Keçmişimizi və mənəviyyat dünyamızı ilmə-ilmə yaşadan sənət inciləri

Muzeylər hər bir xalqın mədəni-mənəvi yaddaşı sayılır. Bu mədəniyyət məbədlərində xalqların tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti, bir sözlə, yaranışından günümüzə keçdiyi yolu əks olunur. Təbii ki, qiymətsiz olan eksponatların, sənət nümunələrinin dili ilə. Tariximizə canlı şahidlik edən bu nümunələr həm də xalqımızın qədimliyini, zəngin keçmişini nəinki təkcə özümüzə, bütün dünyaya göstərir. Ölkəmizə gələn əcnəbilər bir muzeyi belə ziyarət etməmiş geri dönmürlər. Geriyə isə əlbəttə ki, zəngin təəssüratlarla qayıdırlar.

Qeyd edək ki, bu gün tariximiz qədər qədim olan sənət nümunələrimizdən biri də xalçaçılıqdır.

Məlumdur ki, hər bir xalq dünya mədəniyyətini öz töhfələri ilə zənginləşdirir və bütün bunlar bəşəriyyətin mədəni irsinə çevrilir, milli sərvət ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqatçılara görə, xalqımızın özü qədər qədim olan Azərbaycan xalça sənəti tunc dövründən başlayaraq inkişaf edib, daha da zənginləşərək bu günümüzə gəlib çatıb. Xalça və xalça məmulatları ilk əvvəllər məişət ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə meydana çıxıb. Zaman keçdikcə isə həm də mənəvi tələbatın ödənilməsinə xidmət edib. Xalça sənət əsərinə çevrilib, interyerin tərtibatında əsas vasitə olub. Orta əsrlərdə Azərbaycanda toxuculuq sənətinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq ipək, kətan və yun parçalar, xalça və xalça məmulatları toxunub. Mənbələrdə məlumat verilir ki, məhz həmin dövrdə Azərbaycan xalça istehsalı mərkəzlərindən biri kimi tanınırdı. Həmin dövrün əlyazmalarında göstərilir ki, Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində xalça və xalça məmulatları geniş yayılıb. Muğanda palaz və çuval, Naxçıvanda və Xoyda xalça, Ərdəbildə və Şirvan bölgəsində parça istehsal olunurdu.

Tədqiqatçılar 16-17 əsrləri Səfəvilər dövrünü Azərbaycan xalça sənətinin yüksək inkişaf mərhələsi hesab edirlər. Səfəvilər dövlətinin banisi Şah İsmayıl Xətainin Təbrizdə, öz sarayında yaratdığı kitabxana sənət mərkəzinə çevrilmişdi. Buraya şairlər, elm və mədəniyyət xadimləri ilə birlikdə rəssamlar da toplaşırdılar. Kitabxananın nəzdində bədii emalatxana yaradılmış və burada Sultan Məhəmməd, Sadiq bəy Əfşar, Dust Məhəmməd kimi qüdrətli fırça ustaları fəaliyyət göstəriblər. Onlar xalça və bədii parçaların çeşnilərini verib və bunların əsasında toxunmuş zərif xalçalar və parçalar geniş yayılıb. Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda ayrı-ayrı hökmdarların, zəngin adamların sarayları, məscid və ibadət yerləri də qiymətli sənət nümunələri ilə bəzədilib. Bunların arasında rəsm əsərləri, heykəltəraşlıq nümunələri, qiymətli materiallardan hazırlanmış bəzək əşyaları, silahlar, digər nümunələrlə yanaşı nadir Azərbaycan xalçaları da olub.

Tarixən Azərbaycana gələn səyyahlar və tacirlər də buradan özləri ilə xalça aparıblar. Məhz bunun nəticəsidir ki, bu gün Azərbaycan xalçaları dünyanın ən zəngin muzeylərinin və bir sıra şəxsi kolleksiyaların bəzəyinə çevrilib. Tariximizin bu parçası isə Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyindədir. 1967-ci ildə təşkil olunan muzeyin ilk ekspozisiyası isə 1972-ci ildə İçərişəhərdə, “Cümə” məscidində açılıb. Muzeydə Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətinin və incəsənətinin daşıyıcısı olan xalça və xalq tətbiqi sənəti nümunələri ilə birgə müasir dövr rəssam və xalq sənətkarlarının ən nümunəvi əsərləri də toplanıb. Azərbaycan xalqının maddi və mənəvi irsini təşkil edən Azərbaycan Xalçası Muzeyi dünyada xəzinəsindəki nadir xalçaların dəyərinə və əhəmiyyətinə görə ən böyük xalça kolleksiyası, xalça sənəti üzrə birinci, nüfuzlu, ixtisaslaşmış muzeydir. Arxeoloji materiallara əsasən Azərbaycanda xalçaçılıqla hələ tunc dövründən (e.ə. 2-ci minillik) məşğul olmuşlar. Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı haqqında Herodot, Klavdi Elian, Ksenofont kimi antik tarixçilərin, eləcə də orta əsr ərəb tarixçilərinin və Azərbaycan şairlərinin Nizaminin (12 əsr), Xəqaninin (12 əsr) əsərlərində məlumat verilib. 13-14-cü əsrlərdə Azərbaycandan xarici ölkələrə çoxlu xalça və xalça məmulatı ixrac edilirdi. İncə ornamentləri, zərif və nəfis naxışları ilə diqqəti cəlb edən bu xalçalar məşhur Avropa rəssamlarının əsərlərində öz əksini tapmışdır. Azərbaycan el sənətkarlarının yaratdıqları xalça sənəti inciləri yüzilliklər boyu dünyanın bir çox muzeylərini, Nyu-Yorkun Metropoliten, Londonun Viktoriya və Albert, Sankt-Peterburqun Ermitaj, Parisin Luvr və s. bəzəyib. Eləcə də bu gün Azərbaycan xalçası və xalq tətbiqi sənəti Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində bu sənət incilərinin nadir nümunələri ilə tanış olmaq mümkündür. Muzeyin ekspozisiyasında Azərbaycanın Quba, Bakı, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ, Təbriz kimi klassik xalça məktəblərinə məxsus olan xalçalar öz kompozisiya və ornament quruluşlarına, eləcə də rəng həllinə görə diqqəti cəlb edir.

Qubada toxunan xalçalardan –”Pirəbədil”, “Qımıl”, “Sırt-Çiçi” zərifliyi, rəsm və naxış elementləri ayrıntılarının nəcibliyi, səthə taxılmış kimi görünən – toxunması belə hiss olunmayan elementləri, xırdalanmış cizgi rəsmi, yığcam rəng qammaları ilə insanı heyran edir. Şirvan xalçalarından – “Muğan”, “Şilyan” bir növ ilk – qədim xalçalarımıza oxşayır. Bu xalçalarda qədim xalça kompozisiyaları ciddi ritmlə realizə edilir, sakit kolorit üstündür. Qarabağ xalçaları – “Xanlıq”, “Malıbəyli”, “Ləmpə”də yüksək kompozisiya ustalığı, ağlasığmaz fantaziya, kolorit əlvanlığı ön planda dayanır. Bakıda hazırlanan xalçalardan – “Xilə – Buta”nın, “Novxanı”nın, “Fatmayi”nin zərif cizgi rəsmi, mürəkkəb ornamentləri vardır. Olduqca böyük şərtiliyə əsaslanan “Faxralı”, “Şıxlı”, “Borçalı”, “Qaçağan”, “Qədim Göyçə”, “Dəmirçilər” kimi Gəncə və Qazax məktəblərinə aid xalçalarda əsasən naxışların həndəsi üslubuna daha çox üstünlük verilir. Bu naxışlar kainatın sirlərini, mistik təsəvvürləri damğalar və cizgilərin dili ilə bizlərə yetirirlər. Təbriz xalçalarından – “Sərabi”, “Əfşan”, “Ləçək – Turunc”da dairəvi və ya spiralvari plastik formaların dekoru, dünyanın əbədiliyi, gözəlliyi və həyat ritmi haqqında təsəvvür yaradır. Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi Azərbaycanın məhz belə nadir sənət nümunələrini öz kolleksiyasında toplayıb. Bundan başqa, muzeyin ekspozisiya və fondlarında palas, cecim, kilim, şəddə, zili, ladı, vərni və sumax daxil olan bir-birindən rəng çalarları, çeşniləri və texnoloji toxunma üsulları ilə seçilən xovsuz xalçalar, məişətdə geniş uteletar əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı yaraşıqlı bəzək elementləri ilə toxunulub məfrəş, xurcun, heybə, çanta, çul, xaral və s. kimi xalça məmulatları da toplanıb. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu tətbiqi sənət növləri də keçmişdə Azərbaycanda geniş istifadə olunub. Muzeydə həmçinin müxtəlif növ və çeşnidə xalçaların toxunulması və suvenirlərin hazırlanması üçün sifarişlər qəbul olunur, xalça və xalq tətbiqi sənətinin müxtəlif mövzularına dair mühazirələr, ekskursiyalar, müsabiqə, sərgilər eləcə də xalça toxunan bölgələrə etnoqrafik turlar təşkil edilir. Muzeyin Şuşa filialı Şuşanın işğalından sonra, 1992-ci ildən etibarən öz fəaliyyətini Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyində davam etdirir. Onu da qeyd edək ki, bu gün Xalça Muzeyi digər bir çox muzeylərlə birgə Muzey Mərkəzində fəaliyyət göstərir. Amma bu müvəqqətidir. Belə ki, ölkə prezidentinin sərəncamı ilə muzey üçün şəhərin mərkəzində xüsusi bina inşa olunur. Bükülmüş xalça formasında olan yeni binada inşa işlərinin bu yaxınlarda bitməsi gözlənilir. Təməli 2008-ci ilin mayında Dənizkənarı Milli Parkda qoyulan muzeyin yeni binası Heydər Əliyev Fondunun, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin, YUNESKO-nun birgə layihəsi əsasında inşa edilir. Muzey binasının layihəsi hazırlanarkən ilk növbədə, milli memarlıq ənənələrinə daha çox üstünlük verilib. Xalça muzeyinin dördmərtəbəli yeni binasının ümumi sahəsi 18 min 446 kvadratmetr olacaq. Binanın birinci mərtəbəsində muzeyin qonaqları üçün guşələr, inzibati və elmi zona, eksponatlar saxlanılan xüsusi yerlər, ikinci mərtəbədə kitabxana, xalça toxuma və tikmə elmi mərkəzi, suvenir və kitab köşkü, üçüncü mərtəbədə danışıqlar və audio-vizual təqdimat otaqları yaradılıb. Dördüncü mərtəbədə isə sərgi salonları və görüş otaqları yerləşəcək. Binanın zirzəmisində ən müasir avadanlıqla təchiz olunmuş arxiv, anbar, laboratoriya, bərpa və konservasiya şöbələri olacaq. Burada, həmçinin açıq havada heykəllərin və xalçaların nümayişi üçün sahə də nəzərdə tutulub. Muzeyin foyesində cəvahirat və qiymətli bəzək əşyalarının sərgisi üçün seyf tipli otaqlar olacaq. Layihədə binanın uzunluğu 121,25 metr, eni 22,3 metr, hündürlüyü 18,5 metr nəzərdə tutulub. Muzeyin yeni binasının orijinal memarlıq üslubu ilə seçilir. Muzeyin yeni binası istifadəyə verildikdən sonra burada 200 nəfər çalışacaq. Bu gün Azərbaycan xalça sənətinin UNESKO-nun “Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsinin reprezentativ siyahısı”na daxil edilməsi də bir daha bu sənətin dəyərinin göstəricisidir. Azərbaycan muğam sənəti və aşıq sənətindən sonra milli xalça sənətimizin bu siyahıda yer alması ümumən mədəniyyətimizin beynəlxalq miqyasda tanıdılması yönündə daha bir uğurlu addımdır.

Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin direktoru Röya Tağıyeva deyir ki, bu sənəd mədəni müxtəlifliyin və sabit inkişafın təminat faktoru kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir: “Xalça Azərbaycan xalqının milli-mədəni sərvətlərindəndir və bu sərvəti qoruyub inkişaf elətdirib, gələcək nəsillərə çatdırmaq bizim borcumuzdur. Azərbaycan xalçasının YUNESKO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına salınması onun müdafiə olunmasına kömək edər. Qeyri-maddi mədəni irsin əhəmiyyəti və qorunmasının cavan nəsil tərəfindən dərindən dərk edilməsi zərruridir”. Bəzən xalçalarımızın öz mənasını itirərək sadəcə dekorativ funksiya daşıdığını deyən R.Tağıyeva bunun qarşısının alınmasının vacib olduğunu söyləyib: “Azərbaycanın şəhərlərində və bölgələrində istehsal olunan xalçalar dövlət sərhədlərindən asanlıqla keçərək, çox uzaqlara yayılır. Öz ilkin mədəni kontekstindən ayrılan bu sənət əsərlərimiz mənasını və məqsədini, öz zəngin palitrasını itirir”. Onun fikrincə, qeyri-maddi irsin dəyişilməz amili olan Azərbaycan xalçası xalqın həyat tərzi, adət-ənənələri, təsərrüfat quruluşu ilə sıx bağlıdır və bunlar naxışların dərin mənasında və işlənməsində öz əksini tapıb. “Xalçaçılıq sənəti özündə müxtəlif tarixi təbəqələri və dövrləri birləşdirir. Buna görə də Azərbaycan xalçasının ənənələrinin qorunub saxlanması onun YUNESKO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına salınmasına imkan verir. Bu, xalçaçı-rəssamlar və xalça üzrə dizaynerlər, fərdi toxucular, sənaye miqyasında xalça istehsal edən və satan biznesmenlər, alimlər, sənətşünaslar, Azərbaycan xalçasını toplayan, qoruyan və tədqiq edən muzey işçilərinin də marağındadır”. Bu gün xalça sənətinin durğunluq vəziyyətində olduğunu və bundan çıxış yolu axtarmağın vacibliyini deyən R.Tağıyeva hesab edir ki, xalça sənətini respublika daxilində inkişafı və təbliği ilə yanaşı, beynəlxalq arenada da yüksək zirvələrə qaldırmalıyıq.

Bu gün Azərbaycanda xalça sənəti öz inkişafının yeni mərhələsini yaşayır. “Azərbaycan xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında” qanunun qəbul edilməsi, prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi üçün müasir standartlara uyğun binanın inşa edilməsi bu qədim el sənətinə dövlət qayğısının ifadəsidir.

P.SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2011.- 7 aprel.- S.7.