Bu da bir həyatdı...

Qarayazı torpağında doğulanın saza-sözə məhrəmliyi adi haldır. Və elə bir kəs olmaz ki, o torpağın suyundan içsin, amma heç olmasa hərdən ürəyini boşaltmaq, hisslərinə çıxış vermək üçün də olsa, bir neçə kəlmə yazmasın. Hansı ixtisası seçməsindən, hansı sahəylə məşğul olmasından asılı olmayaraq daxili ehtiyac yarananda sözə müraciət bu diyarın övladlarında daha tez-tez təsadüf olunan haldır. Bu diyarda dünyaya göz açıb gənc yaşlarından özünü dəqiq elmlər sahəsində təsdiq etmiş fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Hamlet İsaxanlı da poeziyaya müraciət edir.

Riyaziyyatçıların ədəbiyyata, bədii yaradıcılığa müraciəti bir o qədər də nadir hadisə deyil.

XX əsrin ən böyük riyaziyyatçılarından biri demişdi ki, təxəyyülü riyaziyyat üçün kifayət etməyənlər ədəbiyyatçı olurlar. Zarafatla deyilmiş bu sözlərdə müəyyən həqiqət də var. Yaradıcı təxəyyül olmasa, elmin heç bir sahəsində uğur qazanmaq mümkün deyil, xüsusilə də yalnız rəqəmlər və riyazi əməllər vasitəsilə gözlə görünməsi mümkün olmayan məsafələrə və dünyalara nüfuz edib, onların sirrini açmaq işində. Lakin riyaziyyatla ədəbiyyat arasında tam hədd qoymaq da çətindir. Hər iki sahədə yaradıcı təxəyyül vacibdir. Təsadüfi deyil ki, dünya elminin gənc dövrlərində, ələlxüsus Şərq aləmində dəqiq elmlərlə humanitar elmlər və ya bədii yaradıcılıq arasında indiki dövrdə olduğu kimi kəskin hədd olmayıb. Tarixə nəzər salsaq İbn Sina, Ömər Xəyyam kimi dühaların maraq dairəsindən, dövrümüzə qədər gəlib çatmış əsərlərindən çıxış edərək onların yerini müəyyənləşdirməkdə çətinliklə üzləşirik. İbn Sina həkimdir, riyaziyyatçıdır, yoxsa əsərləri bu gün də bədii dəyərini saxlayan görkəmli filosof-şairdir? Ömər Xəyyam dövrünün ən böyük astronomu, bütün dövrlərin ən görkəmli riyaziyyatçılarından olsa da, bizim dövrümüzdə daha çox şair kimi, rübai ustası kimi tanınır.

Dövrümüzdə bədii yaradıcılığa müraciət edən riyaziyyatçılardan biri Hamlet İsaxanlıdır. Bəs gənc yaşlarından özünü dəqiq elmlər sahəsində təsdiq etmiş alimin poeziyaya müraciəti nədən irəli gəlir?

Bu suala cavab vermək üçün, yəqin ki, ilk növbədə onun şeirlərinə müraciət etməliyik:

Müdriklər ortaya hey sual atdı:

Varmı əbədiyyət?

Varsa nədir o? Və nədir həyat?

Kim-kimi yaratdı?

Bu misralar Hamlet İsaxanlının “Bu da bir həyatdı” (Bakı, 2004) kitabından götürülüb və müəyyən mənada yuxarıda səsləndirdiyimiz suala şeirdə qoyulmuş suallarla cavab verilir: “Nədir həyat?”, “Kim-kimi yaratdı?”, “Varmı əbədiyyət?”... Bir-birindən ağır, cavabı müşkül suallar... Bu sualların cavabını heç bir riyazi hesablamalarla vermək mümkün olmadığından müəllif sözə müraciət edir, onlara cavab verməyə cəhd edir. Və ayrı-ayrı şeirlərində bu qoyulan sualların cavabını səsləndirməyə və bunu da bir riyaziyyatçı kimi tam bitkin həyata keçirməyə çalışır.

İnsan dünyaya gəlir, onu dərk etməyə çalışır, hər gün onun üçün dünyanın yeni rəngləri, yeni çalarları açılır, o əvvəlcə nənə, baba nağılları ilə əfsanəvi bir aləmə yol alır, bundan sonra tədricən gerçəkliyin sərt üzü ilə üzləşir və yer həyatının sonuna qədər həyatın nə olduğunu öyrənməyə çalışır. Amma yenə də buna nail ola bilmir. Riyaziyyatda bəzi məsələlərin cavabı sonsuzluq olduğu kimi, həyatın dərki də bitib-tükənməyən, sonsuz bir prosesdir... İstər əlli yaşa, istər yüz yaşa... Nə doymaq olar bu həyatdan, nə də ki sirrini açmaq...

Nədir həyat?

Bir günəş doğuşu

Qaranlığın pərdəsini söküb atdı,

Aləmə dağılan odlu telləri

Alova bürüdü hər yeri,

Hərarəti qəlbimə də gəlib çatdı –

Bu bir həyatdı.

(“Bu bir həyatdı”)

Maraqlı fikirdir və çoxmənalı dərk olunandır. Günəş – həyatın mənbəyidir, günəş olmasa, həyat da olmaz. Digər tərəfdən, günəş yalnız enerji mənbəyi deyil, gündüzün gəlməsinin səbəbkarıdır, yəni buludlar arxasında gizlənsə belə günəşin gəlişi öz sözünü deyir. Məhz bu zaman şər qüvvələr çəkilir, xeyirin hökmranlığı başlayır: “bir çiçək qoxusu”, “sevgi...duyğusu”, “məhəbbət yuxusu” da günəşlə başlanır, gündüzdən başlanğıc alır... Nədir həyat? – sualı az da olsa cavablanır. Az da olsa! Çünki bu sualı tam cavablandırmaq, çox güman, heç mümkün də deyil. Bütün dövrlərdə alimlər də, şairlər də bu sualın cavabını verməyə çalışıblar, lakin sualın cavabı hələ də açıqdır. Həmin sualı cavablandırmağa, gördüyümüz kimi, alim-filosof-şair Hamlet İsaxanlı da cəhd edir və öz cavabını verir.

Lakin suallar çox, fikirlər müxtəlif, cavabların verilməsi isə olduqca müşkül...

Yazarın sözün həqiqi mənasında düşünən beyinə və həssas qəlbə malik olması bir çox hallarda özünü sualların qoyulmasında göstərir. Problemin qoyuluşu özü-özlüyündə bədii yaradıcılıqda ideya daşıyıcısına çevrilməyə qadirdir. Sözügedən yazarın böyüklüyü də məhz bir-birindən vacib, bəşəri sualların qoyulmasında və onların cavablandırılmasına öz alim təxəyyülündən çıxış edərək riyazi dəqiqliklə cavab verməyə cəhd etməsindədir. “Ömrün harasındayıq” şeiri bu mənada əlamətdardır. Burada da sual qoyulur, amma təsdiq formasında:

Sadə insanlardan biriyik biz də –

Mərhəmətə layiq, hörmətə layiq.

Sözümüz də xoşdur, əməlimiz də,

Haqqa söykənənlər sırasındayıq.

Di gəl, bir nisgil var ürəyimizdə –

Bilmirik ki ömrün harasındayıq...

Şərq sufi poeziyasına vaqif olanlar bilir ki, dar meydan insan ruhunun müvəqqəti məkanı, daşıyıcısı olan bədəndir. Ruh müəyyən vaxta qədər bu “qın”da qalmalıdır, yalnız ariflik dərəcəsinə çatanlar müəyyən məqamlarda bir anlığa “sıyrıla” bilir, lakin yenə də yerinə qayıdıb Həqqin müəyyənləşdirdiyi vaxtı gözləyir ki, “köhnə”, köhnəlmiş qından birdəfəlik sıyrılaraq öz “əbədi sevgisinə” qovuşsun. Və bu yerdə iki sevda məsələsi önə çıxır: müvəqqəti, yer həyatına olan sevda və əsl məhəbbətin yeganə obyekti olan Həqqə olan sevda. İlahi məhəbbət yolunun yolçusu əsl məhəbbət obyektinə qovuşmaq üçün müvəqqəti, yer həyatını könüllü tərk edə bilməz. Buna görədir ki, insan iki sevda arasındadır. Hansına daha yaxın olduğunu isə o özü bilmir və bilə də bilməz. Belə olarsa, həyat öz mənasını itirər. Həyatın mənası məhz bu müəmmadadır.

Həyat yoldur, olumdan ölümə gedən yol. Həyat insana əmanət verilmiş ömürün “xərclənməsidir”. Əsas məsələ bu əvəzsiz, təkrarolunmaz neməti hara və necə xərcləməsindədir. Onsuz da hamımız

Yaşamağın odu ilə

Əriyirik

Bir şam kimi gilə-gilə. (Ölümə na var ki)

Əriyirik... və günlərin bir günü ömür tükənir.

Olumun, yaxud ölümün daha ağır olduğunu söyləmək çətindir. Lakin bu məsələdə də Hamlet İsaxanlı üçün elə bir müəmma, hər halda, ilk nəzərdə, yoxdur. O, yenə də hər şeyi şeir diliylə, fəlsəfi baxışla və riyazi dəqiqliklə ölçür-biçir və gəldiyi qənaəti söyləyir:

Ölümə na var ki, gülüm?!

Bircə dəfə gəlir ölüm,

Ölüm deyil həyatda ən böyük zülm,

Yaşamaqdır bu həyatda ən ağır iş.

Varlığımız yoxluğa doğru bir giriş,

Həyatımız ölümə gedən yol imiş...

Hamlet İsaxanlı poeziyasının mövzu diapazonu xeyli genişdir. Burada təbiət şeirlərini də (“Lalə”), məhəbbət lirikası nümunələrinin də (“Yadındamı”, “Səni çox sevirdim”, “İkimizdən birimiz” və b.), urbanizasiya mövzusunda əsərləri də (“Bakı”, “Şəhərlilər kənddən gəldi” və b.) göstərmək olar.

“Səni sevdim çox sadəcə” şerini Hamlet İsahanlı öz həyat yoldaşı Nailə xanıma həsr edib. Nailə xanım isə bu şeirə gözəl musiqi bəstəliyib. Onların gənclikdən başlayan təmiz sevgi hissləri zaman keçdikcə daha da möhkəmlənir. İki ömrün səadəti ömürlərə calandı. Sadə, sağlam, inamlı bir məhəbbətdən başladı bu səadət:

.....Məcnun olub, dərdli eşqlə səhralara

üz tutmadım,

İnsanlardan üzaq düşüb ceyran-cüyür

ovutmadım...

Xəyallara səcdə qılıb vüsalını unutmadım...

Sadəcə, çox sevdim səni,

Səni sevdim çox sadəcə!....

Fərhad olub, dəryaları məcrasından

döndərmədim,

Xosrov kimi can yanğımı

məhəbbətlə söndürmədim...

Dünyanın naz-nemətini

sənə bəxşiş göndərmədim...

Sadəcə, çox sevdim səni,

Səni sevdim çox sadəcə!...

Bu, əfsanəvi məhəbbət olmasa da, bu, həyatın axarında doğrulan, onu səadətli edən sevgidir.

Lakin Hamlet İsaxanlı şerinin əsas qayəsini fəlsəfi məzmun təşkil etdiyindən biz məhz bu qəbildən olan əsərlər üzərində durmağı lazım bildik. Sözümüzün təsdiqini kitabın lap əvvəlində verilmiş “Fikir yükü” şeirindən də görmək olar. Müəllifin tərtibatda birinci təqdim etməyə ehtiyac duyduğu əsər əslində kitabın ən əsas fikirlərini özündə ehtifa edir, onun fəlsəfi yönümlü olduğunu nəzərə çatdırır, bariz şəkildə insan və doğma torpaq, vətən və yaratdığı insan probleminə toxunur. Yazar özü haqqında tamamilə haqlı olaraq “Fikir yüklü sənətkaram” deyir.

Hamlet İsaxanlının yeni kitabı isə “Ziyarət” adlanır və 2009-cu ildə çapdan çıxıb.

Kitaba salınmış əsərlər ritmik təşkil, vəzn və ölçü baxımından xeyli rəngarəng olsa da, onları birləşdirən və bir kitabda birləşdirməyə əsas verən əsas məqam aşkar sezilən “nostalji” hissi, duyğusudur. Lakin bu nostalji konkret zaman və məkan kəsiyinə çatmaq istəyindən doğmur. Bu daha müqəddəs bir duyğudur. İnsan müstəqil həyata başlayıb ana qucağından və ata evinin kandarından uzaqlara yol açır, amma həyatın müəyyən anında ürəyindən həmin yerə, həmin illərə və həmin dünya duyumuna qayıtmaq istəyi keçirir...

Kitabın əvvəlindən axırına bir lirik qəhrəman obrazı keçir, bütün şeirləri vahid bir hiss – həsrət və kökünə, buradan da elinə, obasına, vətəninə məhəbbət hissi – birləşdirir. Bu hiss həm kitaba daxil edilmiş şeirlərin, həm də “Ziyarət” poemasının əsas leytmotividir.

Kitabın lirik qəhrəmanı kəndinə, elinə-obasına, kiçik vətəninə qayıdır və bu qayıdış müəyyən mənada uşaqlıq və gənclik illərinə qayıdışa çevrilir, çünki gənc yaşlarında doğma yerlərdən getmiş qəhrəman dünyanı gəzib gəlib. Həm onun özü, həm də onun kənddə qoyub getdikləri kəslər illərdən keçib bu günə gəlmişlər və bu illər hər kəsə öz möhürünü vurmuşdur. Bu isə doğma el-obaya qayıdışla həsrətin tam aradan qalxmasına ümid etməyin mənasızlığını göstərir.

Əslən hamı kənddəndir – dədəsi, babası şəhərdə doğulub böyüyənlər də, çünki bir vaxtlar, bəşəriyyət özünü dərk etməyə başlayanda şəhərlər olmayıb. Həyat kənddən başlanğıcını alıb. İlk şəhərləri də kəndlilər salıb. Və tədricən insanlar şəhərə üz tutub. Kimi oxumağa, kimi işləməyə, kimi yaşamağa...Şair “Bu da bir həyatdı” adlı kitabında bu mövzunu maraqlı şəkildə işləyib:

Şəhər yeni, kənd əzəldi,

Şəhərlilər kənddən gəldi...

Oxumağa gələn də çox,

Ağlayan da, gülən də çox,

Şəhər üçün ölən də çox...

Biri haya-küyə gəldi,

Biri məzə-meyə gəldi,

Bilməsə də nəyə gəldi,

Şəhər deyə-deyə gəldi,

Şəhəri görməyə gəldi,

Şəhərdə ölməyə gəldi.

Oxucularla bir görüşündə “bütün şairlər, demək olar ki, kənddə doğulur” deyə kəndin poetik ruhunu qabardan bir gəncə şairin anında verdiyi cavab maraqlıdır, bu cavabın bir anın deyil, oturmuş düşüncənin məhsulu olduğu hiss olunur: “Fikrin aydındır, lakin onu da əlavə et ki, bütün şairlər, demək olar ki, şəhərdə ölürlər”.

İnsan öz kökündən ayrılmır, onu qismən özü ilə aparır, illər keçsə də həmin illərə, həmin yerlərə qayıtmağa ehtiyac duyur.

Keçmişə, ötüb-keçən günlərə fiziki qayıtmaq mümkünsüzdür. Şair də bunu çox gözəl anlayır, amma bunu heç cür qəbul etmək istəmir, zamanı yarıb ötən günlərin ziyarətinə can atır:

Çaylar axmazmış tərsinə,

Mənsə uymaq istəmədim

Zamanın quru dərsinə.

Nədən lirik qəhrəman özünü qərib kimi hiss edir, nədən onun gözləri yol çəkir? Səbəb birdir – doğma elin ziyarətinə gələn xatiratında yuva salanlarla gerçəklikdə olanlar arasındakı təzadı görür. O, görmək istədiyinin həsrətini çəkir və onu tapmır, ən ağırı isə tapdığının az qala tanınmaz dərəcədə dəyişməsidir. Şairin özünə söz verək:

Geri döndüm. Onu gördüm,

Gördüm, köksümü ötürdüm.

Mən uşaqkən. O,.. o zaman

Gözəllikdə ad çıxaran

Bir gəlindi. Amma indi...

Kəndin “gözəlikdə ad çıxaran” gəlini indi qocalıb, günükeçmiş qarı olub. Lirik qəhrəmanın acı təəssüflə dediyi “amma indi...” yalnız vaxtilə “gözəllikdə ad çıxaran” gəlinə aid deyil, onun özünə də aiddir, çünki o illərdə gözələ uşaq gözləri ilə baxmışdı və o gözəl bu qədər dəyişibsə, həmin gözəlliyi aparmış illər lirik qəhrəmanın da saçlarına sığal çəkib, onu da tanınmaz dərəcədə dəyişib.

Lirik kənaraçıxmalarla insan – dünya – zaman probleminə nəzər salan şair bəşər övladının “qaydasız oyunları” ilə barışa bilmir, “məxluqat nə etməlidir?” sualını cavablandırmadan “min şükür ki, hər yaranan bir gün ölüb getməlidir” deyə insan qüdrətinin məhdudluğunu insanın allahlıq etmək iddiasına qarşı çıxan xeyir qüvvə kimi qəbul edir:

Nə yaxşı ki, kainata

Tor qurub kəmənd atmadıq,

Nə yaxşı ki, yeri, göyü

Biz qurub, biz yaratmadıq.

Poema həcmcə böyük olmasa da, bir nəslin, elin həyat tarixçəsini əks etdirir. Burada bütöv bir elin ağrılı-acılı həyat yolu – sürgünlükdən, geriyə dönüşdən keçən yolu öz əksini tapır.

Doğma yurda dönən lirik qəhrəman el ağsaqqalları ilə görüşür, böyüklərini yada salır, oxucunun gözləri önündə babasının, nənəsinin poetik obrazlarını canlandırır. Bununla da onların ziyarətinə gəlir. Bu ziyarət xəyali ziyarətdir, yaddaşda yaşatmaq, böyüklərinin bir hissəsini özündə daşıyaraq gələcək nəsillərə çatdırmaqla edilən ziyarətdir. Və təsadüfi deyil ki, kitaba müəllifin əcdadı Qaçaq İsaxanın portreti ilə yanaşı, şairin yaxın qohumlarının, hətta nəvələrinin şəkilləri də salınıb. Bu isə ulu babadan nəvəyə həyat estafetinin ötürülməsi təəssüratı bağışlayır.

Ziyarət niyyətlə gəlib baş çəkməkdirsə, şairin ziyarəti baş tutub. Ziyarət unutmamaq, daim özündə yaşatmaqdırsa, şairin ziyarəti baş tutub. Bu yerdə deməli bircə söz qalır: “Ziyarətiniz qəbul olsun, şair”!

Tamilla ƏLİYEVA

525-ci qəzet.- 2010.- 30 yanvar.- S.28.