. İçi dolu maşını belə qatı palçıqlı çalalarda, göllərdə idarə etmək, nisbətən rahat yerlərə çıxarmaq – beş-üç kişinin gücündən, qüvvəsindən kənardı. Qatı palçıqlı yollardan maşını neçə vaxta çıxartdılar, necə çıxartdılar, bu üzüntülü əməliyyata nə qədər vaxt sərf edildi – on beş dəqiqəmi, yarım saatmı? Şükür Allaha, axır ki, çıxartdılar və yenidən yola düzəldilər. Köç – adamlarla dolu traktorlar, “UAZ”lar, “QAZ-51” tunelə yaxınlaşarkən kimsə Yusif Əliyevin maşınına yaxınlaşdı və həyəcanla qışqırdı.

– Tunelə girməyin, tuneli ermənilər tutub. Qayıdın geri, Qamışlı yolu ilə gedin.

Yol kənarında təsadüfən peyda olan bu xeyirxah adamın sözlərindən sonra adamlarla dolu traktor, yük maşınları Yusif Əliyevin idarə etdiyi köçdən ayrılır və Qamışlı yolu ilə hərəkət edirlər.

Şiddətli yağış ətrafı görünməz etdiyinə görəmi, yoxsa səs-küyün çoxluğundanmı, həyəcandanmı Yusif Əliyev deyilənlərə əhəmiyyət vermir. Sakit-sakit:

– Biz mülki adamlarıq. Ermənilərin bizimlə nə işləri var, – deyib yoluna davam edir.

Dağlar, dərələr də min illərdən bəri bu yerlərdə yaşayan, məskunlaşan sakinlərinə qarşı etinasız və biganəydi. Tərtər öz işindəydi... Min illərdən bəri axdığı kimi, yenə də – yuxarıdan aşağı, ətrafda baş verənlərə məhəl qoymadan axırdı. Tərtər öz işindəydi.

“SİZ ALLAH, MƏNƏ YAXIN GƏLMƏYİN, YANARSINIZ...”

Düz dörd ay idi ki, Sevda xanım Şamkənddən çıxmışdı. Düzdür, hələ kənddə olan zaman qudaları və yeznəsiylə indiyə kimi müşahidə edilməyən əsəbilik, çılğınlıqla danışmışdı, dava-dalaş salmışdı. İyirmi dörd saat müddətində Səma ilə uzun-uzadı söhbətlər aparmışdı. Təkrar edirəm, o kənddən çıxanda, Bərdəyə yollananda artıq Səmadan əlini üzmüş, ümidini kəsmişdi. O, sövq-təbii olaraq, analıq hissiylə dərk etmişdir ki, bir daha o, qızını sağ və salamat görməyəcək, bu onun qızı ilə sonuncu görüşü, vidalaşmasıdı.

Lakin bu dumana, çənə bürünmüş təsəvvürlərin içində gerçəklik, reallıq da vardı. Çünki o, Şamkənddə Səmanı sağ və salamaq qoyub gəlmişdi. Çünki o, qoyub gəldiyi qarmaqarışıq, təhlükəli dünyanın içində ümid, yaşıl işıq deyilən bir şey də qoyub gəlmişdi. Şamkənddə, qızından ayrılarkən ondan əlini üzmüşdü, bütün bunlarla yanaşı, Bərdədə də elə hey deyinirdi:

– Yox, balamı girov aparacaqlar.

Bərdədəki qohum-əqrəba daha Sevdanın həddindən artıq təlaşına dözə bilmirdilər.

– Sevda müəllimə, çörəyimizi zəhərə döndərmə. Ay qız, sənin uşağın elə bizim də övladımızdır, – deyirdilər.

Yox, Allah eləməsin, qohumlar Sevda xanımdan bezməmişdilər. Sadəcə olaraq, qohumlar Sevda xanımın dərdinə şərik olmaq, onu sakitləşdirmək istəyirdilər. Necə deyərlər, dərdin özgəsi, doğması yoxdur. Bərdədə, indiki məqamda Sevda xanımın ipə-sapa yatmayan çılğınlığı, bu çılğınlıqdan, oddan-alovdan yaranan dərd əslində hamıya, bütün bərdəlilərə də aiddi. Sevda xanım Səmanı, onun yaşyarımlıq uşağının təhlükəli bölgələrdən sağ və salamat gəlib çıxması üçün Seyid Məmmədin ocağına qurban da demişdi. Qurbanlıq qoç aylarla məftillər arasında yeyib şişdi, kökəldi, quyruğu yerlə bir oldu. Amma, övladlarından xəbər-ətər gəlib çıxmadı. Səmanın bacısı Səbinə saçlarından bir neçə tel kəsdi, tellə pulları sarıdı, nəzir-niyaz dedi. Günlər, aylar ötdü – dağların o üzündən, uzun saçlı gözəldən yenə də xəbər gəlmədi. Ana bütün günü yaşlı gözlərini darvazaya sarı dikmişdi. Bütün günü üzü o tərəfə – Ağdama, Şuşaya, Laçın tərəfə, o uca, dustaq, eli-obası pərən-pərən olmuş dağlara tərəf boylanırdı. O tərəfdən uçub gələn leylərə, çalağanlara, qara qarğalara tamaşa edirdi. Boynu göylərdə, ənginliklərdə qaldığına görə əyilmişdi. Anada belə bir ümid vardır ki, əgər o gecə-gündüz Laçın dağlarına tərəf boylanırsa, bu hikkəsindən, vərdişindən əl çəkmirsə – deməli dağların günlərin bir günü ona yazığı gələcək, yerindən tərpənəcək, ona tərəf gələcək, Səmanın taleyindən xəbər verəcək.

TUNELDƏ TARİXİ FACİƏ

“UAZ”lar, yük maşını tunelə girərkən güllə səsi eşidildi, atəş başladı. Atəş səngiyəndə Yusif Əliyev maşından yerə düşdü, qabağa getdi. Təzədən geri qayıtdı, maşına əyləşdi və qardaşı Asifə “sür” dedi.

Sən demə, erməni yaraqlıları qara paltarlı, qara maskalılar tuneldən bir az aralıda, yüksəklikdəymişlər – maşın karvanını gözləyirmişlər. Maşınlar tuneldən çıxar-çıxmaz snayperlər, avtomatlar işə düşür. Hə, “UAZ”da kimlər vardı? Yusif Əliyev, qardaşı Asif, həyat yoldaşı – Qənirə, bacısı qızı Səma, yaşyarımlıq Nurlanə. Arxada da kuzası adamla dolu yük maşını. Səma ayağından, daha dəqiq desək topuğundan yaralanır. Snayper və avtomat güllələri Qənirə xanımı, Asifi deşik-deşik edir.

31 mart, 1993-cü il. Statistik məlumatlara görə, uzunluğu 150-200 metr, hərəkəti birtərəfli olan bu tunel Mircəfər Bağırovun dövründə, gediş-gəlişləri, relyefi çətin olan 15-20 kəndin əhalisinin vəziyyətini asanlaşdırmaq üçün çəkilib.

İntensiv avtomat atəşlərindən sonra Yusifi qan aparmışdı. Qənirə xanımla Asifin vəziyyəti lap ağırdı. Səma isə ətrafda baş verənləri aydınlaşdıra bilmirdi. Qırıq-qırıq eşitdikləri, gördükləri yuxu idimi, həqiqətdimi? Onu qan apardığını da aydınlaşdıra bilmirdi: gözləri qaralırdı, tunel, dağlar, çaylar gözlərində tərsinə, baş-ayaq idi. O yadındaydı ki, yaşyarımlıq Nurlanə nə isə əcaib-əcaib səslər çıxarırdı. İnildəyirdimi, ağlayırdımı, bilinmirdi. Səma onu da bilmirdi ki, erməni yaraqlıları onun yaşyarımlıq qızını – Nurlanəni avtomatın qundağı ilə başından vurmuşdular, gözləri tutulmuşdu. Bu zərbə sonralar Nurlanəni həmişəlik dünya işığına həsrət qoyacaqdı. Hələlik ana bunları bilmirdi. “UAZ”ın şinləri, qabaq pəncərələri qan içindəydi. Pəncərələrə o qədər qan sıçramışdı ki, ətrafı – heç yeri görmək mümkün deyildi. Laxta-laxta insan qanı yağış sularına qarışaraq üstdən aşağı axıb gedirdi. Şüşənin üstündə xırda-xırda, sap nazikliyində qan cığırları yaranmışdı. “UAZ”ın oturacaqları, döşəmələri də qana batmışdı. Səmanın, Qənirə xanımın huşu başından çıxmış, Asifin ayaqqabıları boğazına qədər qan içindəydi. Maşın qapılarının kandarından, ayaq qoyulan yerlərindən qan yağış kimi, şırhaşırla yerə tökülürdü. Kəlbəcər yolunda, tuneldə azərbaycanlıların qanı qəltan edilmişdi. Səhər-səhər erməni yaraqlıları, dinc, qovhaqovdan, təhlükəli yerlərdən uzaqlaşmaq istəyən adamları soyuqqanlılıqla güllələdilər. Asif Əliyev deyəsən elə yerindəcə keçinmişdi. Onun böyük qardaşı – Yusif Əliyev ölümlə, həyatla çarpışırdı. Belə vəziyyətdə, qan içində dağlara tərəf üz tutmuşdu.

Bir azdan erməni yaraqlıları güllələdikləri “UAZ”a yaxınlaşdılar. Onlar al qana batmış mülki adamlara, can verən qadın və uşaqlara tamaşa edirdilər. Özlərini bu dünyanın sahibi, qalibi kimi aparırdılar. Hələ üstəlik, avtomatın arxası ilə nəfəsi zorla gedib-gələn Qənirə xanımın başına, bədəninə vururdular.

Yaralıları tuneldən bir az aralıda dayanmış “təcili yardım”a mindirdilər. Erməni yaraqlıları cəzasızlıqlarını, nə vaxtsa onlar üçün qisas gününün gələcəyini unutmuşdular. Azərbaycan torpağında azərbaycanlıları güllələyir, təhqir edir və əsir götürürdlər. Dünyanın nizam-tərəzəsi pozulmuşdu.

Vaxtın, məqamın insan həyatında nə qədər əhəmiyyətli olduğunu çox yazıblar, çox deyiblər. Yusif Əliyev səhər-səhər Şamkənddən bir az tez çıxsaydı, yollarda az əhəmiyyətli maneələrə vaxt sərf etməsəydi, çox yox, tunelə cəmi on beş dəqiqə qabaq çatsaydı – bəlkə də, başına belə faciələr gəlməzdi. Bax, ermənilər də on beş dəqiqə bundan qabaq gəlib tunelin üstündə pusqu qurublar və şakərlərini gözləyiblər. Ermənilər həmin gün – 31 mart, 1993-cü ildə təkcə bir köçdən otuza yaxın azərbaycanlını girov götürdülər.

GİROV GƏLİN

Səma qan çanağına dönmüş tuneldə yaşyarımlıq övladını axtarırdı. Əslində heç onun qızının hansı vəziyyətdə olduğunu, ölüsünümü, dirisinimi aydınlaşdırmağa halı da yoxdu. Qan aparmışdı, başı gicəllənirdi. Yaddaşının dumanında, çənində hadisələri, ətrafında baş verənləri aydınlaşdıra bilmirdi. Bircə yadında o qalıb ki, erməni yaraqlıları artıq kor edilmiş qızı ilə onu “təcili yardım” maşınına mindirdilər və harasa apardılar.

Sevda xanım Səma ilə bağlı nədən danışırsa-danışsın – onun bütün dediklərinin tən ortasından bir qırmızı xətt gəlib keçir. Ana deyir ki, qızım yaman tələsirdi. Haraya, niyə tələsirdi, bilmirəm. Boya-başa çatmağa, ali məktəbə qəbul olmağa, nəhayət, ailə qurmağa. Yox, yox, Səma demirdi “ailə qurmaq, oğul-uşaq sahibi olmaq istəyir”. Belə sözləri dilinə gətirmirdi. Amma, işlərin gedişi, hadisələr bunu göstərirdi. Niyə, nə üçün? Zamanı, hadisələri qabaqlamaq istəyirdi. Səma hələ, 31 mart, 1993-cü ildə tuneldə erməni yaraqlılarına girov düşməzdən çox-çox qabaq balaca bacısı – Səbinəyə deyirmiş ki, işdir, əgər ermənilər bizim kəndimizi işğal etsələr, yadında saxla, zirzəmidə uzun bir mismar gizlətmişəm, onu elektrik cərəyanına qoşarıq, əl-ələ verib ölərik, amma gavurların əlinə əsir düşmərik.

Belə çıxır ki, Səmanın gec-tez əsir düşəcəyi ona qabaqcadan agahmış. Uşaqlığı, yeniyetməliyi, lap elə ömrünün sonrakı məqamları ilə bağlı söhbət etdiyim adamların bəziləri onu mənə bir növ sadəlövh, xəyalpərvər qadın kimi təqdim etmişlər. Fikrimə, düşüncəmə görə dəfələrlə üzr istəyirəm, hətta bəzi adamlar onu mənə mövcud adət-ənənələrə kor-koranə əməl edən bir insan kimi təqdim etməyə çalışmışdı. Hə, əzizlərim, əgər siz deyəndirsə, bəs nə üçün əsirlik onu əyməyib, sındırmayıb? Əsirlik insan üçün ən ağır sınaqdı.

Səmanı şikəst edilmiş yaşyarımlıq qızı ilə birgə Vəngə, oradan isə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi əməkdaşlarının təkidiylə Xankəndinə aparırlar. İki saylı şəhər uşaq xəstəxanasında ayaqlarında əməliyyat aparandan sonra qadın girovları üçün ayrılmış kameraya salırlar.

Hə, həyatın qəribə-qərib işləri var. Kamerada, Səma ilə birgə yatanların, kəlbəcərli Nəsibənin, Yeganənin, Arzunun, bir sözlə, hər kəsin öz dərdi, taleyi vardı. Ermənilər Nəsibənin üç qardaşını elə gözünün qabağındaca güllələmişdilər. Heç Arzunun da taleyi həsəd aparılası deyildi.

Həftələr, aylar keçəcək və mən Səma ilə birlikdə girov düşmüş, həmin kamerada olmazın müsibətlərini görmüş insanların bəziləri ilə görüşüb söhbət edəcək, ağır, dözülməz, məşəqqətli olsa da o dəhşətli günləri birgə xatırlayacağıq.

Nəsibənin dedikləri:

– Girov düşdüyüm ilk gündən son günə kimi Səma ilə bir yerdə olmuşuq. Özüm ağır vəziyyətdə, yaralı olsam da Səmanın halı ürəyimə dağ çəkirdi. Elə hey öz-özünə deyirdi: “Ermənilər balamın birini qucağımda, birini də bətnimdə güllələdi”. Günlərlə ac qalırdı, verilən sudan, çörəkdən imtina edirdi. Çoxlu qan itirmişdi. Bir dəfə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin həkimləri ona qan köçürmək istədilər. “Mənə erməni qanı vurmayın” deyə üsyan elədi. Qənirsiz gözəl idi, yerlə sürünən gur saçları vardı. Ancaq, gündən-günə solurdu. Axırda da belə. O dəhşətli günlərdən 16 il keçir. Ancaq Səmanın gözəl-göyçək şəkli hələ də gözlərimin önündən çəkilmir.

Yeganənin dedikləri:

– Atam, anam, 2 qardaşım, mən və digər qohumlarımız bir “KamAZ”a mindik. Təxminən 30 nəfər idik. Yolboyu ermənilərin güllələdiyi, yandırdığı çoxlu maşın gördük. İçərisi qadın, uşaq, qoca olan maşınlara atəş açıb hamısını öldürmüşdülər. Kənddən çıxıb tunel deyilən yerdən keçəndə ermənilər bizim maşını da hər iki tərəfdən atəşə tutdular. Anam, atam, qohumlarımın çoxu gözlərim qarşısında can verdi. Mən və qardaşlarım isə ağır yaralandıq. Mənə 8 güllə dəymişdi. Ermənilər (aralarında bir qadın da vardı) mənim və o biri yaralıların saçından tutub “KamAZ”dan yerə atdılar. Sonra da maşını yandırdılar. Bizimlə birlikdə Səma adlı bir hamilə qadın və onun balaca qızı da yaralı idi. Bir “KamAZ” adamdan cəmi 5 nəfər sağ qalmışdı. Bizi sıraya düzdülər. Əvvəlcə tankla üstümüzdən keçmək istədilər, ancaq sonra fikirlərini dəyişərək bizi bir maşına yığıb Ağdərəyə apardılar. Ermənilər Səmanın balaca körpəsini zibil vedrəsinə atdılar. Bizi ac-susuz, yaralı halda bir neçə gün saxladılar. Erməni əsgərləri bizi döyür, təhqir edirdilər. Səmanın yaraları çirk etdiyindən ayaqlarının və bədəninin əti çürüyürdü. Sonra məni meşəlikdəki hərbi hissəyə apardılar. Orda çoxlu rus vardı. Tibb bacılarının demək olar ki, hamısı rus idi.

Əsirlər və girovların çoxu ağır işgəncələrə dözməyərək dünyasını dəyişdi. Ermənilər onların damarlarına iynə ilə benzin yeridir, bədənlərinə qızdırılmış alətlərlə dağ basırdılar. Dəhşətli günlər idi. Bir dəfə 2 əsiri ayağından asıb, altında tonqal qaladılar və onlar diri-diri yandı. Belə dəhşətli işgəncələri seyr etmək üçün mülki ermənilər də gəlib tamaşa edirdilər. Əsirləri erməni evlərində boğazlarına ip bağlayıb it yerinə saxlayırdılar. İp dərilərini yara edirdi. İşləmək üçün harasa aparanda da boğazlarındakı ipdən tuturdular.

Uzun gecələr, kəskin ağrılar, yuxusuzluq. O, gecələr Nağdalını, Çormanı, Şamkəndi yadına salırdı. Oralarda keçirdiyi xoş anları xatırlayırdı. İlahi, o yazın gəlməsini necə səbirsizliklə gözləyirdi. Ancaq ona xidmət edən, uzunluğu iki metr stolu vardı. Stolun üstü həmişə, dağlardan, meşələrdən dərilmiş bənövşə, nərgizlə dolu olardı. Əziz və sevimli şagirdləri onu heç vaxt gülsüz-çiçəksiz qoymazdılar. Başqa çiçəklərlə müqayisədə ətirşahı daha çox xoşlayırdı.

Yatanda da elə bil dəniz yatırdı. Kiprikləri nəmli, gözləri solğun olardı.

Yaxşı dəmlənmiş çayı, şirniyyatı xoşlayırdı. Hətta, Moskvada evdarlığa, xörəkləri necə hazırlamağa aid bir jurnal dərc edilirdi – o jurnalı uzaq-uzaq dağların qoynunda yerləşən, cəmi 200 evi olan kəndə gətirtdirirdi.

Yaz gələndə, Novruz bayramı ərəfəsində xonça düzəldərdi. Xonçanın, yumurtaların üstünə adlar yazardı. Süfrə açmaqdan xüsusi zövq alardı. O gözəllikdə – iri gözlü, qaraqaşlı, uzun saçlı qadın süfrə qırağında görünəndə, hərlənəndə, fırlananda – ətraf da gözəlləşirdi, ətrafda xoş ovqat yaranırdı. Səmanın iştirak etdiyi, düzəltdiyi süfrə, süfrə deyildi ha, toy-büsat, şənlikdi. Hər dəfə o, süfrəyə gedib-gəldikcə, hər şeyi vaxtlı-vaxtında, səliqə ilə düzəndə adamlara elə gəlirdi ki, onun pərdə arxasında, mətbəxdə köməkçisi də var. Məsələ burasında idi ki, o, bu işləri təkcə, həvəslə və şövqlə görürdü.

Hərdən də dolmuş buluda bənzəyirdi: bir gözündə yaş, bir gözündə gülüş. Anası deyəndə ki, ay Səma, qızım, necəsən, niyə belə tutulmusan? Cavab verərdi ki, heç, keçib gedəcək.

Evdə tək olanda, ürəyi riqqətə gələndə mızıldanardı: “Girdim yarın bağçasına”, “Apardı sellər Saranı”, “Mən bir quşdum” kimi mahnılar dilindən düşməzdi. Muğamat həvəskarıydı. Arif Babayevin ifasını yaman xoşlayırdı. Xüsusilə də onun “Segah”ını, “Qəməri”ni.

(Ardı var)

Ziyəddin SULTANOV

525-ci qəzet.- 2010.- 29 yanvar.- S.6.