Keçmişimizə işıq tutan roman

Xalqımız arasında zəngin həyat təcrübəsinə malik müdrik insanların, ağsaqqal şəxsiyyətlərin sözlərinə, fikirlərinə, öyüd-nəsihətlərinə hər zaman xüsusi hörmət olub. Sənət əsərlərində bədii dillə ifadə olunmuş dərin mənalı fikirlərin tərbiyəvi gücü böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Tanınmış yazıçı Əli İldırımoğlunun bu yaxınlarda işıq üzü görmüş “Daş yağan gün” romanını oxuduqca bir daha müəllifin zəngin həyat təcrübəsi ilə həyat hadisələrinə yüksək bədii-estetik mövqedən münasibətinin dialektik əlaqəsini hiss etdik.

Əsər Vətən sevgisi, maddi-mənəvi dəyərlərimizə sahib çıxmaq, keçmişdəki səhvlərimizdən ibrət almaq, dostlarımızı-düşmənlərimizi yaxından tanımaq, xalqımızın, xüsusilə gənclərimizin mənəvi-əxlaqi tərəqqisi kimi əbədi-əxlaqi problemlərin bədii həllinə yönəlib. Burada bir-birini əvəz edən hadisələrin gedişində daima müəllifin iştirakını, onun dərin hiss və həyəcanlarının, psixoloji dünyasının xüsusiyyətlərini hiss edirik.

Əsərin qəhrəmanı gənc çoban Nəcəf erməni qəsbkarlarının, Andranik və onun kimi qaçaq-quldur dəstələrinin Həsənli adlı kəndi talayıb yerlə-yeksan etməsilə ata-anasını, bacı-qardaşını, qohum-əqrəbalarını itirir. Lakin bu gəncin uşaq çağlarından, maariflənməyə, yüksək mənəviyyata olan sonsuz həvəsi, dünyagörüşünün formalaşması, tarixi keçmişimizə düzgün münasibəti, həqiqi vətənpərvərlik ruhu, mənəvi kamilliyi kimi sifətlərinin açıqlanmasında müəllifin özünəməxsus təhkiyəsini görürük. Əsərdən bəlli olur ki, bu məğrur cocuq – öz halal zəhməti ilə yaşamaq istəyən çoban əbədi olaraq müəllifin qəlbində dərin izlər buraxıb. Əslində ən kiçik yaşlarından kəndləri dağılmış Həsənli kəndinin bu iki sakinini bir-birlərinə əbədi bağlayan Vətən sevgisi, haqsızlıqlara, vəhşiliklərə qarşı barışmaz münasibətləri, yetim qalmalarının səbəbini aramaları, törədilən erməni vandalizminin cavabsız qalmayacağına olan dərin inamlarıdır.

Romanda müəllif öz uşaqlığını da xatırlatmağı önəmli sayır və hələ uşaqkən Həsənli kəndinin palçıqdan maketini düzəltməsini, onun düşmənlərdən qoruna bilməsi üçün hasarlamasını, həmçinin kəndin evlərinin, məscidinin, mədrəsəsinin və s. unudulmamasını həyəcanlı bir dillə təsvir edə bilir. Əslində belə bir simvolik xarakter daşıyan səhnəcik məcburi olaraq ermənilərin vəhşiliklərindən canlarını qurtarmış və yaxın dağların döşünə sığınmış köhnə Həsənli kəndinin bu iki ailəsinin həsrətlərini, qan yaddaşını, kin və küdurətini ifadə edir.

Bu ailələr təsadüfi deyil ki, yeni yaşadıqları məskənin adını da Təzə Həsənli qoyub və Köhnə Həsənlini, onun doğma insanlarını unutmayıb, onun həyat tərzini, adət-ənənələrini, təsərrüfat mədəniyyətini davam etdirməyə çalışıblar.

Heç şübhəsiz, yaşlıların ehtiraslı, kin-küdurət dolu söhbətlərinin təsiri altında azyaşlı uşaqlarda belə Vətən sevgisi, onu yadelli işğalçılardan qorumaq arzusu formalaşmağa başlayır və belə bir arzunun ifadəsi olaraq köhnə Həsənli kəndinin unudulmamasını, əbədiliyini ifadə edən palçıqdan inşa edilmiş uşaq maketi-simvolu meydana gəlmiş olur.

Nəcəfin həyat salnaməsi, əmisinin onu hələ bələkdə ikən ermənilərin kənddə törətdikləri yanğından qurtara bilməsi, onun əlifbanı öyrənməsi, əsgərliyi, Finlandiya cəbhəsində sadəlövhlüklə inandığı ermənilərlə düşmənçiliyin sonunun gəlməsini düşündüyü bir məqamda əslən Azərbaycandan olan Sovet erməni zabiti Arsen tərəfindən xaincəsinə qətlə yetirilməsi və s. hadisələri qələmə alan müəllif eyni zamanda qəhrəmanın boya-başa çatdığı Həsənli kəndinin zəngin təbiəti, çayları, bulaqları, güllü-çiçəkli dağları, bitki örtüyü və s. haqqında da zəngin təsəvvürlər yaradır. Yazıçının Vətənə, Vətən torpağına nə qədər dərindən bağlı olduğu, onun taleyini öz taleyi kimi yaşadığını hiss etməmək mümkün deyil.

Müəllifin əsər boyu öz isti nəfəsinin daima hiss olunması belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, əsərin Nəcəflə birlikdə olan digər qəhrəmanı da elə müəllifin özüdür. Zənnimizcə sırf bu baxımdan əsəri müəyyən mənada avtobioqrafik roman kimi də qiymətləndirməyə əsas verir.

Romanı oxuduqca müəllifin qələmə aldığı tarixi hadisələri, Həsənli kəndinin acı taleyini, buradakı kənd sakinlərinin nə kimi vəhşiliklər və haqsızlıqlarla rastlaşmaları və sonrakı mərhələlərdə də yaşam fəaliyyətlərini, Həsənli kəndini əhatəyə almış dağları, ormanları, çay və bulaq adlarını, ümumiyyətlə buraların etnoqrafik və coğrafi təsvirlərini nə qədər dərindən bilməsini duymamaq mümkün deyil. Bu adların əsərdə yer alması tarixilik və toponimika elmi baxımından xüsusi önəm daşımaqdadır. Unutmaq olmaz ki, bədnam qonşularımız mənəvi və maddi mədəniyyət nümunələrimizə sahib olmaq meylləri ilə birlikdə bizə aid ayrı-ayrı coğrafi ərazilərin, dağların, çayların, kənd və qəsəbələrin əsl tarixi adlarını tarixdən silib atmaq, özününküləri ilə əvəz etmək arzularından hələ də əl çəkmirlər.

Əsərin aktuallığı bir də ondadır ki, iyirmi ildən artıq bir müddətdir Ermənistan Dağlıq Qarabağı və ətraf 7 rayonumuzu işğal altında saxlayır. Romanda bu problemin tarixilik baxımından həll edilməsi xüsusi diqqət çəkir. Belə ki, ən qədim zamanlardan torpaqlarımıza göz dikmiş ermənilərin bu çirkin niyyətini müəllif tarixi, etnoqrafik, elmi dəlillərlə heçə endirməyə çalışır. Bu baxımdan lazımi elmi-nəzəri tarixi bilgilərlə silahlanmış müəllif Qafqaz Albaniyası dönəmindən tutmuş günümüzə qədər gələn ermənilərin hiylələrlə torpaq tutmaq siyasətini kökündən yalanlar, tarixin saxtalaşdırılması meylinə təməlləndiyini açıb göstərməyə çalışır. Bu gerçəkləri oxucularına çatdırmaqdan ötrü o, maraqlı bir üsula əl atır.

Vaxtilə erməni daşnakı qaniçən və minlərlə türk və azərbaycanlının ölümünə bais olan Andranikin dəstəsində vuruşub və tez-tez bu vəhşiliklərin törədilməsində payı olduğu üçün qürrələnən, adının da qəhrəman saydığı bu qaniçənin şərəfinə Andranik qoyulmuş birisinin Moskva qatarında vaqonun kupesində bir gürcü tarixçisi, arxiv məmuru Eduard Çiburdanidze ilə olan söhbətini, mübahisəsini diqqət mərkəzinə gətirir. Belə bir söhbətdə gürcü alim ermənilərlə din və ailəvi qohumluğun olmasına rəğmən Andranikə tarixi gerçəkləri, ermənilərin tarixən torpaq iddiasında olduqlarını və bu yolda dəfələrlə qırğınlar, talanlar, vəhşiliklər törətdiklərin xatırladır.

Təbii ki, bu həqiqətləri qəbul etməyən qatı milliyyətçilik mövqeyindən törətdikləri vəhşiliklərə haqq qazandırmağa çalışan Andranikdən fərqli olaraq oxucu nəyin həqiqət, nəyin yalan olmasını çox gözəl anlamağı başlayır. Əsərdə müəllif Andraniklərin, Hamazasların, Nijdehlərin, Drodların törəmələrinin əxlaq pozğunluğu, ikiüzlüyü, xainliyi, xəbisliyi, yaltaqlığı türklərə və azərbaycanlılara qarşı genetik düşmənçilik hissinin olmasını maraqlı misallarla və bədii bir şəkildə oxucularına çatdıra bilir. Əslində bu cür insanların insanlıq deyilən anlamdan uzaq olduqları, öz xalqına belə zərər və bəlalardan başqa bir şey gətirdiklərini, özlərini milli qəhrəman kimi göstərsələr də heç bir zaman xalqın zəhmətkeş sosial zümrələrinin hüsn-rəğbətini qazana bilməmələrini müəllif çox məharətlə açıb göstərə bilir. Təsadüfi deyil ki, əsərin qəhrəmanı Nəcəf gənc olmasına baxmayaraq, ermənilərin zəhmət adamlarının, xüsusilə də onun dostluq etdiyi, duz-çörək kəsdiyi erməni çobanlarının, ümumiyyətlə onlar kimi sadə həyat yaşayanların Andranik, Hamazas, Dro kimiləri ilə yollarının kəsişmədiyini hiss edə bilir və bu insanların bizimkilərlə bir-birlərinə yardım əllərini uzada bilməsini, bir-birlərinə həyan ola bilməklərini tamamilə təbii hesab edir.

Romanın köç səhnəsi bölməsində bu dostluğun səmimiliyi, etibarlılığı, dərin tarixi köklərinin olması Nəcəfin iki erməni ferma işçiləri Armenak və Akopla söhbətlərindən bir daha aydın olur. Həmçinin aydın olur ki,onlar bir çoxları kimi Andranik və onun keçmiş sələflərinə sevgi yox, kin-küdurət bəsləyirlər, onun kimilərini lənətləyir, fəqət hələ də bu qəbildən olan canilərin, qaniçənlərin özbaşınalıqlarına, hədə-qorxularına tab gətirməli olurlar.

Müəllif keçmişlərdə olduğu kimi bu gün də türk və müsəlman düşmənçiliyi yayan xarici və yerli qüvvələrin, keçmiş Andraniklərin toxumunu daşıyanları dəstəkləmələrini, onları yeni-yeni təxribatlara, vəhşiliklərə və terrorizmə sövq etmələrini yada salır, keçmiş səhvlərimizdən nəticə çıxarmağa çağırır.

Müəllif bu törəmələrin iç üzünü, daha doğrusu onlara xas qəddarlığı, ikiüzlüyü, xainliyi, ailə-məişət və əxlaq pozğunluqlarını məharətlə açıb göstərə bilir.

Əsərdə zəngin xalq dili xalq məsəlləri, ilmələri, atalar sözləri geniş bir şəkildə və yerli-yerində böyük məharətlə istifadə olunur. Onların müxtəlif qəhrəmanların, əsasən də Təzə Həsənli kəndinin sakinlərinin (Mikayıl, Gülgəz, Nəcəf, Cümşüd, və b.) dilindən söyləndiyi zaman bir daha xalq dilimizin fonetik və məna zənginliyinə heyran olursan. Kitabda yer almış xalq ilmələri, ata sözləri müasir dilimizdə çox az işlənən, bəlkə də yox olmaq təhlükəsi yaşayan örnəklərdir. Onların yerli-yerində istifadə olunması bir daha əsəri oxunaqlı, canlı və cazibədar edə bilir. Belə bir yaradıcılıq üsulu bir tərəfdən oxucuda tarixilik, arxaiklik hisslərini oyadır, hadisələrin real şəkildə təsvirinə inandırır, digər tərəfdən kənd camaatına xas zəngin dil potensialını üzə çıxarır. Bu baxımdan bəlkə də unudulmağa üz qoymuş, lakin əslində tarixən zəngin dil və fəaliyyət mədəniyyətimizin olmasından xəbər verən mərək, sac, örüş, əndişə, harfa, gərmə, kəsif, nəhrə, tuluq, sərnic, çarıq, şivən, cöngə, sapılca, həmçinin mətbəx mədəniyyətimizdən xəbər verən umac, əriştə, südlü şorba, dovğa, bulama, əyirdək, yal, suluq, kətəməz, ayran, qatıq, pendir və s. kimi kəlmələrin əsərdə bir-birlərini əvəz etmələrini görürük. Eyni zamanda müəllif qələmə aldığı yerin Tağyurd yaylağı, Qanlıca və Üçtəpə dağları, Zabıx, Şurnuxu kəndi, Köhnə və Təzə Həsənli kəndi kimi coğrafi adlarına müraciət edərkən əslində əhalinin dünyagörüşündə, Vətən sevgisində, mənəvi-əxlaqi davranışlarında onların nə qədər önəmli olduqlarını göz önünə gətirmək ehtiyacı duyub.

Yuxarıda örnək verdiyimiz anlayışların əksəriyyəti daha çox əsərdə xüsusi seçilən köç səhnəsində yer alır. Zənnimizcə, müəllif bəlkə də ədəbiyyat tariximizdə ilk dəfə olaraq köç səhnəsini, onu doğuran sosial-iqtisadi, mədəni səbəbləri bədii bir dillə ifadə etməyə çalışıb.

Xatırlatmaq lazımdır ki, ümumiyyətlə köç mədəniyyəti bütün türkdilli xalqların məişət mədəniyyətinin ayrılmaz bir parçası kimi ən qədim zamanlardan mövcud olub və müəyyən mənada xalqın zəngin adət-ənənələrini, mütəşəkkilliyini, sənətkarlığını, bədii təfəkkürünün zənginliklərini ifadə edib. Bir-iki ay bundan əvvəl Türkiyənin Qaziantep şəhərində, Qaziantep Universiteti Sosial Bilimlər fakültəsinin iclas salonunda Türkiyədə köç və onun sosial-mədəni problemlərinə həsr edilmiş konfransda bu problemin nə qədər önəmli olmasını, bunun xalqın təsərrüfat həyatında, məişətində, milli mədəniyyətlərin qarşılıqlı zənginləşməsi və inkişafında son dərəcə mühüm rol oynaya bilməsi məsələləri xüsusi qeyd edildi.

Kitabda Həsənli kəndinin sakinlərinin əslində dədə-baba yurdları olan Tağyurd yaylağına köç etmələri hadisəsi, yurd yerində bu məğrur insanların əmək fəaliyyətləri son dərəcə yüksək bədii dillə ifadə olunub. Əslində, o dönəmin insanlarının köç ilə əlaqədar fəaliyyətlərinin romanda yer alması romanın tələbi ilə meydana gəlmiş bu miqrasiya hadisəsinin xalqın təsərrüfat həyatında önəmli yer tutmasını xatırlatmaq məqsədi ilə edilib. Həqiqətən də biz əksər hallarda keçmiş maddi-mədəni irsimizin öyrənilməsində daha çox folklor yaradıcılığı nümunələrinin, maddi- mədəniyyət abidələrimizin bərpası, araşdırılması və təbliğinə haqlı olaraq daha çox yer veririk. Bununla daima hərəkətdə olan köç problemi, onun zəngin xalq təcrübəsinə, bədii-estetik zövq və tələbatlarına təməllənən universal yaradıcılıq istedadı istənilən qədər diqqətə alınmır.

Düşünürük ki, “Daş yağan gün” romanının yazarı Əli İldırımoğlunun köç ilə əlaqədar bədii şəkildə ifadə olunmuş fikirləri bir daha folklorçu alimlərimizin, tarixçilərimizin, etnoqrafçılarımızın köç problemlərinə olan marağını artıracaq.

Həm də inanırıq ki, haqqında söz açdığımız əsər öz aktuallığına, həqiqi xalq dilinə söykəndiyinə həmçinin güclü realizminə görə tezliklə oxucularımızın, həmçinin folklorşünas alimlərimizin diqqətini çəkəcək, onların sevgisini qazanacaq, mənəvi sərvətinə çevriləcək.

Babək Qurbanov,

Fəlsəfə elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2011.- 20 avqust.- S. 26.