Con Miltonun jurnalistikaya dair mötəbər əsəri Azərbaycan dilində

PROFESSOR NƏSİR ƏHMƏDLİNİN YENİ KİTABINDA MƏŞHUR İNGİLİS MÜTƏFƏKKİRİ HAQQINDA MƏLUMAT VƏ ONUN “PARLAMENTƏ MÜRACİƏT” – “AREOPAGİTİKA” PAMFLETİNİN TƏRCÜMƏSİ İŞIQ ÜZÜ GÖRÜB

Üç il əvvəl dünya ictimaiyyəti tanınmış ingilis şairi, istedadlı publisist, görkəmli ictimai və siyasi xadim Con Miltonun (1608-1674) anadan olmasının 400 illik yubileyini təntənə ilə qeyd etdi.

Lakin, çox təəssüf ki, dünya xalqları mədəniyyətinin bəzi digər xadimləri kimi, C.Miltonun da bu əlamətdar yubileyi ölkəmizdə lazımi səviyyədə qeyd olunmadı.

Mənə elə gəlir ki, gec də olsa, bu il işıq üzü görmüş “Con Milton və onun “Areopagitika” əsəri” kitabı görkəmli ədibin əlamətdar ildönümünə Azərbaycan ziyalısının yubiley hədiyyəsidir.

Azərbaycanda C.Miltonu tanıyırlarmı? Mən deyərdim ki, çox az.

Londonda dünyaya göz açıb, bədii yaradıcılığa şeirlə başlayan C.Milton 1640-1674-cü illər arasında “Areopagitika”, “İkona düşməni”, “İngilis xalqının müdafiəsinə” adlı pamfletlərini, “İtirilmiş cənnət”, “Qaytarılmış cənnət” adlı poemalarını; ”Mübariz Samson” faciəsini; “Britaniyanın tarixi”, “Moskvanın qısa tarixi” kimi monoqrafik əsərlərini yazıb nəşr etdirmişdir.

İngilis ədəbiyyatının ən mütərəqqi ənənələrini inkişaf etdirən, İngiltərədə mübariz publisistikanın, eləcə də fəlsəfi-siyasi poeziyanın əsasını qoyan C.Miltonun həyat və yaradıcılığı çox zəngin və rəngarəngdir. Təkcə bir faktı xatırlatmaq istərdim ki, “Ağıllı və yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik insan idealı Miltonu bütün yaradıcılığı boyu məşğul etmiş və məhz buna görə də “İtirilmiş cənnət” poeması onu dünya ədəbiyyatının korifeyləri sırasına çıxartmışdır”.

Əlbəttə, C.Milton kimi görkəmli ədibin yaradıcılıq nümunələrinin ölkəmizdə az tanınması təəssüf doğurur...

Yeganə təsəlliverici hal ondan ibarətdir ki, C. Milton yaradıcılığına müxtəlif illərdə bəzi tanınmış ziyalılarımız müraciət etmişlər. Hələlik məlum olan mənbələrə görə, Azərbaycan ədəbi-nəzəri fikrində C. Milton yaradıcılığına maraq göstərən ilk ziyalımız Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940) olmuşdur. O, 1906-cı ildə C.Miltonun “İtirilmiş cənnət” poemasından böyük bir parçanı Azərbaycan dilinə çevirərək, “Füyuzat” jurnalında (1906-cı il, 2-ci say) çap etdirmişdir.

1911-ci ildə görkəmli ictimai-siyasi xadim, ədəbiyyatşünas və publisist M. Ə. Rəsulzadə C. Milton yaradıcılığına müraciət etmişdir. O, İranda nəşr olunan “İrani-nov” qəzetində dərc etdirdiyi “Mətbuat azadlığı” məqaləsində C. Miltonun mətbuat azadlığı haqqında yazdığı qeydlərə maraq göstərmiş, sitat gətirmişdir.

Təxminən 70 il sonra – 1982-ci ildə “Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası”nın 6-cı cildində (Bakı, 1982) Con Milton haqqında ayrıca məqalə çap edilmişdir.

2001-ci ildə isə politoloq və diplomat Hikmət Hacızadə tərtib etdiyi “Demokratiya: Gediləsi uzun bir yol” adlı monoqrafiyada C.Miltonun “Areopagitika” əsərindən bir hissənin tərcüməsini vermiş və ona şərh yazmışdır.

Bu gün inamla demək olar ki, C. Miltonun həyat və yaradıcılığı haqqında müəyyən təəssürat yarada biləcək mənbə işıq üzü görmüşdür. Filologiya elmləri doktoru, professor Nəsir Əhmədlinin uzun illər ərzində üzərində yaradıcılıq işi apardığı bir əsər – “Con Milton və onun “Areopagitika” əsəri” adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Dərs vəsaiti kimi nəzərdə tutulmuş kitab “Bakı Universiteti” nəşriyyatında çap olunmuşdur (redaktoru filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Həmid Vəliyev, rəyçi tarix üzrə fəlsəfə doktoru Sabir Məmmədli).

N. Əhmədlinin “Con Milton və onun “Areopagitika əsəri” kitabının nəşri, hər şeydən əvvəl, üç cəhəti ilə diqqəti cəlb edir: birincisi – C. Miltonun həyat və yaradıcılıq yolu ilə Azərbaycan oxucusunu tanış etmək; ikincisi – “Areopagitika” əsərinin dilimizə tərcümə olunub işıq üzü görməsi; ingilis ədəbi-nəzəri fikrinin klassik nümayəndəsinin qiymətli əsərlərindən birinin müasir Azərbaycan gəncliyinə (tələbə auditoriyasına) çatdırılması.

N. Əhmədlinin kitabı iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə C. Miltonun həyat və yaradıcılığından bəhs edən müəllif araşdırmasını əhatə edir. Burada nəşrə yazılmış ön sözdə və üç başlıqda (“Con Miltonun həyat və yaradıcılığına qısa baxış”, “Areopagitika” pamfletinin mövzusu və əsas xüsusiyyətləri”, “Areopagitika” iradə azadlığı nəzəriyyəsinin ideoloji – fəlsəfi əsası kimi”) cəmləşdirilmiş tədqiqatlar öz əksini tapıb. Bu bölmələrin hər biri öz məzmunu və qayəsi etibarilə görkəmli ingilis ədibinin həyat və yaradıcılığı barədə kifayət qədər təsəvvür yarada bilir və təəssüf ki, hazırkı yazıda bu haqda geniş söhbət açmağı qarşımıza məqsəd qoymamışıq.

Kitabın ikinci hissəsində isə C. Miltonun “Areopagitika” əsərinin tam tərcüməsi – “Areopagitika. İngiltərə parlamentinə mətbuat azadlığı ilə bağlı müraciət” adı ilə təqdim olunmuşdur.

Yeri gəlmişkən, C.Miltonun haqqında bəhs olunan əsəri Rusiya mətbuatında müəllifin ölümündən 200 il sonra – 1906-1907-ci illərdə Sankt-Peterburqda, Kazanda və Moskvada ayrıca kitab halında çap olunmuşdur. Bu tərcümə 2003-cü ildə Moskvada Q.V.Prutskovun tərtib etdiyi iki cildlik antologiyaya (“Dünya jurnalistikasına giriş”) daxil edilmişdir. N. Əhmədli məhz həmin nəşrləri əsas götürmüş və əsərin ruscadan Azərbaycan dilinə tam tərcüməsini hazırlamışdır.

Ağır zəhmət və dərin axtarışlar sayəsində işıq üzü görmüş nəşr həm müasir Azərbaycan jurnalistikasının uğurları baxımından, həm də klassik Avropa ədəbi-bədii nümunələrinin dilimizə tərcüməsi baxımından diqqəti cəlb edir və çox dəyərli bir nəşr olaraq yüksək qiymətə layiqdir.

“Areopagitika” əsərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi söz yox ki, bədii və elmi tərcümə uğurları baxımından diqqətəlayiqdir və onun uğurlu tərəfləri, mütərcim bacarığı xüsusi araşdırmanın mövzusudur. Və söz yox ki, bu haqda gələcəkdə mütəxəssis rəyləri olacaq, hazırkı tərcümənin uğurları barədə ayrıca məqalələr yazılacaqdır.

Mənbələr göstərir ki, C. Miltonun jurnalistika sahəsində bir neçə əsəri olub. Bu sahədə görkəmli ingilis ədibinin “Areopagitika” əsəri xüsusi qeyd edilməlidir.

Əslində, N. Əhmədlinin yazdığı kimi, jurnalistika baxımından C. Miltonun ən mötəbər əsəri 1644-cü ildə, 36 yaşında ikən İngiltərə parlamentinə müraciət formasında yazıb dərc etdirdiyi və “Areopagitika” adı ilə tanınan mətbuat azadlığı haqqında tarixi nitqdir.

Areopagitika nə deməkdir? Əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməçisi bununla əlaqədar belə bir açıqlama verir: “Are” (Ares və ya Arey), yunan mifologiyasına görə, Zevslə Heranın oğlu, müharibə allahı, “paq” isə təpə” deməkdir, yəni “Areopaq”, “Ares təpəsi” anlamına gəlir. Qədim Yunanıstanda Ali Məhkəmənin (areopagin) iclasları Ares təpəsində keçirilmiş və orada söylənən nitqlər “Areopagitika” adlanarmış. Sonralar həmin söz “Məhkəmə nitqi” mənasında başqa Avropa dillərinə də keçmişdir (“Areopaq” sözünü dilimizə “Divanxana” kimi də tərcümə edirlər)”.

Əslində belə bur sual meydana çıxa bilər ki, təxminən dörd əsr əvvəl yazıb-yaratmış ingilis müəllifinin jurnalistikaya həsr edilmiş əsəri müasir Azərbaycan jurnalistikası, oxucusu üçün nə qədər maraqlıdır? Bu sualı “Areopagitika”nın dilimizə tərcüməçisi N. Əhmədli kitabın Azərbaycan dilində nəşrinə yazdığı ön sözdə belə cavablandırır: “III minilliyin və XXI əsrin başlanğıcında, ilk baxışda bütün ağrı-acıların tarixə qovuşduğu bir vaxtda, dünyanın qloballaşma və inteqrasiya dövründə gənc nəslin bir o qədər də yaxşı tanımadığı, yaşlı ziyalılar nəslinin isə unutmaqda olduğu, 400 il əvvəl yaşayıb-yaratmış, əsərləri Azərbaycanın geniş oxucu kütləsinə tanış olmayan ingiltərəli bir qələm sahibinin yenidən gündəmə gətirilməsinə, yaradıcılığının saf-çürük edilməsinə ehtiyac varmı? Bəli, var. Onun XVII yüzildə İngiltərədə həll etməyə çalışdığı problemlər bugünü ağuşuna almaqda olan informasiya cəmiyyətinin astanasında, bəlkə də bir qədər irəlidəyik. İngiltərə jurnalistikasının və publisistikasının o zamanlar yaşamış olduğu hadisələri bizim jurnalistika və publisistika müəyyən mənada indi yaşamaqdadır. O zaman İngiltərədə, bütün Avropada və Amerikada söz və mətbuat azadlığı uğrunda gərgin mübarizə gedirdi, indi bu proses postsosialist ölkələrində və postsovet respublikalarında müşahidə olunur. “Areopagitika” əsərinin yazıldığı vaxtdan 365 il keçməsinə baxmayaraq, bu nitq hələ də öz əhəmiyyətini itirməmiş, bütün dünyada, xüsusən də demokratiyaya keçid ölkələrinin əksəriyyətində bir proqram, bir konsepsiya olaraq yaşamaqdadır”. Mən bu tutarlı arqumentlərlə və qeydlərlə tamamilə razıyam.

N. Əhmədlinin böyük əmək sərf edərək, tərcümə və nəşr etdirdiyi kitab bir tərəfdən dərs vəsaiti kimi çox faydalı və uğurlu bir addım olmaqla yanaşı, digər tərəfdən Azərbaycan – ingilis ədəbi-mədəni əlaqələrinə çox qiymətli töhfədir. Bu kitab bir tərəfdən gənc jurnalist üçün öyrənc mənbəyi olduğu halda, digər tərəfdən orta əsrlər ingilis ədəbi-nəzəri fikri barədə müasir Azərbaycan ziyalısında müəyyən təsəvvür yarada bilir. Bu və digər dəyərli cəhətlərinə görə C. Milton yaradıcılığına müraciət etdiyinə görə şair, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Nəsir Əhmədliyə minnətdar olmalıyıq.

Mənə elə gəlir ki, N. Əhmədli jurnalistika və ədəbi əlaqələr sahəsində atdığı bu faydalı və xeyirxah addımla kifayətlənməyəcək. Klassik və müasir Avropa ədəbi-nəzəri fikrinin görkəmli nümayəndələrinin həyat və yaradıcılığına bundan sonra da müraciət edəcəkdir.

Vaqif ARZUMANLI,

Beynəlxalq jurnalistika kafedrasının professoru,

filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2011.- 7 dekabr.- S.6.