Kamal Təbrizinin etiqadı

İslam dinin özəlliklərinin, əzəmətini, mənəvi dəyərlərə söykənməsini, insanları haqq-ədalətə, humanizmə səsləməsini əks etdirən İran filmləri nəinki daxili, hətta xarici kino bazarlarında da öz tamaşaçılarını tapa bilir. Bu filmlərin ən yaxşı nümunələrində etiqadlı müəlliflər tamaşaçını, müsəlmanların səfərə çıxarkən altından keçdikləri müqəddəs kitabın içərisindən keçirə bilməklə insanların qəlbinə müdrik ayələrin işığını gətirməklə, hər kəsi paklığa, dünyanın dərkinə çağırırlar.

Folkloru, sufi ədəbiyyatını dərindən bilən, universitetdə təhsil alarkən çəkdiyi kurs işində Mövlanənin “Məsnəvi”sindəki “Şanapipiklə Tacirin hekayəsi”ni lentə alan, otuz altı seriyalı “Şəhriyar” filmində şairin yaradıcılığını yaşadığı mühitin xronoloji kontekstində verə bilən rejissor Kamal Təbrizinin təsvir rəngarəngliyi önə çəkən neoprimitivizm cərəyanında çəkdiyi, sevindirici haldır ki, dilimizdə səsləndirdiyi “Saray” filmi “Apardı sellər Saranı” xalq mahnısının mətninin genişləndirilməsi üzərində qurulur. Folklor, nağıl elementlərindən, dini inanclardan yerli- yerində istifadə olunan bu film Sarayın dünyaya gəlməsi ilə atası Sultan bəyin onun beşiyi başında saz çalması ilə başlayır. Gülnar adlı cavan gözəl ananın dünyasını dəyişməsinin səbəbi müəmmalı qalsa da, dindar atasının təkbaşına böyütdüyü Sarayın uşaq ikən bulaq başında gördüyü, böyüyüb Muğan elini qorumaqla Xançoban adına layiq görülən Aydınla sevgisi, ova çıxan ordubadlı Aslan xanın bu gözələ vurulması mahnının məğzindəki melodram janrını nizamlayır. Qızlarla at çapmaq yarışında Sarayın buzov qazanması, Aydının xəstə anası Səba xanımın əlində tutduğu “Qurani Kərimi” öpməklə at belinə qalxması, aşığın “İncəgülü” havasını Məmməd Arazın “Duman salamat qal, dağ salamat qal” şeiri üstündə oxuması (mətn yaylaqla görüşə deyil, xudahafizləşməyə uyğun gəlsə də), elatın sürülərlə, atlı cahıllarla, kəcavələr yüklənmiş dəvələrlə yaylağa çıxması, alaçıqların qurulması, ocaq yerlərinin sahmanlanması tərəkəmə həyatının poetikasını ekranda canlandırır. Gecə çobanların ətrafına yığışdığı tonqalın başında Aydının “qurdun sağlığına” deməklə totemə rəğbətini bildirərək sayıqlığa çağıran canavarın şərəfinə ney çalması tərəkəmə həyatının mahiyyətini göstərir.

At belində Andrey Babayevin İslam Səfərlinin sözlərinə yazdığı “Nazəndə sevgilim yadıma düşdü” mahnısını oxuyan Aydının qoyun oğrularına oxşadılaraq, Aslan xanın adamları tərəfindən atəşə tutulması, Sarayın onu alaçığa gətirməsi, güllə yaralarının dağlanması, qızın xeyirə yozduğu, sevgilisinin yuxusunda selin elatı yuyub aparması, gözlənilən təhlükəni öncədən xəbər verməklə hadisəliliyi artırır. Qaval vurmaqla oxuyub müştəri çağıran çərçinin gəlişi, bəyi tərif edən aşıq Məhbubun iştirakı ilə Aydınla Sarayın nişanlanması, qızların alaçığı pusmaları, xınayaxdı mərasimi təsviri folklor hesabına zənginləşdirir. Anasının vəziyyətinin ağırlığını bilən Aydının arana qayıtması ilə, min tümən qızıl pul, dəvə qatarı başlığı ilə elçiliyə gələn Aslan xanın adamlarına rədd cavabı verilməsi hadisələri qarşılaşdırır.

Atasını ölümdən qurtarmaq naminə xanla getməyə razılaşsa da daim xilaskarını gözləyən Sarayın özünü çaya atması ilə xanəndə Əlirza Amanbəylinin ifasında səslənən “Apardı sellər Saranı” xalq mahnısının filmdə gördüyümüz kadrlarla müşayiəti klip yaratmaqla, at belində sevgilisini xilas etməyə tələsən Xançobanın körpünün üstündə məzlum-məzlum dayanması filmi zülmün təzahürünə çevrilən sosial-siyasi ziddiyyətdə tamamlayır.

lll

Kamal Təbrizinin “Şeyda” filmində (ssenari müəllifi Rza Maqsudi.) İran-İraq müharibəsində sinəsindən ağır yaralanaraq görmə qabiliyyətini də itirən Fərhadın (Parsa Pürüstn) daim qayğısını çəkərək onu sakitləşdirmək üçün başı üzərində avazla “Qurani-Kərim”dən ayələr oxuyan gənc qız Fatimənin (Leyla Hatəmi) üzünü görməyib, səsinə vurulmasından bəhs olunur. Fərhadla bir palatada yatan, sarğısından yaralanmış Amaninin zarafatları, atmacaları bu personaja komik ruhda təqdim edir. Ailənin bir oğlu olub atasının sayəsində cəbhə xəttindən uzaqda qalmağa imkanı olsa da, könüllü surətdə motosikllə döyüş bölgəsini informasiya ilə təmin edən Fərhadın hərbi fəaliyyətinin, yaralanmasının mozaik canlanması dramaturji modeli pozsa da, hansı səbəbdənsə xəstəxanadan işdən çıxan Fatimə ilə bağlı fabula mexanizmi daim diqqət mərkəzində saxlanılır.

Fərhadın iqtisadi böhranda çabalayan atasının təhriki ilə evlərində görüşdüyü Səma adlı qıza “Qurani-Kərim”dən ayələr oxutdurması üzünü görmədiyi Fatimənin onun qəlbində dərin iz buraxdığını təsdiqləyir. Fatimənin dərzi anasına paltar tikdirən Fərhadın anasının onları oğlunun toyuna dəvət etməsi münasibətləri kəsişdirir. Səma ilə evlənsə də, qayınatasının Kanadada yaşamaq təklifini rədd edən Fərhadın qəbul imtahanındakı rəsmi sənədlərdə belə müharibədə iştirakını gizlədərək imtiyazdan qaçması onun mənəviyyatının təsdiqinə çevrilir. Soyuqqanlı Səmanın vaxtilə aldığı zəhərli güllə yarasından xəstəliyinin şiddətlənərək görmə qabiliyyətini yenidən itirən Fərhadın yanına bir neçə gündən sonra gəlməsi əslində ailənin qurulmadan dağıldığına işarə vurur. Artıq sağalan Amaninin xahişi ilə Fatimənin başı üzərində avazla “Qurani-Kərim”dən ayələr oxumasından sonra xəfif əl hərəkəti ilə məmnunluğunu bildirən Fərhadın bu dünyadan xoşbəxt köçməsi dini motivin qələbəsini təmin etməklə müəllifin dini etiqadını da üzə çıxarır.

lll

Kamal Təbrizinin öz ssenarisi ilə çəkdiyi “Xalçanın toxunması” filmi Yapon- İran mədəni əlaqələrinin tarixinin qədimliyini əks etdirən xalça eskizinin arxivdən taparaq İsfahandakı Muradxan adlı bir tacirə sifariş verən, qızı Sakuraya rənglərin adını farsca öyrədən sənətşünas Kinunenin avtomobil qəzasında həlak olması ilə başlanır. Bu hadisədən sonra Kinunenin istəyini gerçəkləşdirmək üçün Sakura adlı yeddi-səkkiz yaşlı qızını da götürüb İsfahana gələn Makuvunun hansısa karete yarışlarından tanıdığı, dazlığının müalicəsi üçün dərman axtaran tacir Muradxan tərəfindən qarşılanması ekspozisiyanı nizamlayır. Müxtəlif yollarla təzə xalçaları köhnəltməklə xaricilərə baha satan Muradxanın aldatmaq istədiyi Makuvunu əri Əkbərə qərib İmam Hüseynə and içdirməklə dini motivi struktura qoşan xanımının təkidi ilə xalça toxuyanların yığışaraq az müddətə qonağın istəyini yerinə yetirmələri mövzunu fabula deyil, səbəblə nəticəni əlaqələndirən süjet istiqamətində nizamlayır.

Sakuraya vurulması yetərincə əsaslandırılmayan, Muradxanı yola gətirməyi sadəlövhcəsinə boynuna götürən, müəmmalı Ruzvelt adlı balaca faytonçunun südəmər körpəsi də olan anasının xalçanı toxumağı boynuna götürməsi ilə üzərlik yandırılıb duaların oxunması, mollanın xeyir-duası, Makuvunun məsciddə namaz qılanların hərəkətlərini təkrarlaması dini motivi nizamlayır. İri mis qazanlarda ipliklərin müxtəlif rənglərə boyanması, əyri-üyrü qədim küçələrdə qaçan uşaqların əllərindəki kələfləri qurutmaları təsviri zənginləşdirir. Ruzveltin itən Sakuranı tapıb evə gətirməsi, Əkbərin bilmədən qazanlardan birini tədricən qızdıran qazı alovlandırmaqla iplikləri yandırması dramaturji maneəyə yetərincə çevrilməsə də, xalçanı bitirmək naminə toxucu qadınlardan birinin ərinin yun köynəyini sökməsi hazır xalçanın kəsilməsi münasibəti ilə şadyanalıq yerinə düşür. Əkbərlə Makuvunun rəqsi, Ruzveltlə Sakuranın iri planlarının növbələşməsi, finalda xalçanın Yaponiyadakı muzeydə asılması ilə iki mədəniyyətin qovuşmasına cəhd edilir.

lll

Kamal Təbrizinin “Kərtənkələ” (ssenari müəllifi Peyman Qasımxani. 2004) komediyasında silahlı basqında günahlandırılan cinayətkar dəstənin üzvü kimi həbsxanaya düşən oğru Rzanın (Pərviz Pənuctuni) məharətlə dırmaşdığı hündür hasarın üstündəki tikanlı məftillərə ilişən göyərçini azad etməsi filmin rüşeymini göstərə bilir. Özünə xətər yetirərək düşdüyü mülki xəstəxanada bir palatada yatdığı ata-baba sənətinin suvaqçılıq olduğunu bildirməklə “Allaha doğru gedən yol dünyadakı insanların sayı qədərdir” kimi sufi fəlsəfəsini dilə gətirən savadlı, əməlisaleh axundun libasını, əmmaməsini geyinərək mühafizəçisinin yanından ötüb aradan çıxmağa müyəssər olub, onu avtomaşınına götürən dələduz sürücünü soyan Rza özünün peşəkar məharətini də göstərir. Cekson adlı qaçaqmalçı dostunun yanına gələrək xaricə qaçmaq üçün özünə saxta pasport sifariş verən Kərtənkələ ləqəbli oğru Rzanın adaşı axundun cibindən tapdığı göndəriş sənədinə əsasən Türkiyə sərhədindəki kəndə gələrək buradakı azsaylı dindarların üz tutduğu məsciddə fəaliyyətə başlaması komediya janrının tələbinə uyğun həyata keçirilir.

Dini ayinlərdən, qaydalardan, mərasimlərdən başı çıxmayan, namazı belə qıla bilməyən yalançı axundun hər an vəziyyətdən çıxmaq bacarığı sağlam gülüş yaradır. Gecələr təğyiri libas olub getdiyi evdə ona pasport düzəldən kəsin tutulduğunu öyrənərək ağlayan anasına pul verməsini izləyən gənclərin təzə axundun kasıblara əl tutan mömin olmasını kəndə yaymaları yeni təklif olunan vəziyyət yaradır. Bu vaxta qədər axundları olmadığından kasıblara xüms, zəkat paylaya bilməyənlərin Rzanın ətrafına yığılması yalanı gerçəyə çevirir. Beləliklə içəridən qapını bağlayıb günahsız arvadını döyən heyvərənin hündür divardan aşıb gələn Rza tərəfindən döyülərək dinə qayıtması, pasport düzəldən Şapur soyadlı qadının tövbə etməklə saxta sənədləri alova atması və s. satirik komediya elementlərinin sayını artırır. Paralel olaraq Rzanın izinə düşülməsi, əsl axundun xəstəxanada dünyasını dəyişdiyinin üzə çıxması nəhayət ki, saxta pasport əldə olunsa da, artıq insanların etibarını qazanan yeni “axundun”, yoxa çıxsa da, zühur edəcək sonuncu imam Mehdi əz Zamanın 15 iyul tarixindəki ad günündə keçirilən bayram mərasimini tərk edə bilməməsi mənəviyyatın qələbəsinə çevrilməklə islam dininin ən son məqamda belə tövbə qapısına üz tutanı bağışlamaq məziyyətini üzə çıxarır.

Vaxtilə Rzanın icazəsi ilə məscidə gələnlərdən birinin şövqlə oxuduğu “Küçələrə su səpmişəm” dindarlarda təəccüb doğursa da finalda bu xalq mahnısının bayram mərasimində, insanların xəbəri olmadan yenidən həbs olunan Rzanın aparıldığı məqamda yeni kontekstdə səslənməsi ilahi sevgi missiyasını yerinə yetirir.

Jurnalist Tofiq Abdinə “Kərtənkələ” filmində biz dinə tam ayrı bir bucaqdan baxmışıq. Onun üçün İranda çox rəğbət oldu filmə. Bunu qəbul etməyənlərin din haqqında düşüncələri təbii ki, üst-üstə olmadı” deyən Kamal Təbrizinin demokratizmin göstəricisi sayılan bu satirik komediya janrındakı filminə İranda qadağa qoyulmaması dövlətçilik ənənələri güclü olan ölkədə sağlam siyasi mühitin varlığını təsdiqləyir.

Aydın DADAŞOV

525-ci qəzet.- 2011.- 13 avqust.- S. 16.