“Bir vaxt səcdəgah idi atəşpərəstlərə...”

“ATƏŞGAH MƏBƏDİ” AZƏRBAYCANIN DÜNYADA MƏŞHUR OLAN TARİXİ-MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ SIRASINDA ÖN YERLƏRDƏN BİRİNİ TUTUR

Azərbaycanın qiymətli maddi mədəniyyət abidələrindən biri olan və dünyada böyük maraq doğuran “Atəşgah məbədi” Dövlət Tarixi-Memarlıq Qoruğu Abşeron yarımadasındakı Suraxanı kəndinin cənub-şərq qurtaracağında, neft mədənlərinin yaxınlığında yerləşir. Hazırda bu məkan hər tərəfdən neft buruqları ilə əhatə olunub. Abidənin tikildiyi yerin relyefi düzənlikdir. Qeyd edək ki, tarixi mənbələr “Atəşgah məbədi” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun 17-19-cu əsrlərə aid atəşpərəst məbədinin qalıqları üzərində inşa olunduğunu xəbər verir. Amma ərazidə aparılan son tədqiqatlar isə abidənin tarixinin 16-cı əsrin sonları ilə bağlı olduğunu göstərib. Bu barədə bir az sonra söhbət açacağıq.

Onu xatırladaq ki, qoruq ölkə prezidentinin 19 dekabr 2007-ci il tarixli sərəncamı ilə yaradılıb. 1 iyul 2009-cu il tarixdə isə prezident tərəfindən “Atəşgah məbədi” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun mühafizəsi və maddi-texniki təminatı barədə sərəncam imzalanıb.

“Atəşgah” UNESCO-nun “Dünya irsinin ilkin siyahısı”na daxil edilib

Bu tarixi abidə öz od-alovu ilə atəşpərəstlərin ən müqəddəs ziyarətgahı hesab olunub bir vaxtlar. Onlar əsrlər boyu dünyanın ən müxtəlif ölkələrindən bu ocağı ziyarətə gəliblər.

Tarixi mənbələrdə yazıldığına görə, “Atəşgah” 17-18-ci əsrlərdə təbii qazın çıxdığı əbədi, sönməz alovların yerində inşa edilmiş müqəddəs ziyarətgahdır. Məbədin ən erkən tikilişi təqribən eramızın 1713-cü ilinə aid edilir. Mərkəzi məbəd-səcdəgah isə 1810-cu ildə hindistanlı tacir Kançanaqaranın vəsaiti ilə tikilib.

Ümumilikdə isə Suraxanı “Atəşgah”ı əsas məbədin özündən, hind guşənişinlərinin hücrələrindən və zəvvarlar üçün otaqlardan ibarətdir. Bəzi tarixçilərin qənaətinə görə, Atəşgahı hindlilərin planı əsasında yerli ustalar tikilib. Amma son araşdırmalar sübut edib ki, qədim dövrlərdə atəşpərəstlərə xidmət edən atəşgah sonralar hindlilərin sitayiş yeri olub. Azərbaycana o vaxt ticarət məqsədilə gələn hindlilər Abşeronun aparıcı qüvvəsinə çevriliblər. Bu dövrdə onlar Atəşgahdan öz dini etiqadlarına uyğun istifadə etməyə başlayıblar.

İslamaqədərki şərq memarlığının mövcud elementləri və stilistikası ilə o qədər də uyuşmayan Atəşgah bütün dövrlərdə səyyahların, yazıçıların, rəssamların, alimlərin nəzər-diqqətini xüsusilə cəlb edib.

Burdakı hücrələr və ibadətgah 17-19-cu əsrlər ərzində müxtəlif vaxtlarda tikilib.

Hücrələr 17-ci əsrin sonlarında ümumi hasara alınıb. Karvansaranı xatırladan bütün tikili planda qapalı beşguşə formasında olub, vaxtilə zəvvarlara xidmət üçün istifadə edilən 24 hücrədən və bir otaqdan ibarətdir. Qapalı beş guşəli divarların əmələ gətirdiyi həyətin ortasında rotonda şəkilində ibadətgah var. Onun ortasındakı quyudan məbədin gümbəzin dörd küncü üzərində də yanan qaz (metan) çıxardı. Məbəd özü hər tərəfdən açıq olan dördbucaqlı tikilidən ibarətdir. Məbədin Balaxanıya baxan şimal divarındakı tağın üstündə hind dilində kitabə quraşdırılıb. İyirmi belə kitabədən biri farscadır. Məbədin şimal-şərq tərəfdən yaxınlığında, hazırda tamamilə daşla doldurulmuş dördkünc çala var. Vaxtilə burada ölmüş hindlilərin cəsədləri “müqəddəs od”da yandırılırdı. Cənub-şərq tərəfdə isə yenə də daşla doldurulmuş su quyusu var.

Məlum olduğu kimi, Bakı bölgəsi hələ erkən orta əsr mənbələrində əbədi odların yandığı yer kimi qeyd edilib. Bu haqda ilk məlumata 5-ci əsr Bizans müəllifi Panili Priskdə rast gəlinir. Abşeron yarımadasında – Pirallahı adasında, Suraxanı kəndində, Bakı buxtasında, Şubanı dağında yanar qaz çıxmasını 7-10-cu əsr əsrlər ərəb müəllifləri-Əl-İstəxri, Məsudi və digərləri, daha sonrakı dövr Şərq və Qərbi Avropa mənbələri də göstəriblər.

Ümumiyyətlə, Atəşgah plan quruluşuna görə şəhər karvansaralarına oxşayır. Abidə memarlıq üslubuna görə hələ Midiya dövründən Azərbaycanda yayılmış od səcdəgahlarının tikinti ənənələrini əks etdirir. Lakin o, özündə bəzi hind məbədlərinin əlamətlərini saxlayıb.

Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti atəşpərəstlik, yəni Zərdüşt dininə sitayiş edirdi. Hətta qədim Azərbaycan dövləti olan Atropatenanın dövlət dini Zərdüşt dini olub. Bu baxımdan atəşpərəstlərin qədim abidələrindən biri Azərbaycanda yerləşir. Bura öz odu-alovu ilə atəşpərəstlərin ən müqəddəs ziyarətgahı hesab edilirdi. Onlar dünyanın ən müxtəlif ölkələrindən ocağa ziyarətə gəlirdilər. Məbədin kahinləri müqəddəs alovu gün ərzində tez-tez yoxlayıb onu sönməyə qoymurdular. Bu ənənə ərəb istilasına qədər davam etdi. Ərəblərin Azərbaycanı istilasından, əhalinin islamı qəbul etməsindən sonra zərdüştlərin ibadətgahı unuduldu. Zərdüşt dinindən dönmək istəməyənlər isə təqib edildiyindən ölkəni tərk etdilər. Nəticədə ibadətgah baxımsızlıqdan uçub dağıldı.

Suraxanıda oda sitayiş 15-ci əsrdən sonra Hindistanla iqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafı ilə əlaqədar yenidən başlayıb. Hindistanla hələ qədimlərdən əlaqələr mövcud olmuşdur. Bunu Azərbaycanın bir sıra rayonlarında və Abşeronda “kauri” balıqqulağının tapılması da göstərə bilər. Bu balıqqulağı Xəzər faunasına mənsub deyil. Hind okeanında və digər ölkələrdə təsadüf edilən həmin balıqqulağından qədim dövrlərdə mübadilə vasitəsi, pul-sikkə kimi istifadə olunurdu. Mingəçevirdə və Azərbaycanın digər yerlərində Tunc dövrünə və erkən orta əsrlərə aid çoxlu kauri tapılması Azərbaycanın Hindistanla, ehtimal ki, İran vasitəsilə ticarət əlaqələrinin mövcudluğuna dəlalət edir. Hindistanla iqtisadi və mədəni əlaqələr orta əsrlərdə xüsusilə güclənib. Rusiyadan Çinə qədər bütün torpaqların monqol hakimiyyəti altında birləşdiyi 13-cü əsrdən etibarən beynəlxalq ticarət üçün şərait yaranması ilə bağlı olaraq Azərbaycanın uzaq ölkələr – Hindistan və Çinlə əlaqələri xeyli genişləndi. 15 əsrdə Bakıda, Şamaxıda, Təbrizdə və Azərbaycanın digər şəhərlərində hind tacilərinin koloniyaları mövcud olub. Bu şəhərdə onların öz karvansaraları var idi. Köhnə Bakı qalasında (İçəri şəhərdə) 15 əsrə aid Multanı hind karvansarası bu günədək qalıb. Başlıca olaraq, Şirvanda, Şamaxıda, Ərəşdə və digər yerlərdə istehsal olunan xam ipək alan hind tacirləri Azərbaycanda 15 əsrdə və sonralar ticarət ediblər. Mənbələrdə 18-ci əsrdə Hindistandan Bakı yaxınlığındakı Suraxanıya əbədi oda sitayiş üçün hind zəvvarlarının gəldiyi qeyd edilir. Varlı hind tacirləri Suraxanıda nadir abidə-od məbədi və hindli zəvvarlar üçün hücrələr tikdirdilər. Atəşgahdakı kitabənin oxunması Suraxanı atəşpərəstlərin hind mənşəli olmasını, eləcə də, hücrələrdən, karvansaradan və ibadətgahdan ibarət olan Atəşgahın ən yüksək tərəqqiyə çatdığı 18-ci əsr ərzində müxtəlif vaxtlarda tikildiyini dəqiq müəyyənləşdirir. Hücrələr 18-ci əsrin sonlarında ümumi hasara alınıb. Məbəd bu günədək həmin şəkildə qalıb.

Suraxanı Atəşgahının beş kitabəsi

tədqiqatçı V.M.Sısoyev tərəfindən Hindistana göndərilib və orada oxunub. Həmin kitabələr ingilis dilindən rus dilinə tərcümə olunaraq 1946-cı ildə dərc edilib. İngiltərə səyyahı Cekson Atəşgahda 18 kitabəni qeyd edib. Onlardan on beşi ithafdır. İlk kitabə 1713-cü ilə, sonuncu 1827-ci ilə aiddir. Kitabələrdə hücrələrə yardım göstərmiş şəxslərin adları xatırlanır.

Atəşgah səyyahların, yazıçıların, rəssamların, alimlərin nəzər-diqqətini xüsusilə cəlb edirdi. Möcüzəni görmək üçün atəşgaha Mendeleyev, Vereşşagin, Düma ( ata) və bir çox səyyahlar gəlib. Xüsusilə Düma gördüklərindən çox heyrətlənib. O, “Qafqaz səfəri” adlı əsərində Suraxanıdakı Atəşgahı çox gözəl təsvir edib: “Bakıdan atəşpərəstlərin müqəddəs məbədi Atəşgaha gedəndə yolun yarıdan çoxu dəniz qırağı ilə uzanırdı. Mənzil başına çatmağımız iki saat çəkdi. Təpəliyə qalxdıqda qarşıda təsəvvürə gəlməyən qəribə bir mənzərə açıldı. Atəşgah dövrəsindəki binalar, tüstü və alov sovuran yüzlərlə irili-xırdalı ağaclar ovuc içi kimi görünürdü. Külək əsdikcə alov zolaqları, dilləri sanki qəribə rəqslər edir, gah bulaq kimi qaynayır, gah dalğa tək yan-yörəyə hücum edib şahə qalxır, gah da gözlənilmədən ucalırdı. Elə bir təsəvvür oyadırdı ki, külək alovla oynayır, onlar bir-birinə sarılır, sonra bir-birilə əlbəyaxa olurlar. Külək nə qədər cəhd edirdisə, odu, alovu söndürə bilmirdi”.

Gündoğan tərəfdəki qapıdan (Atəşgahın bir qapısı var) içəri girdikdə yazıçının diqqətini dördbucaqlı tikili-səcdəgah cəlb edir. Bu gün də həmin abidə yerindədir. Üstü gümbəzlə örtülən səcdəgahın divarında hind dilində kitabə var. Onun mərkəzində əbədi od yanır, sitayişlə əlaqədar burada müxtəlif dini ayinlər icra edilir və qurbanlar kəsilirdi. Sonralar səyyahların ibadətin gedişini izləməsi üçün giriş qapısının üstündə balaxana (balaxana – bir sıra Şərq ölkələrində binanın üstündə tikilən otaqdır) tikildi.

Atəşgahın həyətində su üçün hovuz, azuqə saxlamaq üçün isə quyular olub. Quyuların ən dərini 18 metr idi. Bu gün həmin quyular doldurulub. Lakin ona yaxınlaşdıqda qaz iyini hiss etmək mümkündür.

20-ci illərdə məbəd kerosin zavoduna çevrildi,gümbəzindəki alov isə söndürüldü.

Yalnız 70-ci illərin əvvəllərində İndira Qandi müqəddəs yeri ziyarət etmək arzusunda olduğunu bildirdikdən sonra məbədin ərazisi bərpa olundu. Ən əsası isə məbəddə alov yenidən yandırıldı. İndira Qandi səfərindən çox razı qaldı.

Onu da qeyd edək ki, bəzi araşdırmaçıların qənaətinə görə, Od Məbədinin tikintisi eradan əvvələ aiddir. Hazırda dünyada yalnız iki yerdə – Şimali Hindistanda və Azərbaycanda belə bir atəşgah mövcuddur. Atəşpərəstlərin ən ali sitayiş və ibadət məbədi – ziyarətgahı isə məhz Azərbaycandakı Suraxanı Atəşgahıdır.

Hər il Novruz bayramında “Azneft” meydanından dəvələrdən ibarət karvanla hərəkət edərək Suraxanı rayonu Atəşgah məbədindən od götürən milli geyimli oğlan və qızlar musiqi sədaları altında Novruz personajlarının iştirakı ilə gətirilən odla Qız qalasının üstündəki məşəli alovlandırırlar. Bu da Novruzun həm də atəşpərəstliklə bağlılığını göstərir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi prezident “Atəşgah məbədi” Dövlət Tarix-Memarlıq qoruğunun mühafizəsi və maddi-texniki təminatı üçün 1 milyon manat ayırıb.

“Atəşgah” qoruğunun direktoru Rəşid Babayinin sözlərinə görə, dövlət başçısı tərəfindən imzalanan sərəncam üç mərhələdə icra olunur. Birinci mərhələdə “Atəşgah məbədi” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun konservasiya və bərpası üzrə layihə-smeta sənədlərinin hazırlanması idi ki, bu iş artıq yekunlaşıb. İkinci mərhələ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu ilə birlikdə arxeoloji-tədqiqat işlərini əhatə edir. Bu mərhələ hələ davam edir. Üçüncü mərhələdə isə “Atəşgah” tarixi muzey mərkəzinin yaradılması nəzərdə tutulur. Bu iş yaxın bir neçə ayda başlanacaq. Bu mərhələdə “Atəşgah” qoruğunun ərazisinin genişləndirilməsi də nəzərdə tutulur.

Hazırda qoruğun ərazisi 1300 kvadrat metrdir. “Arxeoloji qazıntılar nəticəsində çox maraqlı eksponatlar tapılıb. Bunların hamısı muzeyə qoyulacaq. İstəyirik muzey maraqlı eksponatlarla zəngin olsun. Xarici qonaqlar gələndə görməlidirlər ki, Azərbaycanın nə qədər qədim tarixi var”.

Qoruq ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində bir sıra maraqlı faktlar da əldə olunub. Ən maraqlı yeniliklərdən biri Atəşgahın tarixi ilə bağlıdır: “Biz indiyədək Atəşgah məbədinin tarixini 17-18 əsrlərə aid edirdik. Son qazıntılar isə bu tarixin 16 əsrin sonuna gedib çıxdığını göstərir. Atəşgaha həmişə xarici qonaqlar böyük maraq göstəriblər. Bütün ölkələrdən buranı ziyarət etməyə gələnlər var”. R.Babayi deyir ki, indiyədək qoruğa gələn insanların dincəlməsi üçün kiçik bir istirahət mərkəzi, yüngül qəlyanaltı yeri belə yox idi: “Bu səbəbdən biz hələlik buraya çoxsaylı turizm marşrutları reallaşdıra bilmirik. Atəşgah qoruğunun yenidən konservasiyası məqsədilə hazırlanan layihə-smeta sənədlərində bunların hamısı nəzərə alınıb”.

Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, Abşeron Arxeoloji Ekspedisiyasının rəhbəri İdris Əliyev isə deyir ki, atəşgah qədim dövrlərdə atəşpərəstlərə xidmət edib. Sonralar hindlilərin sitayiş yeri olub. Azərbaycana o vaxt ticarət məqsədilə gələn hindlilər Abşeronun aparıcı qüvvəsinə çevriliblər. Bu dövrdə onlar Atəşgahdan öz dini etiqadlarına uyğun istifadə etməyə başlayıblar. Yerli əhali İslam dinini qəbul etdiyindən Atəşgaha od çıxan müqəddəs məkan kimi baxırdı. Varlı hindli tacirlərin köməyi ilə Bakı xanı bu ərazini onlara ticarət məqsədilə verib. Həmin dövrdə hindlilər bu ərazinin ətrafını abadlaşdırıb özlərinin sitayiş yerinə çeviriblər. Bu səbəbdən də bəzi tarixi mənbələrdə Atəşgah hindlilərin adı ilə bağlanır.

Əslində “Atəşgah” qədimdən ölkəmizdə atəşpərəstlərin etiqad yeri olub.

Qazıntılar nəticəsində ərazini qazla təchiz edən qaz sistemi də aşkarlanıb. “Məlum oldu ki, qazın toplandığı quyuların üzəri əhənglə, gillə bağlanıb. Bu quyulardan xüsusi xəndəklər vasitəsilə hücrələrə qaz xətləri çəkilib. Xəndəklərin də üzəri gillə örtülüb. Bu, dünyada unikal hesab edilən bir qazlaşdırma sistemidir. Suraxanı camaatı qazdan təkcə istilik üçün yox, həm də evləri işıqlandırmaq məqsədilə istifadə edirdi. Otağın bir küncünə bir qamış basdırırdılar və oradan çıxan qazı yandırırdılar. Əhali hətta qazdan xörək bişirmək üçün də istifadə edə bilirdi. Bu, tarixi mənbələrdə də var”.

Aparılan qazıntı işləri nəticəsində arxeoloq Atəşgahın qərb tərəfində yerləşən hücrələrin birində ilkin məbədin binasını təyin edə bilib. Hazırda məbədin mərkəzində olan abidənin 19-cu əsrdə tikildiyini deyən həmsöhbətimiz aşkar edilən hücrənin tarixinin daha qədim olduğunu deyir: “Bu tarix təxminən 17-ci əsrə gedib çıxır. Saxsı materiallara, tikilmə formasına və memarlıq elementlərinə görə bu abidəni qədim Şərq memarlıq üslubuna aid etmək olar. Atəşgah tədricən bir neçə yüz il ərzində beşkünc – pentaqrama formasına düşüb. Əsas ibadətgah hücrələrlə əhatələnib. Qazıntılar zamanı bu hücrələri su ilə təmin edən quyunu da aşkarladıq. Quyu Abşeron üslubunda olub, dördkünc formadadır. Üst hissə daşdan tikilib, alt hissə isə qayadan çapılıb. Qazıntı 6 metrədək davam edir. Atəşgahın başqa bir hücrəsində də quyu aşkar edilib. Vaxtilə həmin quyunun yerləşdiyi yer həyət olub, sonradan orada otaq tikilib.

Burada qazıntılar davam edir.

Bundan başqa, məbədi odla təmin edən qaz xətləri, 2 qurbangah, atəşpərəstlərin ölü yandırdıqları yeri aşkar etdik. Bildiyiniz kimi, atəşpərəstlərin dini qaydalarına görə, ölünü torpağa qoymaq olmazdı, torpaq müqəddəs hesab edilirdi. Bu səbəbdən də onlar ölüləri xüsusi hazırlanmış yerlərdə yandırırdılar”.

Onu da xatırladaq ki, bu yaxınlarda prezident İlham Əliyevin “Atəşgah” məbədinə gələrək burada həyata keçirilən bərpa və abadlıq işlərinin gedişi ilə tanış olub. Aparılan arxeoloji qazıntılar barədə dövlət başçısına məlumat verilib. Prezident əlavə göstərişlərini verib. Hazırda isə Heydər Əliyev prospekti ilə “Atəşgah” məbədini birləşdirən küçələrdə əsaslı təmir işlərinə başlanılıb.

P.SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2011.- 13 aprel.- S.6.