Keçmişi təhlil etməyə lüzum varmı?!

Elçinin “Sosrealizm bizə nə verdi” ədəbi-estetik essesi üzərində düşünərkən...

Dünyamız olduqca mürəkkəb siyasi, iqtisadi, ictimai, mədəni, mənəvi kataklizmlər burulğanında yaşadığından bəzən inkişafın, dialektikanın istiqamətini tutmaqda da problemlər yaranır. Filosoflar, estetlər, nəzəriyyəçilər perspektivləri müəyyənləşdirməkdən, birmənalı fikir ifadə etməkdən çəkinirlər. Bəziləri yalnız müasirliklə, bəziləri gələcəyin istiqamətlərini özünəməxsus şəkildə müəyyənləşdirməklə, bəziləri isə gələcəyə aparan yolu daha dürüst görmək və dəyərləndirmək üçün keçmişə nəzər salmaq, onu dərindən təhlil etməklə irəliləməyə daha böyük üstünlük verirlər. Fikrimizcə, xalq yazıçısı Elçinin geniş oxucu ictimaiyyəti və tənqidçilərin diqqətinə təqdim etdiyi “Sosrealizm bizə nə verdi?” əsəri məhz belə üçüncü yanaşma istəyindən ortaya çıxıb. Müəllif 70 il ərzində bədii-estetik təfəkkürümüzə pərçim edilmiş “sosrealizm fəlsəfəsi” üzərində əsaslı müşahidələr aparmaqla analitik ümumiləşdirmələrə müvəffəq ola bilib. Yazıçı haqlı olaraq qeyd edir ki, sosrealizm Azərbaycan ədəbiyyatına və ictimai fikrinə sənətkarların istəyi ilə yox, inzibati-amiranəlik yolu ilə gətirilməklə, ədəbi təfəkkürümüzdə bədii şəkildə doğan axtarışlara görə yox, sistemin təkidi ilə təbliğ edildi. Bu estetika sənətkar azadlığını və düşüncəsini inkişafa istiqamətləndirmək əvəzinə, onu buxovladı. Sosrealizm estetikası kontekstində bəzi hallarda inkişaf və irəliləyiş müşahidə olunsa da, əksər hallarda nə estetik fikrimiz orijinallaşmadı, nə də stereotip düşüncədən kənarlaşmadıq. Bədii söz sənətimiz, incəsənətimiz, musiqimiz, şifahi abidələrimiz yetimləşdi. Hamısı bir qəlibin içinə qoyuldu, sıxıldı, ştamplandı, rəngarənglik, plüralist düşüncə tərzi yasaq edildi. Bununla razılaşmayanlar düşmən elan olundu, Sibirə, Qazaxıstana göndərildi, repressiyaya, qırmızı terrora məruz qaldılar və i.a. və s.

Bu faktları və hadisələri təkrarlayıb onlar üzərində diqqət cəmləşdirməkdən kənarıq. Çünki Elçin müəllim əsərdə bununla bağlı yetərincə obyektiv mənzərə yarada bilib.

Müəllif tərəfindən ədəbi-bədii nümunələrimizə, şifahi örnəklərimizə, sənətkarlarımıza dəyən mənəvi zərbələr yerli-yataqlı araşdırılmış, bədii-estetik meyarların kənara atıldığı, ədəbiyyatın taleyini “ifşa”çılıq həll etdiyi kifayət qədər aydınlaşdırılmış, “Böyük terror”un sarsıdıcı zərbələrinin səbəbi dürüstləşdirilmiş, “püşkatma” oyununun mənfur qaydalarına dərindən nəzər salınmışdır. Əmsalı son dərəcə aşağı olan sosrealizm estetikasının özünü doğrultmadığı konkret fakt və materiallara söykənilərək izah edilmiş, 20-30 cu, 40-50-ci, 60-80-cı illər ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin ümumi mənzərəsi oxucunun gözü qarşısında canlandırılmışdır. Bütün bunlar Elçin müəllimin kitabında ardıcıl, sistemli və konsepsiyalaşdırılmış şəkildə izah edilmiş, istedadlı və istedadsız konyuktura müəyyənləşdirilmişdir. Sxematik, trafaret, obraz, qəhrəmanlar və təsvirlər, bədii-estetik çəkiyə malik olmayan əsərlərə münasibət düzgün ifadə olunmuş, sistemlə sosrealizmin həmahəngliyinin morfologiyası açılmışdır. Bir sözlə, həcmcə kiçik, məzmun və mahiyyətcə sanballı əsərdə Elçin müəllim ictimai-siyasi və mədəni-ədəbi mərhələnin ümumi panoramını yetərincə adekvat yaratmağa müvəffəq olub. Bundan başqa altmışıncıların sosrealizm estetikası ilə daxili çəkişmələrinin 60-cıların qələbəsi ilə nəticələndiyi də bədii-ədəbi cəbhədə mövcud olan faktlarla sübut edilib. Bəziləri keçmişə qayıdışı nədənsə məqbul hesab etmirlər. Bizimsə bu məsələyə baxışla bağlı fikrimiz tamamilə fərqlidir. Əvvəla bizə elə gəlir ki, keçmişin səhvlərindən, dərslərindən nəticə çıxarmadan müasir dövrümüzü və gələcəyimizin uğurunu da qurmaq, təmin etmək olmaz. Elçin müəllimin keçmişə dair mülahizələri bizi bir daha dərindən düşünməyə sövq edir. Keçmişi öyrənməyin mühümlüyü ilə bağlı böyük qaraqalpaq yazıçısı Tulepbergen Kaipbergenov “Qaraqalpaqlar haqqında dastan” roman – epopeyasının proloqunda aşağıdakıları qeyd edirdi: “Keçmiş bu günün müəllimi, yolgöstərənidir. Müəlliminin, yolgöstərəninin səhvlərini təkrar etməmək üçün şagird onları dərindən bilməli, öyrənməlidir... Bütün zamanların və xalqların hikməti “səhvlərdən öyrənirik” deyir. Öz sələflərinin məzarını düşünmədən daşlayanları gələcək nəsillər məzardan çıxarıb bayıra atarlar. Buna görə də keçmişə son dərəcə ehtiyatla yanaşılmalıdır...”.

“Keçmişin üzərindən heç vaxt sakit-səssiz hoppanmaq belə olmaz. Keçmiş elə keçmişdir. Bununla belə keçmiş onunla ehtiyatlı davranmağı, özünə daha diqqətli baxış tələb edir. Xalq öz tarixinin qaranlıq və işıqlı, xoşagəlməz və yaxşı səhifələrini yadında saxlamalıdır. Yaddaş insana ona görə verilmişdir ki, o, heç zaman özünün insan olduğunu, xalqın oğlu olduğunu yaddan çıxarmasın”. Elə Elçin müəllim də belə edir. O, xalqın müəyyən zaman kəsiyində yaşadığı ictimai-siyasi, mədəni-ədəbi və fəlsəfi-estetik sistemə nəzər salıb, onları təhlil etməyi özünün vətəndaşlıq, yazıçılıq, filosofluq borcu hesab edir. Kitabda itirdiklərimizin qazandıqlarımızdan qat-qat artıq olduğu göstərilir. Bu, əsərin həcmində də özünü büruzə verir (bax: səh.3-43 və səh. 43-72). Elçin müəllim kitabında ədəbiyyatda və sənətdə 60-cıların köməyi ilə sosrealizm estetikasından kənarlaşmaları ədəbi simalara və əsərlərə, onlarda qoyulan problematikaya görə təhlil edir. Elə buradaca 60-cıların sosrealizm bədii-estetik duyum və dərk kontekstindən uzaqlaşmaları onların sənətə yeni baxış bucağından yanaşma ilə nəticələnməsinin səbəbləri müəyyənləşdirilir. Yalançı sosrealizm estetikası düşərgəsi (keçmiş sosialist respublikaları) və sosialist ölkələri ədəbiyyatları yaradıldı, zahirən bu ədəbiyyatlar yanaşı yaşamağa meylli olsalar da, onlar dünya ədəbiyyatında bu formatda yerini qoruya bilmədi, sosialist ölkələri xalqlarının mənəvi birliyinin möhkəmlənməsinə töhfə verə bilmədi və bu dövrdə novator ideya-estetik yaradıcı prinsiplər formalaşdırılmadı. Partiya xalqın və dövlətin maraqlarını nə yaxınlaşdıra, nə eyniləşdirə, nə də qoruya bildi. Sosialist realizmi şüarında xəlqiliyi bayraq etsə də, sosialist humanizmi və patriotizmi ideyaları konkret fəaliyyətə söykənmədi və bu iş əməli fəaliyyətlə əsaslandırılmadı. Yaradıcılıq psixologiyasında sənətkarların qəbul etdiyi obyektiv reallığın bədii obrazlarla verilməsində uyğunsuzluqlar hökm sürdü. İncəsənətlə müasirlik arasında yaşanılan münasibətlər aydınlaşdırılmamış qaldı.

Sosrealizm bəzilərinin düşündüyü kimi xalqların azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizəsində gərəkli silaha çevrilə bilmədi. Elçin sosrealizm estetikasını nəzəri və faktik materiallar əsasında öyrəndiyindən bu fəlsəfənin qnoseoloji kökləri və bu köklərdən gələn paradoksları da dərindən təhlil edir. Söylədiklərimiz Elçinin “Sosrealizm bizə nə verdi?” əsərinin müddəalarını ümumiləşdirib bəzi tezisləri ortaya qoymağı zəruriləşdirdi. Bu tezisləri biz aşağıdakı kimi formalaşdırdıq.

1.Sosrealizmin xalqların azadlıq uğrunda mübarizə silahı olmadığı, sosrealizm estetikasının hər hansı pozitiv inkişafa gətirib çıxarmadığı, ədəbiyyatların yanaşı yaşamasına müvafiq impuls vermədiyi, sovet ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatı kontekstində yerini və rolunu müəyyənləşdirə bilmədiyi, Sovetlər İttifaqına və sosialist düşüncəsinə aid ölkələrin və xalqların mənəvi birliyinin möhkəmlənməsinə kömək edə bilmədiyi Elçin tərəfindən konkret nümunələrə söykənilərək izah olunur.

2.Sosrealizm ədəbiyyatı və bədii-fəlsəfi düşüncə tərzinin novator estetik prinsiplərin yaranmasını təmin edə bilmədiyi düzgün vurğulanır.

3.Sosrealizm estetikası əsasında yaranmış ədəbiyyat deklarativ şəkildə ortaya atılsa da dövlət, xalq və partiya maraqlarını birləşdirməyə və yaxınlaşdırmağa müvəffəq olmadığı, bu estetikanın humanizm və patriotizm ideyalarının formalaşdırılmasında əngələ çevrildiyi sübut edilir.

4.Sənətkarların yaradıcı psixologiyasında obyektiv reallıqla bədii obrazlar və ümumiləşdirmələr arasında uyğunsuzluqların, uçurumun yarandığı, həyat həqiqətləri bədii gerçəklikdə öz ifadəsini yetərincə tapmadığı öyrənilir.

5.Etnik-milli və mədəni-mənəvi irsimizə, psixologiyamıza, həyat fəlsəfəmizə, folklorumuza, epik abidələrimizə, onların öyrənilməsinə və təbliğinə ciddi yasaqlar qoyulduğu, onlar haqqında düşünənlərin sovet ideoloqlarının tənəsinə tuş gəldiyi göstərilir.

6.Şair, yazıçı və alimlərimizin bütün təşəbbüslərinin qeyri-münbit siyasi-ideoloji rakurslardan dəyərləndirildiyi, türkçülüyümüzdə, islamçılığımızda, müasirləşməyimizdə “Füyuzat” və demokratik ideallarımızın formalaşmasında tribun rolunu oynayan “Molla Nəsrəddin” jurnalları, onların naşirləri və məsləkdaşları Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Hadi və b. sənətkarların düşmən elan edilməsinin mahiyyətində Azərbaycan ictimai fikrinə vurulmuş ziyanın masştabı nümayiş etdirilir.

7.Sosrealizm ədəbi cərəyanın ziddiyyətli qavranılması ideologiyanın özünün ikili mahiyyətindən irəli gəldiyi izah və şərhlərdə ortaya qoyulur.

8.Sosrealizm estetikasının istedadlı əsərlər əvəzinə boz ədəbiyyat, trafaret mövzular, obraz və qəhrəmanlar ortaya çıxardığı konkret nümunələr gətirilərək incələnir. 9.Sosrealizm estetikasının mahiyyətini müəllifin həm yazıçı-dramaturq, həm də ədəbiyyatşünas-alim kimi müəyyənləşdirməsi problemə doğru-dürüst nəzəri-metodoloji mövqe formalaşdırmaqla ifadə edilir. 10.Sosrealizm estetikası kontekstində uğurların və uğursuzluqların obyektiv təhlil müstəvisində nəzərdən keçirilməsi ədəbiyyat və sənət adamları üçün proqram xarakterli müddəaların ortaya qoyulması ədəbiyyatşünaslığımızın gələcək istiqamətlərini konsepsiyalaşdırmaq imkanı verir.

Nizami Tağısoy

525-ci qəzet.- 2011.- 23 aprel.- S.20.