“Eh, müsəlmanlar elə həmin ruslardır...”

“İsa – ruk Allax, aleyxi salam. Alla Akber”.

Xoca Yusuf Xorasaninin kiril əlifbasında qələmə aldığı bu sözlər adamı təəccübləndirməyə bilmir. Xoca Yusuf niyə rus əlifbasında yazırdı? Görəsən, Yusuf Xorasaninin özü kim olub? Əslində bu sualı mənə, Moskva Ədəbiyyat institutunda oxuyarkən, seminar rəhbərim, tanınmış ədəbiyyatşünas İ.Volqin vermişdi. Boynuma alıram ki, o vaxt bu suala cavab verə bilmədim. Sonradan öyrəndim ki, sən demə, bu sözlərin müəllifinin əsl adı Afanasi Nikitin imiş – məşhur “Üç dəniz arxasına səyahət” kitabının müəllifi. Şirvanşah Fərrux Yassarın dönəmində (1642-1500) Şirvana göndərilmiş rus elçiliyi haqqında da ilk dəfə bu kitabdan oxudum.

Rus ədəbiyyatında və mədəniyyətində islam-şərq motivləri bəlkə də heç bir başqa xristian xalqında olmadığı qədər güclüdür. Puşkinin məşhur “Qurana nəzirələr” silsiləsini, Buninin, Balmontun islami şeirlərini, Lermontovun “Aşıq Qərib”, Vyazemskinin “Məhəmməd”, Murovyovun “Dərvişlər nəğməsi” və onlarla, yüzlərlə digər rus ədiblərinin islami ruhlu əsərlərini xatırlayın. 20-ci əsr rus poeziyasının böyük nümayəndəsi Velimir Xlebnikovun “Eh, müsəlmanlar elə həmin ruslardır və İslam rusun da ola bilər” sözləri rus ədəbi-bədii-fəlsəfi, hətta ictimai fikrində islami motivasiyanın nə qədər böyük yer aldığının ifadəsidir.

Son dərəcə zəngin ənənələri olan rus ədəbiyyatında islami motivlərin (əslində bu, bütöv bir qatdır) öyrənilməsi böyük bir zərurətdir. Bu zərurət nədən irəli gəlir? Həyatımızın başqa sferalarını bir kənara qoyuram, mənə elə gəlir ki, bu, ilk növbədə bir növ “dünyaya çıxmaq” lənətilə yaşamağa məhkum olunmuş Azərbaycan elmi və ədəbiyyatı üçün lazımdır. Bu yaxınlarda Rusiya qəzetlərindən birində maraqlı bir məqalə oxudum. Yazır ki, “Rus mədəniyyəti, incəsənəti və ədəbiyyatının onda doqquzu ümumbəşəridir, dörddə üçü Avropa dəyərlərinə söykənir və yalnız onda biri millidir”. Müəllif rus mədəniyyətinin böhran vəziyyətinə düşməsinin səbəbini, xeyli şişirdilmiş formada olsa da, məhz bunda görür. Bu yerdə mən Lev Tolstoyun sözlərini xatırlayıram. O, qətiyyətlə zədəgan elitasının xalqa “sırıdığı” stereotiplərin(fransız, alman, ingilis mədəniyyət qavramlarının) əleyhinə çıxırdı. Baxmayaraq ki, o özü də bu elitaya daxil idi. Tolstoy deyirdi ki, mədəniyyətin zirvəsinə xalq kütlələrinin içərisindən yüksəlmək lazımdır. Biz, bunları illah da Tolstoy deyir deyə, mütləq onunla razılaşmağa borclu deyilik. Amma yuxarıda qeyd etdiyim məqalə müəllifinin yazdıqlarının işığında Azərbaycandakı vəziyyət haqqında düşünərkən, bizim necə bir çıxmaza girdiyimizi görməmək mümkün deyil. İş burasındadır ki, biz Rusiyadan fərqli olaraq müsəlman ölkəsiyik. Amma gətirdiyimiz örnəklər, sitatlar, ifadə tərzləri əksərən xristian – Avropa və ümumilikdə qərb müəlliflərinin mətnlərinə, qərb xalqlarının miflərinə əsaslanır. Ona görə də, mənə elə gəlir ki, bizim mədəniyyətin vahid müstəqil bütövlüyə qovuşması prosesi hələ başa çatmayıb; çağdaş Azərbaycan mədəniyyətinin, bədii-estetik fikrinin eklektik xarakteri hədəflərimizin dürüst bir şəkildə müəyyənləşməsini əngəlləyir. Biz hardasa 16-cı yüzillikdə Latın Amerikasının ispan kolonizatorları tərəfindən işğal olunduğu dönəmlərə oxşar bir zamanda yaşayırıq. Belə olan halda biz özümüzü kiminlə, necə identifikasiya etməliyik – bu məsələ həyati əhəmiyyət kəsb edir. Hər halda, milli-dini özünüdərk olmadan hansısa yüksək materialardan söz açmaq bir qədər çətindir məncə...

Tanınmış ədəbiyyatşünas professor Asif Hacılının bu günlərdə çapdan çıxmış “Qurani Kərim rus ədəbiyyatında” adlı kitabı məhz belə bir şəraitdə meydana gəlib. Əsərin yüksək elmi və ictimai əhəmiyyətini şərtləndirən amillərdən biri də elə budur. Kitabın elmi redaktoru professor Kamal Abdulla yazır: “Qurani Kərimin dərin dini, fəlsəfi, mənəvi, bədii axtarışlara sövq etdiyi, humanist dəyərlər aşıladığı rus yazıçı və şairlərinin islam ruhu aşılanmış əsərləri olduqca aktualdır. Bu zəngin irs islamın umumbəşəri mahiyyətini bir daha təsbit etməklə yanaşı, görkəmli nümayəndələrin timsalında rus ədəbiyyatının humanist məzmununun dərki, xalqlarımızın bir-birini daha yaxından tanıması üçün də dəyərlidir. Professor Asif Hacılının müxtəlif mənbələr əsasında təqdim etdiyi bu kitabının oxucularda, tərcüməçilərdə və mütəxəssislərdə dərin maraq oyadacağına əminəm”. Qeyd edim ki, kitab “Bakı Slavyan Universitetində mühazirələr” silsiləsi çərçivəsində nəşr edilib və bu ənənənin başlanğıcını da məhz Kamal Abdullanın özü qoyub. Onun akademik Aydın Mirzəcanzadə ilə birgə nəşr etdirdiyi “Bakı Slavyan Universitetində mühazirələr” toplusu elmi və tələbə mühitində həmişə sevilərək oxunan kitabdır.

Professor Asif Hacılının “Qurani Kərim rus ədəbiyyatında” kitabı qədim dövrlərdən tutmuş ta günümüzəcən böyük rus ədəbiyyatında islami başlanğıcın keçdiyi möhtəşəm yola işıq salır. Rusların islam mədəniyyəti ilə tanışlığı necə, hansı şəraitdə baş verib, qədim rus nağıllarında, bılina və nəğmələrində, yazılı ədəbiyyatda Şirvan, Şamaxı (“Şamaxı şahzadəsi”), Dərbənd (“Derben”) hansı yeri tutur, türk insanı Avrasiya tarixində, rus dövlətçiliyinin, rus milli şüurunun, etnik simasının təşəkkülündə hansı rolu oynayıb və s. bu kimi məsələlər kitabda bütün təfərrüatı ilə çözülür. Ayrıca olaraq, Qurani Kərimin təkcə rus dilinə deyil, ümumilikdə qərb dillərinə tərcüməsinin tarixinə nəzər salınır, bu prosesin obyektiv mənzərəsi canlandırılır; Quranın 1141-1543 illərdə qərb dillərinə ilk tərcümələri və katolik kilsəsinin buna mənfi münasibəti, eləcə də Dante, Kampanella, Martin Lüter kimi mütəfəkkirlərin islama qarşı sərgilədikləri davranış, zaman keçdikcə Qurani Kərimin qərb mədəniyyətinə və ədəbiyyatına dərindən nüfuz etməsi və bir növ sivilizasiyaların dialoquna zəmin oluşdurması prosesi kültüroloji müstəvidə təhlil edilir.

“Hey şirin Quranı oxumuşam mən, gizli mağarada, didərginlikdə”(A.Puşkin), “...lütfən mənə xeyirxah müsəlman kimi baxın”(L.Tolstoy), “Allahdan başqa Allah yox! Sirdən güclü güc yoxdur!(İ.Bunin) – rus bədii fikrinin ünlü təmsilçilərinin bu sözləri Qurani Kərimin rus mənəvi həyatına, onun dünyaya və həyata münasibətinə nə qədər dərindən sirayət etdiyini, rus yazıçı, şair və filosoflarının ilham qaynaqlarından birinə çevrildiyini göstərir. Biz, adda-budda da olsa, rus ədəbiyyatında şərq, islam mövzusu haqqında xeyli şeylər bilirik, lakin Asif Hacılının bu kitabını oxuduqdan sonra bu temanın rus ədəbiyyatının bu dərəcədə toxumasına işlədiyini görüb heyrətlənməmək olmur. Böyük rus filosofu V.Solovyovun (“Məhəmmədin həyatı”), Qoqolun (“Əl-Məmun”) və s. kimi əsərləri Rusiyada şərqə olan marağın yalnız etnoqrafik deyil, daha çox mənəvi-poetik səciyyə daşıdığına işarədir.

Rusiyada şərqə, islam mədəniyyətinə maraq bu gün də davam etməkdədir. Hətta sovet dövründə də bu maraq səngimədi. 1991-ci ilə aid statistikada göstərilir ki, təkcə sovetlər dönəmində türk, ərəb və digər şərq dillərindən tərcümə edilərək çap olunan kitabların ümumi tirajı 50 milyondan çox olub. Ölkədəki şərqşünaslıq mərkəzlərinin, elmi-tədqiqat müəssisələrinin öz çalışmalarını da bura əlavə etsək, mənzərə daha da aydınlaşar. Bunun qarşılığında bizim də rus mədəniyyətindəki islam izlərini tədqiq etməmizdə böyük fayda var. Professor Asif Hacılının bu kitabı daim ünsiyyətdə olduğumuz bu böyük toplumun təbiətini, dünyaduyumunu, xarakterini dərindən öyrənmək, hiss etmək və əlaqələrimizi yeni müstəvilərə daşımaq, eləcə də Azərbaycan filoloji fikrini daha da irəliyə götürmək baxımından mükəmməl bir əsərdir. Bu münasibətlə Asif Hacılını təbrik edir, ona öz çalışmalarında yeni uğurlar arzulayırıq.

Etimad BAŞKEÇİD

525-ci qəzet.- 2010.- 30 yanvar.- S.21.