Böyük alimin
qiymətli xatirələri
Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov
zəngin və çoxşaxəli elmi
yaradıcılığında realizm və romantizm cərəyanı
və bu cərəyanlarda yazıb-yaradan M.Cəlil və
Sabir, H.Cavid və M. Hadi kimi qüdrətli qələm sahiblərinin
sənət dünyası, həmçinin milli ədəbiyyatımızın
çox ciddi problemlərilə yanaşı rus və
dünya ədəbiyyatı, kino və dram sənəti, teatr
və musiqi, estetika və fəlsəfə, təhsil və
maarif məsələlərinə dair onlarla sanballı əsər
çap etdirmiş, bu sahələrdə mötəbər
söz sahibi olmaqla bərabər nəsr, şeir,
kinodramaturgiya janrında əsərlər, eləcə də
xatirələr yazmışdır. Son illərdə akademik
İsa Həbibbəyli C.Məmmədquluzadənin əsərlərini,
M.C.Cəfərovun onun ömür yoluna həsr olunmuş
“İnsanlar və talelər” kinodramını (2009), ardınca
alimin “Xatirələr”ini hazırlayaraq ön sözlə birgə
(“Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2010) hörmətli
oxucuların mühakiməsinə verib. Alimin həyatının
ilk 40- 42 ilini əhatə edən xatirələri iki hissədən
– “Naxçıvan xatirələri” və “Bakı xatirələri”ndən
ibarətdir.
“Xatirələr”
müəllifin gənc oxuculara ünvanladığı 8- 10 sətirlik
müraciəti ilə başlayır. Alim bu
kiçik müraciətində özünəxas təvazökarlıq
və sadəliyinə uyğun olaraq “Mənim həyatım elə
bir həyat olmamışdır ki, sizin üçün
nümunə olsun” yazsa da, əslində xatirələr nəinki
gənclər, hətta yaşlı oxucular üçün də
nümunə ola biləcək çox ciddi problemləri
əhatə edir. Birinci hissə “Naxçıvan XX əsrin əvvəllərində”
adlanır. Müəllif Naxçıvanın qədim tarixi,
dünya şöhrəti barədə qısa məlumat verərək
təəssüflə yazır: “Mənim gördüyüm
Naxçıvan şəhərində onun əzəmətli
keçmişindən az- çox xəbər verən bir
neçə tarixi abidələrdən başqa bir əlamət
qalmamışdı”. XX əsrin əvvəllərində
Naxçıvan şəhəri on əsas məhəllədən
ibarət idi. Şahab, Pirqəmiş, Əlixanlı, Zaviyə,
Sarvanlar, Gömayıl, Xoşulu, Atobba, Qurtlar və Qala. Əhali
əsasən əkinçilik, bağçılıq,
bostançılıq və maldarlıqla məşğul
olurdu. Bir qismi isə sənətkar (bənna,
dülgər, dəmirçi, dərzi, başmaqçı,
papaqçı, dəllək, çarıqçı) idi. Əlixanlı,
Zaviyə və qismən Pirqəmiş məhəlləsi tək-
tük ziyalıları, bir neçə varlı taciri,
mülkədar, bir- iki şeyxi, vaizi, mollası ilə fərqlənirdi.
Şəhərdə 10- 15 bəy və 3 xan ailəsi
vardı. Bu bəylər “quru bəylər” olub kasıb
yaşayırdı. Xanların da “odu sönüb, külü
qalmışdı”. Müəllif h dövrdə
Naxçıvanın iqtisadiyyatının acınacaqlı vəziyyətdə
olduğunu, əhalinin yoxsul şəraitdə
yaşadığını qeyd edir. M.Cəfər müəllimin
özü də yoxsul təbəqəyə mənsub idi. Yeri
gəlmişkən görkəmli alim Əziz Şərif qiymətli
xatirələrində Naxçıvanın daha çox
ziyalı mühitini təsvir etdiyindən bu xatirələrdən
köklü surətdə fərqlənirdi.
Yeni üsullu məktəblərdə
oxuyan şagirdlər, seminariya təhsilli gənc müəllimlər,
Rusiya və Avropa şəhərlərində təhsil alan
kübar ailələrə mənsub uşaqlar fərqli
mühitdə böyüyürdülər. Müəllif daha
sonra xalqın adət- ənənəsi haqqında
özünün uşaqlıq təsəvvürü ilə
məlumat verir. Hər addımda ehtiyac, yoxsulluq sadə, zəhmətkeş
insanların nəsibi idi. Burada müəllif çox ciddi bir
problemə toxunur. Yoxsul mühitdə yaşayan insanlarda vəziyyətdən
doğan aspektliyin, mərdimgirizliyin yox, həyatsevərliyin
üstünlük təşkil etdiyini nəzərə
çatdırır. Xatirələrdə dini mərasimlər
barədə də ətraflı məlumat vardır. Müəllif
gördüklərinə, eşitdiklərinə, şahidi
olduqlarına əsasən “Naxçıvan əhli dindar camaat
idi”- yazsa da, “xalqın mövhumatçıları və
mövhumatı təbliğ edənləri görən
gözü yox idi”- deməklə əsl vəziyyəti ifadə
edirdi. Müəllifin qənaətinə görə “Bu
zümrənin fikrincə islam Peyğəmbərlərinin gətirdiyi
dinlə, Quranla əlaqəsi olmayan, sonradan uydurulmuş
sünni, şiə kimi mövhumat və xurafatı
dindarlıq hesab etmək avamlıq, cəhalət idi. Bizim
dindarlar arasında əsas fərq də bundan ibarət idi”.
“Bizim məhəllə” fəslində müəllif
doğulub yaşadığı “Anbar” məhəlləsinin
tarixinə də toxunur. Müəllif bu fəsildə gənc
qızların Toy mərasimlərində oxuduqları
“hakuşka” (hatışta) mahnıları (biri solo oxuyur,
qalanları xorla “hakuşka” sözünü təkrar edir),
qonşu arvadların “haştan- piştan” əyləncəsi
haqqında məlumat verir. Haştan- piştan son zamanlara qədər
qalırdı. Əvvəllər yazda qonşu
qadınların hamısı axşamdan yemək hazırlayar,
səhər tezdən böyük dəstə halında
uşaqları ilə bərabər çölə gedib
bütün günü əylənər, oxuyar, mızqan
çalar, oynayar, təzə yonca yığıb duza
batırıb yeyər, sonra ocaq qalayıb gətirdikləri
xörəkləri qızdırıb bir yerdə yeyərdilər.
Nisbətən imkanlı qadınlar kasıb qonşularına
yemək tədarük etməyi tapşırmazdılar.
“Bizim nəsil” fəslində öz
nəsillərinin tarixi haqqında məlumat verən müəllif
yazır ki, bu nəsil Naxçıvan diyarında Kəngərlilər,
Bəktaşilər kimi qədim olmasa da müəyyən
tarixə malikdir. Keçmişdə nəsilləri adətən
ata, babanın adı ilə çağırırdılar.
Daha sonra M.Cəfər müəllim atasının əmisi
oğlanları haqqında xatirələrini nəql edir. Atasının
dörd əmisi oğlu – Novruzəli, Möhsün, Abbas, Məşədi
Həsənin dördü də dərzi idilər. Müəllif
bütün bunları elə təbii nəql edir ki, oxucu sonadək
hadisələri maraqla izləyir. Xatirələrdə sonra
şəhər və kənd əhli haqqında məlumat
verilir. Müəllif yazır ki, əhali savadsız
olduğundan siyasətlə məşğul olmazdı.
“1915- 17- ci illərdə belə bir
söz gəzirdi ki, Bektaşilərdən Mirzəalı bəy
demokratdır. Bəlkə şəhərdə başqa
demokratlar da var imiş, bilmirəm. ancaq bir həqiqət
vardı ki, bu “demokratlardan” heç biri camaata bildirməmişdi
ki, “demokrat” nə deməkdir, onlar nə üçün
demokrat olublar və hansı işlərinə, fikirlərinə
görə demokrat sayılmalıdırlar”. M.Cəfər
müəllim burada mühüm bir məsələyə
münasibətini bildirir. Onun fikrincə kənd əhalisi
şəhərlilərə nisbətən daha mübariz idilər.
Kənddə hökm sürən
özbaşınalığa qarşı etiraz səsi
ucalır, müqavimət göstərilir, hətta zülm edənlərə
divan tutulurdu. Şəhərlilər isə belə deyildi.
“Xatirələr”də XX əsrin əvvəllərində
Naxçıvan şəhərinin ümumi vəziyyəti,
şəhərin görkəmi, küçələrin,
binaların quruluşu haqqında da ətraflı məlumat
vardır. “Böyük bağ”, “Xırda bağ”, dövlət
məmurlarının və varlıların
yaşadığı 2- 3 mərtəbə binalar, digər tərəfdən
uçuq daxmalar görsənirdi. Sanki Naxçıvanı
görməyən oxucu bu təsvirlərlə şəhərin
istənilən nöqtəsinə sərbəst gedə bilər.
“Rus kilsəsinə yaxın geniş bir ərazidə bir
neçə alleyadan ibarət bir bağ
salınmışdı. Buna “Padşahlıq bağı” da
deyirdilər, “Böyük bağ”da. “Böyük bağ” ona
görə deyirdilər ki, Zaviyə tərəfdə, Bəhram
xanın evinin qabağında başqa bir kiçik bağ da
vardı. “Padşahlıq bağının” ağacları
dekorativ ağaclar idi. Bağın rus kilsəsinə tərəf
hissəsində 100- 150 adam tutan klub vardı (İndi bağ
qalır, ancaq o klub yoxdur, nə zamansa yanmışdır). Nə
padşahlıq bağına, nə də kluba “Qara camaatı”
(yəni sənətkarları, kəndliləri,
çayçı, çörəkçi, dəmirçi,
dəllək, faytonçu, baqqalları, bağçı,
bostançı, xırda tacirləri...) buraxmazdılar (əslində
buraxsaydılar da, bu zümrədən olanların heç
biri ora ayaq basmazdı).
Bağa, kluba ancaq iri
çinovniklər, onların ailə üzvləri, xan, bəy
balaları, tək- tük çox varlı tacir balaları,
bir də “padşahlıq qulluğunda” olan iri çinovniklərə
yaxın olan bəzi oxumuşlar girə bilərdilər. “Ata-ana”
fəslindən məlum olur ki, Qarabağlar kəndində Kərbəlayi
Bağır və Məşədi Qulu adlı
qardaşların Nisəbəyim adlı bacıları
varmış. Müəllif Zəhra xalanın
nağıllarından bəhs edərkən uşaqların
xalq ədəbiyyatının zəngin nümunələrinin
tərbiyəvi əhəmiyyətini xüsusi
vurğulayır. Mən öz uşaqlıq illərimi
xatırlayıram. Televizor olmayan, adi radio təzə fəaliyyətə
başlayan mühitdə şaxtalı qış gecələrində
qonşulardan birinin evində toplanıb kürsünün
üstündə düzülmüş quru meyvələrdən,
çərəzlərdən yeyə- yeyə
nağılçı qadının söhbətini
böyük maraqla dinlər, çox zaman elə oradaca da
yatıb qalardıq. Nağıllardakı qəhrəmanların
qorxunc sifətli divlərə qalib gəlməsi bizim uşaq
təsəvvürümüzdə canlanır, biz də bu qəhrəmanlara
oxşamağa çalışırdıq. Uşaqların
sağlam, tərbiyəli, əxlaqlı böyüməsində,
dünya görüşlərinin formalaşmasında ailə
tərbiyəsinin əhəmiyyəti ilə yanaşı hər
gecə ağsaçlı anaların, nənələrin
dilindən deyilən nağılların əvəzsiz rolu bir
daha aydın olur. Zəhra xalanın
nağıllarındakı qəhrəmanlar sevdikləri
qızları xilas edir, zalım, pozğun adamlarla mübarizədə
onların qələbəsi xoş təəssürat
oyadır. Oğlan uşaqları bu qəhrəmanlara
oxşamağa çalışır, qızlar öz
xilaskarları ilə fəxr edirlər.
“Zəhra xala mənim süd
anam, həm də ilk bədii söz müəllimim idi”. Onun
yaşlı vaxtında belə təmiz, səliqəli geyimi,
evin kişisini səbrlə gözləməsi, kişi gələn
vaxt özünü bir də bəzəməsi gənc
qadınlar, gəlinlər üçün nümunədir. M.Cəfər
müəllim bibisini belə təsvir edir: “Yeganə bibim olan
Bilqeyisi – dörd qardaşın bir bacısını anam
çox istəyirdi. Bibimin olardı 24- 25 yaşı. Boyca ortaboy
olan anamdan azca uca idi. Qonur gözlü,
nazik sürməyi qaşlı, əsmər üzlü,
üzünün, əllərinin dərisi nazik, çənəsi
zənəxdanlı, səsi gözəl,
gülüşü gözəl, hər ədası gözəl,
ipək saçlı, incə vücudlu, incə ruhlu bir gəlin
idi. Bizə gələndə güllü madəm
çarşab örtər, qənovuzdan tuman, güllü ipəkdən
köynək, üstündən atlazdan güləcə geyər,
başına qızıl araqçın qoyar, gərdənində
yaqut qaşlı qarabattaq, silsilə, barmaqlarında qiymətli
qızıl üzük olardı, güllü ipək köynəyinin
ətəyini qızıl ətəklik bəzərdi.
Başına bəzən ağ örpək,
bəzən də güllü örpək örtərdi. O
vaxt ancaq xan qızları belə geyinərdi. Mənim
də anamın geyimi bibiminki kimi idi. Onun da
qızıl araqçını, silsiləsi,
qarabattağı vardı, bircə qızıl ətəkliyi
yox idi. Atam deyirmiş ki, ona ətəklik
də alacaqdır, sonra ala bilməmişdi”.
Xatirələrdə
Bilqeyis bibinin ölümündən gənc M. Cəfərin
keçirdiyi narahatçılıq hissi oxucunu da kədərləndirir. “Bilqeyis bibinin
vaxtsız vəfatı mənim üçün fələyin
ilk zərbəsi oldu”- deyən müəllif ailə
münasibətlərindəki düzgün davranış
qaydalarını, uşaqların böyüklərə dərin
hörmət və ehtiramını, yaşlıların
uşaqlara sonsuz məhəbbətini ifadə etməklə bərabər
həm də ailə üzvləri arasındakı sağlam
münasibəti göstərir. “Xatirələr”də
XX əsrin əvvəllərində ucqarlarda belə mədəni
yüksəlişin təsiri də öz əksini
tapmışdır. M.Cəfərin
atasının qramafon alması, görkəmli xanəndələrin
vallarının oxudulması xalqın, xüsusən gənclərin
və uşaqların mənəvi tərbiyəsində
mühüm rol oynamışdır. M. Cəfər
müəllimin M.T.Sidqinin yaratdığı məktəbdə
ilk təhsil alması, sonra Zaviyə məscidinin həyətində
olan məktəbdə təhsilini davam etdirməsi, burada da
çar Nikolayın taxtdan salınması xəbərini
eşitməsi bütün cəmiyyətin həyatını
dəyişdi. Az sonra Azərbaycanın
müstəqilliyini bəyan etməsi xalqın sevincinə səbəb
olur. Andranikin Azərbaycana hücumu, milli
qırğının yeni dalğasının xalqa gətirdiyi
fəlakətlər də xatirələrdə müəllifin
diqqətindən kənarda qalmamışdır. Naxçıvanda özünümüdafiə dəstələrinin
yaranması, Andranikin quldur dəstəsinə vurulan ilk zərbələr,
qəhrəman türk ordusunun Bakını daşnak-
bolşevik işğalından azad etməsi, Naxçıvana
köməyi gənclərin vətənpərvərlik
duyğularını yüksəldən epizodlar kimi təqdim
olunmuşdur. 10 yaşlı müəllifin 1919- cu ildə
valideynlərinin vaxtsız vəfatından keçirdiyi
ağrılar, sahibsiz ailənin
qarşılaşdığı çətinliklər, bu
hadisələrdən doğan mənəvi sarsıntılar,
azyaşlı müəllifin daxili düşüncələri,
Allahın hər şeyə qadir olması və nə
üçün bu haqsızlıqları cəzasız
buraxmasından doğan sualları xatirələrdə
geniş qələmə alınmışdır. Müəllifi
düşündürən bu idi ki, varlılar yaxşı
dolanır və onlar Allahı da az- az yada
salırdılar. Kasıblar isə hər
addımda Allahdan kömək, imdad istəyirdilər. Nə üçün Allah onları eşitmir?
Xüsusi mülkiyyətə əsaslanan
“Naxçıvan cəmiyyəti”ndə həqiqətən
“başlı- başını saxlasın” idi. Ümum əhalinin qeydinə qalan, hüququnu
müdafiə edən, güzəranını tənzim edən
nə bir dövlət təşkilatı, nə də ictimai
təşkilat yox idi. İnzibati idarələr soyur,
talayır, vergi toplayırdı...
...Odur ki, hər yerdə ən
çox eşidilən söz bu idi: “Kasıbın işi
Allaha qalıb!” Kasıbı da yalançı
dindarlar, mədəniyyətsiz şarlatanlar elə “tərbiyə
etmişdilər ki, inanırdı ki, savadsız mollanın təbliğ
etdiyi Peyğəmbərin gətirdiyi dindir. Əlbəttə, kasıb onu da görürdü
ki, bu etiqadın ona bir köməyi olmur. Bununla
belə, bu bir təsəlli, xəyal, xülya da olsa, bir
ümid idi”.
“Xatirələr”dən
öyrənirik ki, M.Cəfərin atası yaxşı sənətkar
olduğundan yaxşı da qazanırdı. Evinə
lazım olan əşyaları, xalça-palaz, qramafon
almışdı. İnqilab ərəfəsində
onun iqtisadi vəziyyəti pozulur, iflas edir, olan-qalanını
satır. “Ata- anamızın vəfatından
sonra məlum oldu ki, evimizdə üç xalça, iki kilimdən
başqa qiymətli bir şey qalmamışdır”. 1920-
ci ilin iyun ayında bolşeviklər
Naxçıvanı da alırlar. Həyat nisbətən
yoluna düşürdü. M.Cəfər
həm dərzi şagirdliyinə düzəlir, əmisi Əsgərin
dərzi dükanında meyvə- tərəvəz satır, həm
də İməclik idarəsində kuryer (ayaqçı)
işləyir. Evlərinin birini də kirayə
verib birtəhər dolanırdılar. M.Cəfər
sonra yenə çörəkçi dükanında işləməli
olur. 12 yaşlı uşaq Əzançi
Kərbəlayi Baxşəli ilə şatır Fərəcin
müştərək çörəkçixanasında
kündəgirlik edir. “Xatirələr”də
Kərbəlayi Baxşəlinin həm xanəndəliyi, əzançı
olması, həm də çörəkçi dükanı
haqqında ətraflı danışılır. Onun müsbət keyfiyyətləri maraqla nəql
edilir. Çörəkçixanada dəxildar
Mirzəlibəy Bəktaşinin qardaşı Bağır
ağa idi. Bağır əmi bir gün mənə
xoş bir xəbər gətirdi. “Deyəsən
az yaşlı fəhlələr üçün gecə
kursları açacaqlar”. Gənc M.Cəfər
ailə başçısı kimi olduqca qayğıkeş
idi. Bacılarına yeni paltar almış,
onları məktəbə qoymuşdu. Sovet
hakimiyyətinin ilk illərində baş verən mühüm
hadisələr də “Xatirələr”də geniş əks
olunmuşdur. 40 il mollalıq etmiş
və şair kimi tanınmış Molla Mahmud Çakər
libasını dəyişmiş, saqqalını,
buğlarını qırxdırmış, əmmaməsini
atmış, din əleyhinə mübarizəyə
başlamışdı. Təbiidir ki, dinə
qarşı belə mübarizə əslində əks təsir
bağışlayırdı. 1925-ci ildə
Sovet hökumətinin başçısı Rıkov
Naxçıvana gəlmişdi. O,
Naxçıvandakı vəziyyətdən narazı
qalmış və 25 nəfər gənc narkomun hamısı
güllələnmişdi.
1925- ci
ildən sonra Naxçıvana qastrola gəlmiş görkəmli
aktyorlar A.M.Şərifzadə, Sidqi Ruhulla, Mərziyə
xanım və başqalarının təsirilə M.Cəfər
bir pyes yazmaq həvəsinə düşür. Milli qırğın əleyhinə olan bu pyesin iki pərdəsini
yazandan sonra bacısı Səkinənin faciəli
ölümü bu işi yarımçıq qoyur. Bu hadisələrdən sonra Naxçıvandan
qaçmaq qərarına gəlir. Bakıda
Naxçıvanlı dostlarından birilə rastlaşır.
Onlara gedir. Vəziyyəti
danışır. Onun və
arvadının təkidi ilə Naxçıvana
qayıdır. Azərbaycanın o
zamankı Maarif Komissarı Ruhulla Axundova mənzum ərizə
yazır. R.Axundovun
tapşırığı ilə ərizə yazanı
tapıb arzusunu yerinə yetirirlər. Yəni
Naxçıvan Pedaqoji Texnikumuna qəbul edirlər. M.Cəfər “Xatirələr”ində texnikum həyatı,
müəllimləri, tədris üsulu haqqında ətraflı
yazmış və bu işdə olan nöqsanları da
göstərmişdir. Beləliklə, M. Cəfərin
həyatının Naxçıvan dövrü bitir.
1930- 31- ci dərs ilində o, Bakıda Ali Pedaqoji İnstitutun
dil- ədəbiyyat fakültəsində təhsilini davam
etdirir. İkinci hissə- “Bakı xatirələri”
başlayır. Müəllif burada dövrün durumu ilə
yanaşı oxuduğu ali məktəbdə
tədris prosesi haqqında da ətraflı və vacib problemlərə
toxunur. “Ən zəif, sistemsiz, adda- budda
keçilən fənlərdən biri Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi idi”. Bunun səbəblərini
araşdıran müəllif qeyd edir ki, hələ Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi sistemli şəkildə
yazılmamışdı. “
“1938-ci ildə
xüsusi komissiyada imtahan verib aspiranturanı bitirmək
haqqında vəsiqə ala bildim”. Bir müddət dekan vəzifəsində
çalışır, Rus ədəbiyyatından dərslik
yazır, 1939- cu ildə çap etdirir. Onu M. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin
aspiranturasına göndərirlər. Lakin yeganə
bacısının əri öldüyündən Moskvadan
qayıtmalı olur. Müharibə başlayandan sonra “Ədəbiyyat
qəzeti”nin redaktoru O.Sarıvəlli və
məsul katib Məmməd Əkbər Cənubi Azərbaycana
getdiklərindən onları əvəz edir. Axşam
radioda işləyir. Əli Vəliyevin
köməyilə (o, rəhbər vəzifədə idi) ona
birotaqlı mənzil verirlər. “Xatirələr”in
böyük bir fəsli olan “Unudulmaz macəra”nı
məhəbbət mövzusunda bitkin roman və ya povest hesab
etmək olar. Əsərin süjeti, fərdi
cizgilərlə yaradılmış ayrı- ayrı surətləri,
axıcı dili bunu deməyə əsas verir. 1943- cü ildə M.Cəfər MK-nın
tapşırığı ilə Qubada ikiillik Müəllimlər
İnstitutunun təşkili ilə yaxından məşğul
olur, iki ilə qədər orada əslində direktor olsa da,
elmi işlər üzrə direktor müavini vəzifəsini
daşıyır. M.Cəfər xatirələrində
yazır ki, qış ağır keçdiyindən köhnə
paltomu özüm çevirdim (uşaqlıqda bir müddət
dərzi şagirdi olmuşdu). Lakin
yaxşı alınmamışdı. Maarif
Komissarı Mirzə İbrahimov da, müavini M.Arif də
paltoya güldülər. O zaman əhaliyə paylamaq
üçün müharibədə qənimət
alınmış əşyalar göndərirdilər. Bu paltolardan birini də M. Cəfər müəllimə
verirlər. Yeni aldığı
ayaqqabı isə Bakıya gələndə vaqonda oğurlanır.
Bu müddətdə M.Cəfər M.Arifin təkidilə“M.F.Axundovun
ədəbi-tənqidi görüşləri” adlı məqaləsini
genişləndirib namizədlik dissertasiyası müdafiə
edir (Əslində M.Cəfərin başqa əsərləri
də ona bu adı verməyə kifayət idi). 1945- ci ilin əvvəllərində onu S.Rəhimovun
təklifi ilə “Ədəbiyyat qəzeti”nin redaktoru təyin
edirlər. O, Qubadan azad olunur. Redaktorluqla bərabər ali məktəblərdə müəllimliyini
də davam etdirir. Qəzetdə işlədiyi
müddətdə xoşagəlməz bir hadisəni M.Cəfər
müəllim xatirələrində təfərrüatı ilə
qələmə almışdır. Onu
deyim ki, 50- ci illərdə mən və dostum İzzət
Maqsudov dissertant olanda M.Cəfər müəllim bu hadisəni
bizə nəql etmişdi. 1948-ci ildə M.
Rəfili redaksiyaya sərbəst vəzndə
yazdığı 2 şeir gətirib çap etdirmək istədiyini
bildirir. “Göy maşın” və “Gurla
okeandan” adlı bu şeirləri M.Cəfər müəllim
çap etmək istəməsə də, M. Rəfili təkid
edir. Yazıçılardan da bir neçəsi,
o cümlədən S.Rüstəm şeirlərin çap
olunmasını məsləhət bilir. Şeirlər
çap olunduğu günün səhərisi S.Rəhimovu və
redaktor M.Cəfəri MK-ya çağırırlar. M.C.Bağırov bu şeirləri pantürkizm təbliğatı
adlandırır. S.Rəhimovu kəskin tənqid
edir. M.Cəfər isə bütün
günahların özü etdiyini boynuna alır. Bağırov S.Rəhimova deyir ki, özün cəhənnəm,
bu uşağı niyə bədbəxt eləyirsən?
S.Rəhimov da, MK katibi Qəzənfər Məmmədov
da M.Cəfəri müdafiə edirlər.
M.C.Bağırov
onlara “gedin” deyə işarə edir. S.Rəhimov belə
asanlıqla qurtardığına sevinir. Bir-
iki gündən sonra həmin şeirlər haqqında irihəcmli
tənqidi məqalə yazır. Az
sonra S. Rəhimovu Yazıçılar İttifaqının sədrliyindən
çıxarırlar. M. İbrahimov sədr
seçilir. M.Cəfəri də redaktorluqdan azad edirlər.
“Xatirələr”də çap olunmuş “Qəzet
işi haqqında” məqaləni ayrıca qeyd etmək istəyirəm.
“Qəzet də
bir məktəbdir. Qəzetçi yalnız öyrətmir, eyni
zamanda öyrənir, yalnız tərbiyə etmir, eyni zamanda tərbiyələnir.
Məndən soruşsaydılar ki, “haranı
qurtarmısan”? Bitirdiyim məktəbləri
sayandan sonra deyərdim: – Bir də “Ədəbiyyat qəzeti” məktəbini
qurtarmışam”. Qəzetin böyük
xidmətlərindən biri də gənc istedadları üzə
çıxarmaq, onları yazmağa həvəsləndirməkdir.
İstedad elə şeydir ki, onu vaxtında
oyatmasan, işə cəlb etməsən pas atıb qalar.
Böyük Vətən Müharibəsi illərində və
müharibədən sonrakı üç ildə “Ədəbiyyat
qəzeti”ndə, demək olar ki, bütün təcrübəli,
görkəmli ədiblər, şairlər, alimlər, tənqidçilər
iştirak edir və buna mənəvi ehtiyac da duyurdular. Oxucular da onların əsərlərini səbirsizliklə
gözləyir, izləyirdilər. Qəzet
hər şeydən əvvəl, yeniliyin aynası
olmalıdır. Gərək onun hər səhifəsində
yeni həyatın, yeni insanın isti nəfəsi duyulsun.
Bu nöqteyi- nəzərdən təcrübəli
ədiblər, alimlər, jurnalistlərlə bərabər gənclik
də qəzetin arxalanmalı olduğu böyük qüvvələrdən
biridir. Bahar gələn kimi qocaman
ağaclarla birlikdə körpə ağaclar da çiçək
açır”. Akad. İsa Həbibbəyli
“Xatirələr”ə yazdığı sanballı ön
sözdə qeyd edir ki, “M.Cəfər ədəbiyyatşünaslığın
müxtəlif sahəsində təkcə filosof tənqidçi
yox, geniş mənada mütəfəkkir ədəbiyyatşünasdır...
Əsər M.C.Cəfərovun içindən
çıxıb kürədə bişən bütöv və
əzəmətli şəxsiyyətinin təsdiqnaməsidir...
“Xatirələr”də
elmi təfəkkürlə bədii düşüncə bir-
birini tamamlayır”. “Xatirələr”in
sonunda M.C.Cəfərovun bacısı qızı, prof. Ulduz
xanım Haşımovanın “Məmməd Cəfər müəllimin
ailə mühiti və münasibətləri” adlı olduqca
maraqlı və qiymətli məqaləsi çap
olunmuşdur.
Bütünlükdə
M.C.Cəfərovun “Xatirələr”i ədəbiyyatımızın
müəyyən zaman kəsiyində tarixinin salnaməsi və
müəllifin şəxsiyyətinin əsas cizgilərini
açmaq və bilmək üçün bələdçi
hesab edilə bilər. Yavuz AXUNDLU professor
Səhifədəki
materiallar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında
KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi
Fondunun layihəsi üzrə çap olunub
Axundlu Yavuz,
professor
525-ci qəzet.- 2011.- 8 aprel.- S.6.