Tarix qarderobunda milli geyimlərimiz və ya həyata bağlı sənət inciləri müasirlik güzgüsündə

Hər bir xalqın, millətin özünəməxsus olan milli geyimləri var. Maddi və mənəvi mədəniyyətin çoxəsrlik və mürəkkəb inkişaf prosesində yaranan milli geyimlər digər mədəniyyət nümunələri ilə müqayisədə milli xüsusiyyətləri özündə daha mükəmməl əks etdirir, xalq yaradıcılığının etnoqrafik və estetik xüsusiyyətlərini qabarıq ehtiva edir. Azərbaycanın bu günümüzə qədər gəlib çatan milli geyim formalarının tarixi çox qədimdir. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Etnoqrafiya elm-fond şöbəsinin müdiri, tarix elmləri namizədi Gülzadə Axundova da deyir ki, milli geyimlər tariximizlə sıx bağlıdır. Onun sözlərinə görə, xalqın milli xüsusiyyətləri, etnogenezi, təsərrüfat məşğuliyyətinin istiqaməti, məskunlaşdığı ərazinin təbii-coğrafi şəraiti, bədii yaradıcılığı, etik düşüncə tərzi tarixən milli geyimlərdə öz əksini tapıb. Eyni zamanda şəxsin yaşı, sosial vəziyyətini də geyimi ilə təyin etmək mümkün olub. Adətən cavanlar al-əlvan, orta yaşlılar tünd, yaşlılar isə qara rəngli geyim geyirlər. Azərbaycanda 19-20-ci əsrdə əsas qadın geyimləri çəpkən, arxalıq, ləbbadə, eşmək, küləcə və s. ibarət olub.

Xatırladaq ki, indi bu sadalanan geyimlər, demək olar, məişətimizdə işlədilmir. Yalnız kənd yerlərində yaşlı insanlardan bu ifadələri bəzən eşitmək mümkündür. Eyni zamanda bir çox xalqların, məsələn yaponların, hindlilər, pakistanlılar, ərəblərin və başqa xalqların öz milli geyimlərini yalnız xüsusi günlərdə deyil, elə gündəlik geyindiklərinin şahidi oluruq. Azərbaycanda isə bu hal müşahidə olunmur. Bəlkə küçədə milli geyimli qız və ya oğlan görsək, bunu çox qəribə qarşılayarıq. Ekspertlər də gündəlikdə milli geyimlərdən istifadə olunmamasını məhz bir tərəfdən insanlarda olan komplekslə, digər tərəfdən isə hər kəsin müasir dəblə ayaqlaşmaq istəməsi ilə izah edirlər.

Onu da xatırladaq ki, indi Bakıda Milli Geyim Evi fəaliyyət göstərir. Müəssisənin direktoru Könül Vəlibəyli deyir ki, milli geyimlərə maraq günü gündən artır. Xüsusilə də xaricdə yaşayan soydaşlarımızdan sifariş alınır. Öncə milli geyim istehsal edən müəssisəni yaratmaq ideyasından danışan K.Vəlibəyli dedi ki, son zamanlar Azərbaycanla müxtəlif ölkələr arasında mədəni əlaqələr genişlənib. Qarşılıqlı olaraq mədəniyyət günlərinin keçirilməsi xalqların qədim adət-ənənələrinin tanınmasına, mədəni irsin təbliğinə geniş imkanlar yaradır: “Bir dəfə televiziyada xarici ölkələrdən birində keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti günləri barədə süjeti izləyirdim. Orada rəqs geyimləri təqdim olunurdu. Azərbaycanda qədim geyim ənənələri olub və milli geyimlərimiz təkcə rəqs geyimlərindən ibarət deyil. Bundan sonra, sırf milli geyimlərlə məşğul olan, onları istehsal edən bir müəssisə yaratmaq qərarına gəldim. Beləcə Bakı Milli Geyim Evi yarandı”. İki ilə yaxındır ki, fəaliyyət göstərdiklərini deyən K.Vəlibəyli son vaxtlar cəmiyyətdə milliliyə marağın artması qənaətindədir. “Mədəniyyət sahəsində beynəlxalq səviyyədə görülən işlər çərçivəsində milli muğamlarımız, qədim saz sənəti, xalçaçılıq sənəti artıq dünya miqyasında tanınır, sevilir. Bu mənada düşünürdüm ki, milli geyimlərimizə maraq böyük olacaq və belə də oldu. Bizə tez-tez müraciət edilir. İstər müxtəlif tədbirlərinin keçirilməsi üçün, istərsə də şəxsi müraciətlər əsasında milli geyimlər hazırlayırıq. Bu sahə böyük diqqət istəyir, araşdırma tələb edir ki, hansı bölgədə hansı milli geyimlər mövcud olub. Hazırda bir neçə gənc modelyer və rəssamla əməkdaşlıq edirik. Geyimlər hazırlanmazdan öncə bölgələrin milli geyim xüsusiyyətlərini öyrənirik. Bu istiqamətdə biz muzeylərimizdə saxlanılan qədim milli geyimləri təhlil edir, ensiklopediyalardan, milli geyimlərlə bağlı araşdırmalardan, yaşlı nəslin məsləhətlərindən yararlanırıq. Məsələn, bir məqamı qeyd edim ki, bizim geyimlərimizdə heç bir ölkənin təsirinə rast gəlinmir. Azərbaycan bir neçə ölkə ilə həmsərhəddir. Amma maraqlıdır ki, bizim qədim milli geyim öz milliliyini qoruyub saxlayıb, əlavələr olmayıb. Geyimlərimiz, naxışlarımız çox zəngindir. Bizim qədim paltarlara baxanda gözəl naxışlar, əl işləri görürük. Azərbaycanda milli kişi geyimləri bölgələr üzrə o qədər də fərqlənmir. Qadın paltarları isə parçaların rənginə, üz arxalığına, qol və yaxa kəsimlərinə görə bölgələr üzrə bir-birindən fərqlənir”. Müəssisə rəhbəri milli geyimlərə xarici ölkələrdə yaşayan gənclərin xüsusi maraq göstərdiyini deyib: “Bəzən olub ki, məsələn, xaricdə təhsil alan tələbələr milli bayramlarımızla bağlı mərasim keçirərkən, yaxud hansısa gənclərimiz xaricdə ailə qurmağa, nikah mərasiminə hazırlaşarkən bununla bağlı milli geyim nümunələri sifariş edirlər. Hiss olunur ki, azərbaycanlılar öz tarixinə, milli geyimlərinə nəinki maraq göstərir, hətta onu təbliğ etməyə can atırlar. Burada müştəriyə eskizlər təqdim olunur. Bəyənilən eskiz əsasında geyim tikilir”. Milli geyimlər tikilərkən isə hansı parçalardan istifadə olunmasına gəlincə, K.Vəlibəylinin sözlərinə görə, əvvəllər xara, gülməxmərdən, üstü naxışlı taftalardan, ipəklərdən, məxmərlərdən istifadə olunurdu. Azərbaycan İpək Yolu üzərində yerləşdiyi üçün dünyanın müxtəlif ölkələrindən parçalar gətirilirdi.

“Qədim milli geyimlər tikilərkən parça seçimi böyük olub. O vaxt qadınlarımız Ordubad, Bakı, Şəki bölgələrində naxışları parça üzərinə yapışdırırdılar. Bu gün Azərbaycanda parça problemi var. Yəni sırf milli geyim tikmək üçün parça çətin tapılır. Hazırda biz yeni layihələr üzərində işləyirik. UNESCO tərəfindən bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilən Novruz bayramı bu il ölkəmizdə geniş şəkildə qeyd olundu. Həmin tədbirdə Bakı Milli Geyim Evinin böyük sərgisi oldu. Novruz bayramında 7 bölgə üzrə 50-dək yeni tikilmiş milli geyim formaları nümayiş olundu. Paralel olaraq dövlət tədbirləri üçün sifarişlər qəbul edirik. Sonuncu dəfə Beynəlxalq Muğam Mərkəzində Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkil etdiyi gənclərlə bağlı silsilə tədbirlər çərçivəsində sərgi təşkil etdik. Orada təqdim etdiyimiz muğam üçlüyü üçün geyim kompozisiyası maraqla qarşılandı”. Heç şübhəsiz ki, indi çoxları milli geyim adlarının bəzilərini eşidəndə, onun mənasını anlamır. Ona görə də bir sıra geyimlərimiz barədə məlumat vermək də maraqlı olardı. Məsələn, qadın geyimi olan çəpkən köynəyin üstündən geyilib. Astarlı olub və belə qədər bədənə biçimi kip olub. Yan tikişləri “peş” adlanan çapıqla tamamlanır. Əlcək ilə bitən qondarma qolları olub. Çəpkən əsasən tirmə, məxmər və kəmxa parçalardan hazırlanıb. Qadın və kişilərin geyimi sayılan arxalıq isə bütün Azərbaycanda ən geniş yayılmış geyimlərindən hesab edilib. Arxalıqlar müxtəlif olurdu. Qadın arxalığı çəpkən kimi astarlı və belə qədər bədənə kip biçilir. Beldən aşağı hissəsinə büzməli, yaxud qırçınlı ətək tikilib. Arxalıqlar məxmər, tirmə, zərxara və başqa bahalı ipək parçalardan tikilib. Sarıma, bafta, şəms, zəncirə, qaragöz bafta, zərbafta və başqa geyim bəzəkləri ilə bəzədilib. Ləbbadə sırıqlı və astarlı olur. Yaxası açıq, bel hissəsi isə bağ ilə bağlanır. Beldən bir qədər aşağı yan tərəfində qısa çapığı olur. Qolu dirsəyə qədər, qoltuq altı açıq biçilir. Əsasən tirmə, məxmər və müxtəlif zərli parçalardan hazırlanır. Yaxası, qolunun ağzı və ətəyi zərif baftalarla, əsasən şahpəsəndlə bəzədilir. Eşmək isə sırıqlı hesab olunur. Əsasən üst geyimidir. Döş-yaxa hissəsi və qoltuğunun altı açıq, qolları isə dirsəyə qədər biçilir. Eşmək əsasən tirmə və məxmərdən hazırlanır. Astarına, qolunun ağzına və ətəyinə xəz qoyulur. Eyni zamanda müxtəlif bafta və zəncirələr tikilir. Küləcə belə qədər düz ətəyi büzməli olan üst geyimdir. Yaxası açıq olan külçənin uzunluğu dizə qədər olub. Qolu isə dirsəkdən aşağı biçilib. Əsasən məxmər və tirmədən hazırlanıb. Yaxasına, bel kəsiyinə, ətəyinə və qollarının ağzına çox vaxt güləbətin, muncuq ilə tikmə tikilib. Ötən əsrin əvvəllərində qadın üst geyimlərini daha da zənginləşdirmək yolunda bəzi addımlar atılıb. Evdə və sənətkar karxanalarında müxtəlif çeşidli geyim bəzəkləri-sarıma, qaragöz, zəncirə, şahpərsənd və s. hazırlanıb. Qızıl və gümüşdən hazırlanmış qoza və katibi qoza düymələr qadın geyimlərinin yaxası boyunca düzülüb. Bəzən də köynəyin ətəyinə qızıl pullar tikilib. Qadın geyimlərində güləbətin, muncuq, pilək və s. tikmələr də geniş yer tutub. Qadınlar arxalıq və ya çəpkənin üstündən qızıl, yaxud qızıl suyuna salınmış gümüş kəmər də taxıblar. Baş örtükləri içərisində kəlağayı, naz-naz və qaz-qaz ipək örtüklər çox məşhur olub. Daha doğrusu, geniş yayılıb. Kəlağayı Gəncə, Şəki və Şamaxı kimi ipəkçilik mərkəzlərində geniş istehsal olunub. Kəlağayının yeləni (haşiyəsi), bəzən isə xonçası (ortası) basmanaxış üsulu ilə həndəsi və nəbati naxışlarla bəzədilirdi. Bu və ya digər şərbaflıq mərkəzinin kəlağayıları yeləndəki ornamentlərinə görə bir-birindən seçilirdi. Yaşlı və qoca qadınlar kəlağayını çalma ,yaxud dingə bağlayır, cavan qadınlar və qızlar isə örpək kimi istifadə edirdilər. Qadınlar yas mərasimində qara, toy mərasimində isə əlvan naxışlı kəlağayılar örtərdilər. Bu ənənə bu gün də davam edir. Kişi geyimləri isə üst köynək, arxalıq, çuxa, baş geyimləri, ayaqqabı və şalvardan ibarət olub. Qeyd edək ki, xalq geyimlərinin geniş yayılmış bu dəsti, cüzi fərqlər nəzərə alınmazsa, bütün Azərbaycan üçün səciyyəvi olub. Üst köynək iki növ olur. Yaxası ortadan və yandan biçilən hər iki növün kiçik boyunduruğu (“vorotnik”) olub. Yaxası qaytandan olan düymə və ilgək ilə düymələnib. Əsasən atlasdan və sətindən tikilib. Arxalıq beldən kəsik və bədənə kip biçilib. Ətəyi qırçın və büzməli, qolları düz, bilək hissəyə doğru daralır. Əsasən atlas, nazik mahud, sətin, lastik parçadan tikilir. Onun üstündən cavanlar qayış və ya kəmər, yaşlı və qoca kişilər isə qurşaq bağlayıblar. 1920-ci illərədək arxalıqlar el arasında geniş işlənməkdə idi. Arxalığın qabaq tərəfi pəncək kimi açıq olardı. Çuxa kişi üst geyimlərindən biridir. Belə qədər kip və astarlı, ətəyi büzməli, yaxud qırçınlı tikilir. Kişi baş geyimləri müxtəlif biçimli olub. Əsasən dəridən hazırlanıb. Buxara və çərkəzi papaq (qara, çal və mixəyi buxara dərisindən), çobanların şələ papağı və s. Kənd əhalisinin yoxsul təbəqələri isə motal papaq taxardılar. Onu uzuntüklü qoyun dərisindən konus formasında hazırlayırdılar. Əsasən çobanlar tərəfindən taxılırdı. Buxara papaq üçün isə dərini Buxaradan gətirirdilər. Onları yalnız bəy zümrəsinin nümayəndələri və həmçinin varlı adamlar taxırdı. Konus şəklində və ya iti uclu hazırlayırdılar. Belə papaqlar həm də şəhər aristokratiyası üçün də xarakterik idi. Buxara papağa “Şiş papaqları” və ya “bəy papaqları” da deyilir.

Qədimlərdən üzü bəri hər kişinin başında börk olması əsas şərt idi. Kişidə böyük (papaq), arvadda isə ləçək (çərqəd) şərafət nişanəsi sayılırdı. Papağa və ləçəyə hörmətsizlik müqəddəslərə və namusa hörmətsizlik sayılırdı. Buna görə də heç vaxt kişinin papağı başından əskik olmazdı. Hətta oğlan uşaqlarının da özünəməxsus papaqları olurdu. Bu papaqlara “tərlik” deyərdilər. Ancaq tərlik papaq qədər qalın olmazdı, bir qat toxunmuş açıq qırmızı forması olardı. Bu papaq formasının Səfəvi hökmdarlarının “qızılbaş” ordusundan qalması zənn edilir. Yapıncı maldar əhali və çobanlar arasında geniş şəkildə istifadə olunan geyim növüdü. Maldar əhali və çobanlar arasında geniş yayılmış yapıncının saçaqlı və saçaqsız, ağ və qara rəngli növləri olmuşdur. Yapıncı geyim növü isə tikişli və tikişsiz növlərə ayrılırdı. Tikişsiz yapıncılar daha qiymətli hesab edilirdi. Ağ rəngli, saçaqlı və tikişsiz yapıncılardan əsasən yüksək zümrə istifadə edirdi. Saçaqsız, həmçinin tikişli yapıncılar elatlar, çobanlar, yoxsul əhali arasında geniş yayılmış və bu geyim növü “çoban yapıncısı” adlanmışdır. Başı yağmur və soyuqdan qorumaq məqsədilə çox zaman yapıncının arxasına yenə də keçədən hazırlanmış başlıq (külah) tikirdilər. Yun corablar da geniş yayılmış geyimlərdir. Əsasən ipək və yun saplardan toxunur. Ayaqqabılara gəlincə istər qadın, istərsə də kişilərin geydikləri ən geniş yayılmış ayaqqabı başmaq hesab olunub.

Qadınlar üzü tikməli və ya uzun boğazı olan tikməli çəkmələr də geyiblər. Aşılanmış və xam göndən hazırlanmış kişi ayaqqabıları adətən birrəngli və naxışsız olub. Şəhərlərdə kişilər daha çox başmaq və nəleyin, kənd yerlərində isə xam göndən tikilən çarıq geyiblər. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Azərbaycanda milli kişi geyimləri bölgələr üzrə o qədər də fərqlənmir. Qadın paltarları isə parçaların rənginə, üz arxalığına, qol və yaxa kəsimlərinə görə bölgələr üzrə bir-birindən fərqlənir Məsələn, Naxçıvanın qədim qadın geyimlərində adətən innabı, yaşıl, gümüşü rənglərə üstünlük verilib. Geyim dəstindəki rənglər ən kiçik detallara qədər dəqiqliklə və uyğun çalarlarda seçilirdi. Geyim dəstinin ayrı-ayrı elementləri güllü parçadan tikilirdisə də, mütləq tox və sakit rənglər seçilirdi. Zərif bəzəklər, zəncirələr və şah-pəsəndələrlə bəzəmək, muncuqlu tikmə, burmametallarla tikmələr və ümumiyyətlə, bütün tikmə texnikalarından istifadə etməklə hazırlanan geyimlər nə qədər zəngin və gözəl görünsə də, bütövlükdə geyim dəstləri öz ciddiliyi və ağırlığı ilə ətraf mühitlə geyimi daşıyan arasında bir sərhədə çevrilirdi. Tumanın ətəyi xüsusi zövqlə bəzədilirdi. Əsas forma gümüş və muncuqlu tikmədən istifadə edilirdi. Arxalığın və ya küləcənin də bütün tikiş xətləri boyunca zərif bəzək tikilirdi. Bu məqsədlə əsasən zəncirbəndlərdən istifadə edilirdi. Muncuqlu tikmə texnikasından istifadə edilərkən, əsasən nəbati naxışlar işlədilirdi.

Naxçıvan geyimlərinin biçimi sadədir. Qolu düz biçilirdi. Köynək və tumanın biçimi və tikiş texnologiyası başqa zonalarda olduğu kimi idi. Təkcə arxalıq öz forması ilə nisbətən fərqlənir. Arxalığın yaxa kəsiyi çərkəndə olduğu kimidir. Arxalıq uzun olarsa (buna küləcə deyilir) beldən kəsik, qısa olarsa, çərkən kimi bütün kəsilir, amma bu zaman yanlarında kəsik və parça çıxıntısı qoyulur. Uzunqollu, qolçaqlı arxalıqların ön yaxası bir-birindən xeyli aralı olurdu ki, bu arxalığı da zəngin sinəbəndlər, sərmələr, gərdənliklər və s. ilə tamamlayırdılar. Zəngin xanımların sinə bəzəkləri çənədən belə qədər düzülürdü. Soyuq havalarda arxalığın qolunun düymələri bağlanır, üstündən küləcə geyilirdi. Qolça, Mane olmasın deyə, biləkdən üstə qatlanırdı. Elə buna görə də, qolçaq astar hissədə çox bəzəkli tikilirdi. Naxçıvan geyimlərində əl işinin səliqəsi, müntəzəmliyi yüksək texnologiyadan xəbər verir. Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyində Naxçıvana aid bir neçə qadın geyim dəsti mühafizə edilir. Buradakı bəzi qadın geyimlərinin adları eyni olsa da onlar tikişinə və bəzək ünsürlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Arxalıq gümüşü rəngdə atlasdan tikilirdi, astarlıdır. Yanlarda 10 sm hündürlükdə çapığı və parça çıxıntısı olur.

Qolları düz tikilir və uzundur. Qol ağzı və yan kəsikləri zəncirə ilə əhatələnir. Külçə Naxçıvan zonasında geniş yayılmış mövsümi səciyyə daşıyan çırıqlı və astarlı qadın çiyin geyimidir. Qolu düz və dirsəkdən bir az aşağı, yaxası açıq biçilirdi. Bütün kənar və tikiş xətləri boyunca çox zəngin bəzədilirdi. Əsasən qalın məxmər və tafata parçalardan tikilən küləcə üst tumanın ətək bəzəyi ilə eyni cür bəzədilirdi. Bəzək üçün müxtəlif tikmə texnikalarından-güləbətin tikmə, məlimə, bafta, zəncirə, qaragöz, sərmə, muncuqlu tikmə, piləkli doldurma və s. istifadə edilirdi. Naxçıvan geyimləri içərisində müxtəlif tuman növləri olub. Tumanın ətəyinə başqa parçadan 10,5 sm enində qat payı tikilir. Tumanın ətəyi burma gümüş, zəngirə, toz muncuq və piləklə bəzədilir. Naxçıvanda sadə pilələrdə qadınlar 2 yaylıqdan istifadə edirlər. İmkanlı ailələrdə isə alt yaylığı araxçın əvəz edirdi. Sadə ailələrdə başa bağlanan qəşbəndin (çarqatın) üstündə kəlağayı bağlanırdı. İmkanlı ailələrdə bəzəkli arxaçın və ya qızıl-gümüş başlıqlardan istifadə edilirdi. Yaylıq bunlara xüsusi qiymətli baş sancağı vasitəsilə bərkidilirdi. Belə ailələrdə boğazı çox vaxt yaylıqla deyil, qızıl boğazaltının asma silsilələri ilə örtürdülər. Bu halda başlığa və ya araxsına bərkidilmiş zərif örpək sərbəst olaraq arxaya atılır. Naxçıvana aid kişi geyimləri içərisində Azərbaycanın digər zonalarında olduğu kimi arxalıq, quşqar, şalvar, çuxa, kürk, peşə səciyyəli yapıncı, dəri, keçə və müxtəlif parçalardan hazırlanan baş geyimlərindən-papaq, təskülah, börk və s. istifadə olunub. Milli geyimlərimiz həm də milli dəyərlərimizdən sayılır.

Milli geyimlərimizi geyməsək də, tarixini, geyim növlərini öyrənməliyik ki, sabah musiqimiz, mətbəximiz kimi, onu da “qonşularımızın” mənimsədiyini görəndə təəccüblənməyək.

P.SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2011.- 12 aprel.- S.6.