Şirvan şahlarının əzəmətli
məkanı: keçmişdən gələcəyə
misilsiz yadigar kimi...
ŞƏRQ MEMARLIQ ÜSLUBUNDAN İNCƏLİKLƏ İSTİFADƏ
OLUNARAQ TİKİLMİŞ ŞİRVANŞAHLAR
SARAY-KOMPLEKSİ ORTA ƏSR MEMARLIĞININ ŞAH ƏSƏRLƏRİNDƏNDİR
Zamanın, dövrün daşlaşmış yaddaşını özündə əks etdirən abidələr tarixin dərin qatlarından xəbər verən ən etibarlı şahidlərdir. Özü-özlüyündə çox dərin mahiyyətə malik olan və insan əməyinin məhsulu olan bu abidələr elə tarixin özüdür. Bəzən bir abidə bütöv bir əsri özündə əks etdirir və insan onu seyr etdikcə, mahiyyətinə vardıqca, həmin illərin sirli-sehrli təsirinə düşür. Azərbaycanda belə möhtəşəm tarixi abidələrdən biri də 15-ci əsrdə İçərişəhərdə tikilən Şirvanşahlar saray kompleksidir.
Orta əsrlər Azərbaycan memarlığının incisi sayılan Şirvanşahlar sarayı İçərişəhərin ən hündür nöqtəsində qüdrətli Şirvan hökmdarı 1-ci Xəlilullah ibn Şeyx İbrahim tərəfindən ucaldılıb. Yaxın Şərqdə oxşarı olmayan bu möhtəşəm kompleksdə 52 otaqlı saray binası, divanxana, alim Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi, Şərq üslubunda portal, gözəl memarlıq elementləri ilə diqqəti cəlb edən minarəli məscid, şahın ailəsinin dəfn olunduğu türbə, qədim saray hamamı, 70 pilləli yeraltı su anbarı – şah ovdanı yerləşir.
Bunların hər biri barədə ayrıca məlumat verəcəyik. Öncə isə onu vurğulayaq ki, tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1420-ci ildə inşasına başlanılan bu əzəmətli sənət abidəsi 30 il müddətinə hissə-hissə tikilib başa çatdırılıb.
Şirvanşahlar sarayı hündür portalı, minarəli günbəzlə tamamlanan binaları, ornament və kitabələrinin təkraredilməz incə oyma təsvirləri, yüksək bədii zövq və ustalıqla yaradılmış detalları, son dərəcə zərif və qüsursuz daş hörgüsü ilə bu gün də insanları heyrətləndirir.
Sarayın Şərq arxitekturasının nadir incilərindən sayıla biləcək nəbati və həndəsi ornamentlərlə süslənmiş əzəmətli portalını donmuş musiqi adlandıranlar da yanılmırlar.
Ekspertlərin fikrincə, bu abidə 15-ci əsrdə tikilməsinə baxmayaraq onun bu günə qədər də qorunub saxlanılmasına səbəbi də ən yüksək memarlıq xüsusiyyətidir. Elə bil ki, saray bir əsrin memarlıq nümunəsidir. Çox kamilliklə işlənmiş tikilinin hər bir daşı, hörülmə forması, daşlar üzərində incə Şərq üslubu ilə həkk edilmiş ornamentlər bütünlüklə həmin dövrü insan üçün açır və 15-ci əsrin sehrinə salır. Şirvanşahları gəzərkən özünü 21-ci əsrdə deyil, məhz 15-ci əsrdə hiss edirsən. Məhz buna görədir ki, Şirvanşahlar bu gün də təkcə bu abidənin məxsus olduğu xalqı deyil, əcnəbiləri də heyrətləndirir.
ŞİRVANŞAHLAR SARAY KOMPLEKSİNİN MEMARLIQ ÜSLUBU MARAQ DOĞURUR
Kompleksə daxil olan binalar
bir-birinin arasında 5-6 metr hündürlük fərqinə
malik olan üç həyətdə yerləşdirilib. Yuxarı
həyətin sol tərəfində sarayın divanxanası,
ondan sol tərəfdə isə saray, yəni şah ailəsinin
yaşayış binası yerləşir. Tarixi məlumatlara
görə, səkkizguşəli zaldan ibarət olan bu
divanxanadan bir sıra məqsədlər üçün
istifadə olunurmuş. Belə ki, bu binada həm məhkəmə
işi, həm də rəsmi qəbulların aparılması
ilə yanaşı onu dörd tərəfdən əhatə
edən eyvanda əsasən tanınmış feodalların
yığıncağı keçirilərmiş. Diqqəti
çəkən məqam kompleksin üzərində olan
bütün ornament və yazıların İslam dinini
özündə əks etdirməsidir. Məsələn, yəqin
ki, divanxananın qapı keçidləri üzərində 6
guşəli medalyonlar heç kimin diqqətindən
yayınmayıb. Bu medalyonların içərisində 6 dəfə
“Əli” adı oxunur. Tikilinin 4 tərəfində bir-biri
üzərində tikilmiş ikimərtəbəli otaqlar saray
mirzələrinin iş otaqları olub. Gözəl ornamentlərlə
bəzədilmiş əsas qapı keçidinin yuxarı hissəsində
Quranın 10-cu surəsinin 27-ci ayəsindən sözlər
yazılıb. Dəhlizin qərb hissəsini yüksək əzəmətli
portal təşkil edir ki, bu da oyuqlarla, Şərq
xalçalarının ornamentlərini xatırladan
naxışlarla, həm də ki, Abşeron florasına
uyğun olan əncir və üzüm yarpaqlarını
xatırladan elementlərlə bəzədilib. Portalın
aşağı hissəsində iki 6 guşəli medalyon və
sol tərəfdəki 6 guşəli medalyonun içərisində
6 ədəd həndəsi fiqur əmələ gətirən
gül şəklində rombun olması divanxananın
memarlığına xüsusi gözəllik qatır. Həyətdə
dərinliyi 3 metrdən 15 metrə qədər olan çoxlu
quyuların olması isə maraq doğurmaqla yanaşı,
divanxananın digər funksiyasını aşkarlamış
olur. Demə, bu quyulardan vaxtilə saray əhlinin yeyinti məhsullarının
saxlanması üçün istifadə olunub. Belə ki,
quyularda saxlanılan ərzaq məhsulları xarab olmurmuş və
bu da il boyu saray əhlinin bu ərzaqdan istifadə etməsinə
imkan verirmiş.
Yuxarı həyətin mərkəzində
yerləşən 2 mərtəbəli
BÖYÜK SARAY VƏ YA ŞAH AİLƏSİNİN
YAŞAYIŞ BİNASI
tariximizdə baş verən
faciələri də özündə yaşadır. Qeyd edək
ki, 15-ci əsrin əvvəllərindən Şirvanşahlar
dövlətinin təqribən 100 il davam edən müstəqillik
və inkişaf dövrü başlanır. 50 ilə yaxın
hökmdarlıq etmiş Şirvanşah 1-ci Xəlilullah
möhkəm idarəçilik qanunlarına əsaslanan
güclü dövlət aparatı, inzibati-amirlik və vergi
sistemi yaratmağa müvəffəq olur. Şah ölkəsinin
abadlığı və çiçəklənməsi
üçün qalalar, qəsrlər, qala divarları,
saraylar, karvansaralar, körpülər tikdirir.
Qüdrətli Xəlilullah ən
mühüm qərarlarını da məhz bu sarayda verirdi. Ömrünün
ən xoşbəxt anları da elə bu sarayla
bağlıdır.
İkimərtəbəli
saray binası kompleksin ən qədim tikilisidir. Birinci mərtəbədə
27 otaq, ikinci mərtəbədə 25 otaq yerləşir. Bina
öz lakonik forması, daşların
düzülüşündəki işıq
oynaqlığı, portalının möhtəşəmliyi,
birinci və ikinci mərtəbənin pəncərə və
mazğallarındakı şəbəkə ilə diqqəti
cəlb edir. Bu möhtəşəm sarayın divarları
Şirvanşahların şanlı tarixini günümüzə
qədər gətirib çıxarıb.
Sarayın 1-ci mərtəbəsinə
yalnız gözləmə zalı adlanan girişin sağ tərəfindən
aşağıya doğru pilləkənlərlə
düşmək olur. 27 otaqlı bu mərtəbə
şahın qulluqçuları və kənizlərin
yaşaması üçün istifadə olunub.
ŞAH İSƏ ÖZ AİLƏ ÜZVLƏRİLƏ
BİRLİKDƏ İKİNCİ MƏRTƏBƏDƏ
YAŞAYIB
Əvvəllər sarayın bu hissəsində
25 otaq olsa da, indi onların sayı cəmi 16-dır. Çünki
10 fevral 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən
sonra bütün saray kompleksi rus hərbi qərargahına
verildiyindən burada hərbi sursatların saxlanması
üçün bir sıra təmir işləri
aparılır, divarların araları götürülür
və cəmi 16 otaq qalır.
Sarayın gözləmə
zalı adlanan və sarayın girişində yerləşən
8 guşəli zal isə ilkin görünüşünü
olduğu kimi saxlayıb. Zalın divarları arasında olan
bir çox yarıqlar diqqətdən yayınmır. Bu
yarıqlar vaxtilə birinci mərtəbə ilə ikinci mərtəbə
arasında olan əlaqəni təmin edib. Dəftərxananın
daş şəbəkələrlə bəzədilmiş pəncərələri
Bakı buxtasının gözəl mənzərəsinə
açılır. Sarayın digər hissələrində
şahın taxt-tac salonu, ziyafət salonu və
yaşayış otaqları yerləşir. Qeyd edək ki,
vaxtilə saray yadelli hücumuna məruz qaldığından
onun içərisində olan bütün əşyalar ya talan
edilib, ya da saraydan aparılıb. Tarixi mənbələrdə
sarayda zəngin kitabxana olduğu da bildirilir. Hazırda isə
sarayın içərisində heç bir avadanlıq və
eksponat yerləşdirilməyib.
Divanxana Şirvanşahlar
sarayının əsas binasına yaxın yerləşir. Təyinatına
görə divanxanada rəsmi qəbul mərasimləri,
şahın və əyanlarının iştirakı ilə
dövlət şurasının iclasları keçirilərdi.
Əsas girişin hündür,
simmetrik biçimli portalı ornamentlə, qeyri-adi dərəcədə
zərif və gözəl yazı ilə bəzədilib. Ornamentin
naxışları əncir və üzüm
yarpaqlarının hörülməsindən ibarətdir.
Bundan əlavə, portal iki medalyonla bəzədilib, onların
içərisində ərəb dilində, kufi qrafikası ilə
yazılar var.
Divanxanaya daxil olan yerdə,
qapının üstündə Quranın 10 surəsi əks
olunub. Mübarək kəlamların birində deyilir: “Allah
öz istədiyi insanları düz yola aparır ”.
Divanxana həm içəridən,
həm də çöldən daş günbəzlə
örtülmüş səkkiz guşəli zaldan ibarətdir.
Memar Əmirşahın
yaratdığı Şərq darvazası Şirvanşahlar
ansamblının 14-cü əsrə aid olan yeganə tikilisidir.
MƏRDLİK
RƏMZİ ŞİR, BOLLUQ RƏMZİ BUĞA
Kompleksin orta həyətində,
belə demək mümkünsə, saray alimi Seyid Yəhya
Bakuvinin türbəsi, Keyqubad məscidi, Xəzər dənizinin
dibindən tapılan daşlar və 16-cı əsrə aid
olan yeganə tikili- Murad darvazası var. Deyilənlərə
görə, əvvəllər Bakuvinin türbəsi
önündə Keyqubad məscidi olub. Lakin 1918-ci ildə
ruslar tərəfindən yandırılıb. Çox da
böyük olmayan günbəzlə örtülmüş səkkizbucaqlı
türbə xalq arasında “Dərviş türbəsi” kimi
tanınır. Bu türbədə saray alimi olmuş Seyid Yəhya
Bakuvi uyuyur. Bakuvinin həyat və
yaradıcılığı xeyli zəngindir. 30 adda sufi-mistik
xarakterli əsəri günümüzə qədər gəlib
çatıb. Onun “Həqiqəti axtaranların sirri”,
“İşarələrin rəmzi” kimi əsərləri fəlsəfə,
astronomiya və riyaziyyat elmlərinin öyrənilməsi sahəsində
dəyərli mənbələrdir.
Bakuvinin türbəsi iki hissədən
ibarətdir. Yuxarı hissə ibadət üçün
istifadə olunub, aşağıda isə alim özü dəfn
edilib. İkinci həyəti əhatə edən divarlarda
yarıqlar var ki, onlar da mazğallar adlanır. Bu mazğallar əsasən
müdafiə rolunu oynayıb. Xəzər dənizinin dibindən
tapılan daşlar isə vaxtilə mövcud olan və sonra
su altında qalan Bayıl adasında olan qəsrin
qalıqlarıdır. 13-cü əsrə aid olan bu
daşların üzərində müxtəlif heyvan təsvirlərinə
rast gəlmək mümkündür. Üçüncü həyət
adlanan aşağı həyətdə sarayın üç
tikilisi, saray məscidi, şahın ailəvi türbəsi və
sarayın hamamı yerləşir. Hündürlüyü 22
metr olan məscid minarəsinin eyvanı əvvəllər
daş məhəccərlə əhatə olunub. Şahın
ailəvi türbəsinin portalda olan medalyonlarda ancaq
güzgü vasitəsilə oxuna bilinəcək memarın
adı yazılıb ki, bunun da çox maraqlı tarixçəsi
var. Deyilənlərə görə, əvvəllər
memarlara adlarını tikili üzərinə yazmağa icazə
vermirdilər. Lakin bir memar hiyləgərlik işlədib
öz adını bu yolla medalyonun içərisinə həkk
etməyə nail olub. Türbənin girişində iki xidmətçi
otağı var. Ailəvi türbə olduğundan vaxtilə
burada dini mərasimlər də keçirilib. 1-ci
Şirvanşah Xəlilullahın qəbrinin aşağı
hissəsindəki iki şir və buğa rəsmi isə
öz-özlüyündə dərin əhəmiyyət kəsb
edir. Belə ki, iki şir və buğa Şirvanşahlar
dövlətinin rəsmi gerbi olub. Şah sarayında iki
şir mərdlik rəmzi, buğa isə bolluq rəmzini ifadə
edirdi. Türbədə Şirvanşahın anasının,
xanımının və dörd oğlunun qəbri var. Qeyd edək
ki, şahın 5 oğlu olub, onlardan 4-ü elə onun
sağlığı dövründə vəfat edib. Amma
böyük oğlu Fərrux Yassar şahın
ölümündən sonra hakimiyyəti davam etdirib. O isə
Səfəvilərlə müharibədə
öldürülür. 1945-46-cı illərdə türbənin
içərisində aparılan arxeoloji qazıntılar
zamanı qəbirlərin içərisindən bir sıra əşyalar,
o cümlədən qızıl sırğa və
qızıl sancaq tapılıb.
ŞAH MƏSCİDİ
Saray məscidi kompleksin
aşağı həyətindədir. Yüksək zövq və
sənətkarlıqla tikilib. Məscidin minarəsində abidənin
1441-ci ildə tikildiyi göstərilir və daşlara həkk
olunmuş yazıda deyilir: “Böyük və qüdrətli
Allaha həmd, Məhəmmədə dualarımız olsun. Bu
minarənin açılmasını qüdrətli sultan Xəlilullah
əmr etdi. Allah onun hakimiyyət və şahlıq günlərini
göylərə ucaltsın”.
Allah bəndələrinin
dualarını qəbul etdi, Şah məscidindən bu gün
də azan səsi eşidilir.Saraya məxsus məscidə
üç qapı qoyulması da çox diqqət çəkəndir.
Deyilənlərə görə, məscidə sağ tərəfdən
şah və onun ailəsi, şimal tərəfdən
kişilər, qərb tərəfdən isə qadınlar
daxil olurmuş. Məscidin içərisində iki otaq var,
böyük otaq kişilər, kiçik otaq isə
qadınlar üçün nəzərdə tutulub. Kişilərə
aid olan otaqda mehrab var, mehrab qiblənin istiqamətini göstərir.
Saraydakı
XATİRƏ TÜRBƏSİ
isə
Şirvanşahların ailəvi məqbərəsidir. Giriş
qapısının üstündə sağ və sol tərəfdə
yazılı medalyonda “Allah, Məhəmməd” sözləri
oxunur. Türbənin giriş qapısına həkk olunmuş
başqa bir yazıda isə oxuyuruq: “Mərhəmətli
böyük sultan Xəlilüllah hicri tarixiylə 839-cu ildə
bu müqəddəs türbəni anasının və
oğlunun xatirəsinə tikdirmişdir”.
Ölüm haqdı.
Hamının keçdiyi son qapıdır. 1-ci Xəlilullahın
anası Bikə xanımın uyuduğu bu türbəyə
diqqətlə baxsanız, onun quruluşunda rahat uyuyan və
oğluyla fəxr edən bir ananın üz cizgilərini
görə bilərsiniz.
Xatirə türbəsində
başqa qəbirlər də var. Xəlilullahın saray
şairi Bədr Şirvaninin verdiyi məlumata görə,
Şirvanşah 1-ci Xəlilullahın 5 oğlundan dördü
atasının sağlığında dünyasını dəyişmiş,
qüdrətli hökmdar bu ağrıları
yaşamışdı. Böyük hökmdar əzizlərinin
xatirəsini uca tutmuş, özü və zövcəsi Xanikə
Sultanın da son mənzili bu türbə olmuşdu.
Müəllifi memar Məhəmməd
Əli olan Şirvanşahlar türbəsi öz gözəlliyi
və zəngin ornament bəzəyi ilə bu gün də hər
kəsi heyrətləndirir.
SARAY HAMAMI HƏM DƏ İSTİRAHƏT MƏKANI OLUB
Şirvanşahlar saray
kompleksinin ən aşağı hissəsindəki həyətdə,
yerin altında tikilmiş hamamxana da xüsusi maraq doğuran
tikililərdəndir. 15-ci əsrə aid olan bu tikilidə
Şərq hamamlarına xas bütün cəhətlər
birləşib. Hamam bizə uçub-dağılmış
formada gəlib çatsa da, qalıqlar binanın rasional
kompozisiyaya uyğun inşa edildiyindən xəbər verir.
“Çöl” adlanan otaqlar
soyunma, “içəri” adlanan otaqlar isə yuyunmaq
üçün nəzərdə tutulub. İsti su hovuzu olan
yerdə suyun qızdırılması üçün
xüsusi qızdırıcı külxana otağı olub.
1733-cü ildə sarayda olmuş avropalı səyyah İ.Lerx
hamam haqqında yazırdı: “O xaricdən olduğu kimi,
daxildən də gözəl bəzədilib”.
Bütünlüklə o
dövrün Şərq memarlıq üslubunu özündə
əks etdirən kompleksin tikililərindən biri saray
hamamıdır. Qeyd edək ki, əvvəllər sarayın
üzərində park olub. Bu tikili 1939-cu ildə aparılan
qazıntılar nəticəsində aşkara
çıxıb. Hamama daxil olmaq üçün pilləkənlərlə
bir neçə metr aşağı düşmək lazım
gəlir. Belə ki, temperatur rejiminə görə, yerin
altında tikilən hamamın otaqlarında ancaq gümbəzlər
görünürmüş. Gümbəzlərin üzərində
açılmış yumru dəliklərdən otağın
içərisinə işıq düşmək
üçün istifadə edirlərmiş. Tikilinin sol hissəsi
təmirə məruz qalıb, amma sağ hissə olduğu
kimi qalıb. Cəmi 26 otaqdan ibarət olan hamam kompleksi həm
də sarayda yaşayan insanlar üçün istirahət məkanı
olub. Saray əhli burada istirahət edir, qonaq
qarşılayır və hətta müqavilələr
imzalayırmış. Hamamda soyunub-geyinmə otağı,
masaj otağı, tək adamın yuyunması
üçün otaqlar olub. Belə ehtimal olunur ki, pilləkənə
yaxın içərisi kaşı daşlarla bəzədilmiş
otaq şaha məxsus olub. Hamamdan bir qədər aralıda
şah ovdanı deyilən yeraltı su anbarı olub ki, bu da
qayadan 70 pilləkən aşağıda düzəldilib. Ovdan
təmiz su ilə təmin edilirmiş. Çox ustalıqla
düzəldilmiş ovdan elə maili istiqamətdə
tikilibmiş ki, su öz axarı ilə sarayın hamamına gəlir,
sonra külxanada qızdırılır, saxsı borular vasitəsilə
otaqlara paylanırmış. Hamamın otaqlarında hələ
də saxsı boruların qalıqları qalmaqdadır.
ŞİRVANŞAHLAR XANƏDANI SƏFƏVİLƏRİN
HÜCUMU İLƏ SÜQUTA UĞRASA DA,
onların yadigarı olan bu
saray dünən də yaşayıb, bu gün də və
dünya durduqca da yaşayacaq.
Onu da xatırladım ki,
1964-cü ildən qoruq-abidə elan olunan saray 1997-ci ildən
UNESCO tərəfindən qorunan abidələr
siyahısına daxil edilib.
Prezidentin
imzaladığı sərəncamla isə Şirvanşahlar
Saray-Kompleksi İçərişəhər Dövlət
Tarix-Memarlıq Qoruğunun idarəçiliyinə verilib.
Beləliklə, bütün
Şərq memarlıq üslubundan incəliklə istifadə
olunaraq tikilmiş bu kompleks doğrudan da orta əsr
memarlığının şah əsərlərindəndir. Belə
bir əzəmətli abidəni yalnız qorumaq lazımdır
ki, gələcək nəsillər də tarixin bu heykəlləşmiş
yaddaşından ibrət götürsün.
P.SULTANOVA
525-ci qəzet.- 2011.- 14 aprel.- S.6.