Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi: Şanlı tarixin silinməz mənzərəsi

Dünya mədəniyyəti xəzinəsinə gözəl nümunələr bəxş edən Azərbaycan xalqı qədim və zəngin mədəniyyətə malikdir. Xalqımızın ulu keçmişini özündə yaşadan, bu tarixi yolu əks etdirən eksponat və materialların toplandığı ünvanlardan biri də Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyidir.

Zəngin tariximizi bir daha səhifələmək üçün yolumuzu bu ünvandan – 90 yaşlı Tarix Muzeyindən saldıq.

Muzeyin tarixçəsi

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin yerləşdiyi Bakının ən gözəl memarlıq abidələrindən olan binası 1895-1896-cı illərdə, o vaxtlar şəhərin baş memarı vəzifəsini daşıyan polşalı İosif Qoslavskinin layihəsinə əsasən tikilib. Azərbaycanın məşhur neft milyonçusu, böyük xeyriyyəçi, sahibkar Hacı Zeynalabdin Tağıyevin yaşayış mülkü olan bu sarayda 1920-ci ildən bəri fasilələrlə muzey fəaliyyət göstərir. Tağıyev ailəsi, yaxın qohumları ilə birlikdə bu üçmərtəbəli, yüksək memarlıq zövqü ilə inşa edilmiş binada 18 il yaşayıb. 1895-ci ildə təməli qoyulan binanın inşası 7 il sürüb. 101 otaqdan ibarət imarətdə Tağıyevin ailəsi xoşbəxt günlərini keçirib. 1920-ci ilin 28 aprelində Azərbaycanın sovetləşməsindən sonra bir çox zəngin insanların mal-mülkləri kimi, Tağıyevin evi də müsadirə olunub. Böyük xeyriyyəçi min arzularla inşa etdirdiyi mülkünü tərk edərək ömrünün son illərini Mərdəkandakı bağ evində yaşamalı olub.

Tarixi binada isə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının sərəncamı ilə yaradılmış “Muzekskurs”un əsasında “Doğma diyarın tədris muzeyi” təşkil edilib. 1921-ci ildən Azərbaycan Dövlət Muzeyi, 1937-ci ildən SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının, 1945-ci ildən Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının tərkibində Azərbaycan Tarixi Muzeyi kimi fəaliyyət göstərib. 2004-cü ildə muzeyə indiki status – Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi adı verilib.

Yarandığı ilk dövrdə muzeydə tarix, arxeologiya və etnoqrafiya, botanika və zoologiya, minerologiya və geologiya, təsviri incəsənət və bədii sənət, xalq təhsili, köməkçi tədris müəssisələri şöbələri, Qədim abidələrin mühafizəsi komissiyası fəaliyyət göstərirdi. Sonradan muzeyin strukturunda edilən dəyişiklik əsasında tarix-etnoqrafiya, incəsənət, biologiya, geologiya şöbələri və Qafqaza və Şərqə dair kitabları əhatə edən zəngin kitabxana fəaliyyətini davam etdirdi. Sonrakı illər dövrün tələbinə uyğun olaraq muzeydə dəfələrlə struktur dəyişikliyi edildi.

2004-2007-ci illərdə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin göstərişi və nəzarəti ilə muzeyin binası əvvəlki görkəmini saxlamaqla müasir muzey tələbləri səviyyəsində bərpa və təmir olundu. Muzeyin yeni avadanlıqla təchiz olunması, prezidentin və hökumətin ayırdığı investisiya ilə nadir muzey ekponatlarının bir hissəsinin bərpa və konservasiya edilməsi və bunun nəticəsində tariximizin bütün dövrlərinin daha dolğun təqdim olunması indi olduğu kimi bundan sonra da muzeyi ölkənin tarixi-mədəni irsinin qoruyucusuna çevirib.

Muzeyin ekspozisiyası

30-cu illərin ortalarında muzey ekspozisiyalarında sosialist cəmiyyətinin üstünlüklərini nümayiş etdirməyin vacibliyinə dair partiya və hökumətin tələbləri tarixin öyrənilməsi və təbliğini günün əsas məsələlərindən biri etdi. Məktəblərdə tarixin tədrisinə artırılan diqqət yeni tarix və tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin yaranması ilə müşayiət olundu. Azərbaycan Xalq Komissarları Şurasının(AXKŞ) 31 mart 1936-cı il qərarına görə Azərbaycan Dövlət Muzeyinin yenidən qurulması tarix profilli muzeyin yaradılması və onun Azərbaycan Tarixi Muzeyi adı ilə yenicə təşkil edilmiş İttifaq EA-nın Azərbaycan filialına verilməsi ilə nəticələndi. Bu, keçmiş Dövlət muzeyinin tərkibindən 1934-cü ildə ondan şaxələnərək ayrılmış Teatr muzeyindən başqa, qeyri-tarix profilli digər sahələrin də ayrılmasına və yeni muzeylərin yaranmasına səbəb oldu. 30-cu illərin sonu – 40-cı illərin əvvəllərində baş verən kütləvi repressiya və müharibə alimlərin və muzey işçilərinin sıralarını seyrəltdi. Akademiyanın ayrı-ayrı institutlarında struktur dəyişiklikləri edildi.

Bütün bu müddət ərzində 1941-ci ilədək həm Tağıyev mülkündə, həm də Şirvanşahlar Sarayında əsasən müxtəlif tarixi mövzularda sərgilər təşkil edən muzey müharibə və sonrakı illərdə elmi-tədqiqat (xüsusilə arxeoloji) işlərinə daha çox üstünlük verirdi. Bu isə muzeydə bilavasitə öz istiqamətinə uyğun işlərin zəifləməsinə gətirib çıxardı. Yalnız 1953-cü ildə Tağıyev mülkünün yenidən muzeyə qaytarılması və dövlətin muzey quruculuğu sahəsində gördüyü tədbirlər Tarix Muzeyində xalqımızın ta qədimdən bu günədək tarixini əks etdirən elmi ekspozisiyanın qurulması üçün şərait yaratdı.

Muzeydə hal-hazırda altı şöbə (Azərbaycanın qədim və orta əsrlər dövrü tarixinin ekspozisiyası, Azərbaycanın yeni dövr tarixinin ekspozisiyası, Azərbaycanın ən yeni dövr tarixinin ekspozisiyası, Etnoqrafiya, Numizmatika və epiqrafika, Elmi-ekskursiya və kütləvi işlər şöbələri), muzey əşyalarının bərpası laboratoriyası, 12 fond, 4 qrup və kitabxana fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Tarixi Muzeyində ekspozisiya, elmi-tədqiqat, elmi-kütləvi və fond işlərinin əsas istiqamətlərini tarix elminin son illərdə əldə etmiş olduğu nailiyyətlərə və muzeyşünaslığın dünya təcrübəsi ilə təsdiq olunan müasir prinsiplərinə əsaslanaraq ekspozisiyanın qurulması, onun daim zənginləşdirilərək təkmilləşdirilməsi, Azərbaycan xalqının qədim dövrdən bu günədək tarixini əks etdirən maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrinin toplanması və mühafizəsi, tədqiqi, nəşri, onların ekspozisiya və sərgilərdə nümayişi və təbliği təşkil edir.

Yarandığı ilk gündən həm mədəni-maarif, həm də elmi-tədqiqat müəssisəsi kimi fəaliyyət göstərən Azərbaycan Tarixi Muzeyinin işi haqqında danışarkən tez-tez “birinci” və ya “ilk dəfə” sözlərini işlətmək lazım gəlir. Belə ki, hələ 1925-ci ildə Xocalıda və Naxçıvanda təşkil olunan arxeoloji ekspedisiyalar Azərbaycan ərazisində qədim maddi-mədəniyyət abidələrinin elmi baxımdan öyrənilməsinin əsasını qoydu. Sonrakı illərdə muzey əməkdaşları Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Qəbələdə, orta əsr şəhərləri Gəncədə, Xarabagilanda, Örənqalada arxeoloji tədqiqatlar apardılar. Qəbələ rayonu ərazisində aşkar edilən Yaloylutəpə mədəniyyəti Böyük Qafqaz ərazisindəki maraqlı tapıntılardan oldu.

Zəngin ekspozisiya zalları

Muzeydə Azərbaycan tarixinin bütün dövrlərini əks etdirən ekspozisiya zallarında 300 minədək eksponat toplanılıb. Daş dövrü, orta əsrlər və antik dövrə aid əşyalar muzeyin qiymətli eksponatları sırasındadır. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Atropatena, Albaniya, Şirvanşahlar, Ağqoyunlular, Səfəvilər dövlətləri dövrünə aid maddi-mədəniyyət nümunələri ölkəmizin qədim dövlətçilik ənənələrindən xəbər verir.

Qeyd edək ki, muzey həm də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturunda elmi-tədqiqat və mədəni-maarif müəssisəsi funksiyasını yerinə yetirir. Müəssisənin elmi işlər üzrə direktor müavini Nərgiz Əliyevanın sözlərinə görə, burada Azərbaycan tarixinə, arxeologiya və etnoqrafiyasına dair geniş tədqiqat işləri aparılır, aspirant və dissertantlar çalışır. Son illər muzeyə ayrılan maliyyə (o cümlədən Prezidentin Ehtiyat Fondundan) vəsaiti hesabına yeni eksponatlar alınıb. Muzeyin Alqı komissiyasının sədri Məhfuzə Zeynalova bildirir ki, yeni əşyaların alınması müvafiq qaydalar əsasında həyata keçirilir: “Qiymətli əşyaları əsasən əhalidən alırıq. Qiyməti mütəxəssislərdən ibarət komissiyada müəyyən edilir və alqı qarşılıqlı razılaşma əsasında gerçəkləşir. Məsələn, ötən il 1712 ədəd saxlanma vahidi təşkil edən yeni materiallar almışıq”.

Qeyd edək ki, muzeydə eksponatların vəziyyətinə ciddi diqqət göstərilir. Ekspozisiyalarda olan parça materialları və xalçalar xarab olmasın deyə yarım ildən bir yenisi ilə əvəz edilir.

Muzeyin birinci zalında Azərbaycanın kosmosdan çəkilmiş xəritəsi diqqəti cəlb edir. Xəritədə Azərbaycanın ərazisi, əhalisi, relyefi, florası, faunası, faydalı qazıntıları və s. barədə məlumatlar var. Buraya gələnlər elektron gidlərin köməyi ilə Azərbaycan, rus və ingilis dillərində ölkəmiz haqqında ətraflı informasiya ala bilərlər. Böyük ekranda və monitorda kinofilmlərə baxmaq olar.

Xəritədən sağ tərəfdəki paneldə tariximizin ayrı-ayrı dövrlərini tamaşaçıların diqqətinə çatdırmaq üçün vitrinlərdə istifadə olunan rəng çalarları müəyyən məna kəsb edir. “Tarixi dövrlərin rənglərlə təsnifatı” planından göründüyü kimi, hər bir tarixi dövr müxtəlif rənglərlə nəzərə çatdırılır.

Ekspozisiyada şüşəli vitrinlər və şkaflar İtaliyadan gətirilib. Burada Daş dövrünə, Paleolit, Neolit, Eneolt, Tunc və Dəmir dövrlərinə aid eksponatlar (çaxmaqdaşı və dəvəgözü, əmək alətləri, gil qablar, tunc qılınc və xəncərlər, antik sikkələr, qadın bəzək əşyaları və s.) vitrinlərdə yerləşdirilib. Əvvəlkindən fərqli olaraq, yeni qurulmuş ekspozisiyada Azərbaycan-Türk İslam mədəniyyəti nümunələri nümayiş etdirilir. Zalda qoyulmuş miniatür nümunələri Orta əsrlərdə bu sənətin ölkəmizdə çiçəkləndiyini sübut edir.

Yeni tariximiz Avropa zalında nümayiş olunur

Muzeyin 2-ci mərtəbəsindəki Qərb (Avropa) zalında Azərbaycanın xanlıqlar dövründən (18əsr) başlanan yeni tarixinə dair ekspozisiya yerləşib. Qeyd edək ki, vaxtilə Tağıyev Avropadan gələn qonaqlarını məhz bu zalda qəbul edərmiş. Xanlıqlar dövrünə aid müxtəlif eksponatlar, şəhər-qalaların rəmzi açarları, sənədlər, geyimlər, müqavilələr, dövrü əks etdirən şəkillər maraq doğurur. Burada Azərbaycan xanlıqlarının bayraqları, rəmzləri və çar Rusiyası işğalı dövrünə (1801-1828) aid materiallar, həmçinin dövrün etnoqrafik materialları – xalça məmulatları, milli geyim, məişət əşyaları və s. nümayiş olunur.

Sonrakı zallarda Azərbaycanda sənaye, neft, nəqliyyat, din, mədəniyyətin inkişafı ilə bağlı eksponatlar yerləşdirilib. Digər bir ekspozisiya Azərbaycan tarixinin xronoloji ardıcıllığı əsasında ictimai-siyasi hərəkatlar, birinci Dünya müharibəsi və inqilabi hərəkatla bağlı materiallarla davam etdirilir. Muzeyin bu hissəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə bağlı materiallar da öz əksini tapıb. Azərbaycanın istiqlalına köməyə gəlmiş türk (Osmanlı) ordusuna və Azərbaycan milli ordusuna aid geyimlər, silahlar, fotolar və s. tariximizin bu dövrünü ziyarətçilərə təqdim edir.

Milyonçunun “özünə qalan” 8 otaq

Muzeydə diqqətçəkən faktlardan biri də burada əsaslı təmir-bərpadan sonra prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Tağıyevin yeni memorial ev-muzeyinin yaradılmasıdır. Əvvəllər muzeydə bunun üçün yalnız bir otaq (Tağıyevin iş otağı) ayrılmışdı və müəyyən əşyalar, mebel və s. saxlanılırdı.

İndi isə böyük xeyriyyəçinin ailə fotoalbomu əsasında 8 otağı və ona məxsus əşya və mebelləri bərpa edilərək, əvvəlki görkəminə qaytarılıb. Tağıyevin əşya və mebellərindən – yazı stolu və kreslosu, stolüstü lampası, royal və stulu, səkkizguşəli stol, iki şkaflı divan, tablolar, heykəllər, xalçalar, güldanlar, şamdanlar, çilçıraqlar və s. bərpa olunaraq öz yerlərində yerləşdirilib. Burada bir sıra maraqlı eksponatlar var. Yemək masası üzərinə qoyulan qablar Tağıyevin qızının nişan mərasimində Buxara əmiri tərəfindən hədiyyə verilib. Digər qablar isə təmirdən sonra milyonçunun qohumları tərəfindən muzeyə bağışlanıb. Mesenatın istirahət otağında o dövrdə istifadə olunan və sonradan bərpa olunan bilyard masası qoyulub. Muzeydə Tağıyevin həyat və fəaliyyətinə dair fotoşəkillər, tarixi sənədlər, məşhur xeyriyyəçiyə məxsus qiymətli əşyalar qorunur.

Manaf Süleymanovun “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim” kitabında milyonçu Tağıyev deyir: “Vaxtımın çoxunu xalqımın gələcək xoşbəxtliyi üçün onların müxtəlif məsələləri ilə məşğul olmaqla keçirməkdən xoşum gəlir”. Məşhur milyonçu həyatda olmasa da, xalq yenə onun əməllərindən bəhrələnir. Bu gün tariximiz xalqımızın savadlanması və rifahı yolunda sərmayələr qoyan Tağıyevin ev-mülkünə etibar olunub.

P.SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2011.- 26 aprel.- S.6.