Beyrəyin qanlı köynəyi

“Dədə Qorqud” eposunun poetika sistemi son dərəcə mükəmməl bədii bir sistemdir. Eposa daxil olan boyların süjet strukturu fərqlərdən çox yaxınlıqları əks etdirir. Obrazlara gəldikdə isə onlar da bir-biri ilə sıx əlaqəli formadadır. Buna görə də eposun əsl məzmun və mahiyyətinin meydana çıxarılması boylar arasındakı fərqlərin deyil, yaxınlıq və əlaqələrin tapılmasından, onların təhlil və şərhindən xeyli dərəcədə asılıdır. Həmin asılılığın və təmasın əyani formada nümayişi Beyrək obrazı ilə bağlı məsələlərdə bir daha bütün aydınlığı ilə görünür.

Problemin konkret təhlilinə gəldikdə isə etiraf olunmuş həqiqətdir ki, Beyrək “Dədə Qorqud” eposunun öncül qəhrəmanlarından biridir. O, Baybörənin oğlu olmasından savayı həm də Qazan xanın inanılmış adamı – inağı hesab edilir. Mətndə son dərəcə məşhur olan belə bir deyim var:

Solda oturan sol bəylər,

Sağda oturan sağ bəylər.

Eşikdəki inaqlar,

Dibdə oturan xas bəylər.

Eşikdəki inaqlar Qazan xanın ən inanılmış adamlarıdır və onların içərisində ən məşhur qəhrəmanlardan biri, bəlkə də birincisi Beyrəkdir. Məsələnin daha da aydınlığı üçün qeyd edək ki, eposda ata və oğul münasibətləri müəyyən müstəvilərdə öz həllini tapmışdır. Bu müstəvilərdən biri ata və oğul arasındakı əlaqənin genoloji planda deyil, ictimai çərçivədə bərqərar olmasıdır ki, həmin məqam Buğacın öz atası Dirsə xana və Uruzun öz atası Qazan xana bağlılığı fonunda özünü daha qabarıq göstərir. Uyğun olaraq boylarda Dirsə xanla Buğac arasındakı ziddiyyət və onun aradan qaldırılması, dustaq olan Uruzun Qazan xan tərəfindən, yaxud əksinə əsir düşmüş Qazan xanın Uruz tərəfindən xilası bu fikri daha geniş formada təsdiqləyir.

Həm Buğac, həm də Uruzla müqayisədə Beyrəyin öz atası Baybörə ilə münasibətləri bu səviyyədə deyil. Onun əvəzində isə Beyrəyin daha çox Qazan xanın yanında olması diqqət mərkəzindədir və Beyrəyin tanınması, məşhurlaşması da elə bununla bağlıdır. Başqa sözlə, Beyrəyin həyatı və taleyi eposun digər döyüşkən qəhrəmanlarının həyatına və taleyinə müəyyən qədər oxşasa da, həmin qəhrəmanlarla Beyrək arasında nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqli məqamlar aydın görünür. Onun üçün də “Dədə Qorqud” eposunun poetikasının, oradakı bədii strukturun doğru və düzgün açılışı Beyrək obrazının təhlilindən xeyli dərəcədə asılıdır.

Beyrəyi digər obrazlardan fərqləndirən və diqqətdən heç vaxt yayınmayan cəhətlərdən biri onun geyimi ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, belə bir sual meydana çıxa bilər ki, eposun mətnində hansı geyim formaları vardır, müşahidə olunur və Beyrəyin geyimi digər qəhrəmanların geyimindən nə dərəcədə fərqlənir?

Əvvəlcədən qeyd edək ki, Beyrəyin də Qanturalı, Qaraçəkir, oğlu Qırxqınıq kimi üzündə niqab vardır. Niqab sadaladığımız qəhrəmanlardan başqa bir kimsədə müşahidə edilmədiyinə görə bu geyimiin əlahiddə və əlamətdar bir funksiya daşıdığı kifayət qədər bəllidir. Digər tərəfdən niqab haqqında folklorşünaslar kifayət qədər danışmışlar və biz də bu barədə söhbət açmaq fikrində deyilik.

Bundan əlavə Beyrəyin dəmir donu da var. Şübhəsiz ki, “Dədə Qorqud” eposu qəhrəmanlıq səciyyəsi daşıdığına görə burada əsas geyim növü dəmir dondur və mətndə çox vaxt igidləri də dəmir donlu igid adlandırırlar. Dəmir don döyüş üçün lazım olan bir geyim formasıdır və müasir anlamda “bronojileti” xatırladır. “Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy”da düşmən ova çıxmış Qazan xanla Uruzun üstünə yeriyəndə Uruz belə söyləyir: “Əynimdə bərk dəmir donumu saxlayırdım bu gün üçün”. Yaxud “Bəkil oğlu İmranın boyü”nda İmran atası Bəkilə deyir: “Əynindəki dəmir donunu mənə ver”.

“Salur Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy”da Qazanın baxışları ilə Uruz belə görünür: “bir ağ-boz atlı, ağ bayraqlı, dəmir donlu bəy qoşunun önündə gəldi”. Yenə həmin boydı Qazanın nəzərləri ilə Beyrək belə təqdim edilir:

“Yerindən qalxaraq duran igid,

nə igidsən?

Əyninə bəy dəmir donu

geyən igid, nə igidsən?”

Sonuncu boyda isə Beyrək özü belə deyir:

“Aruz, mən bilsəydim bu niyyətini,

Qaracığda Qazlıq ata minərdim!

Əynimə bərk dəmir donu geyərdim”.

Hətta düşmənin də bu geyimdə olması barədə mətndə müəyyən faktlar vardır. Belə ki, “Uşun qoca oğlu Səyrək boyu”nda bildirilir ki, “Gözlənilmədən altmış dəmir donlu kafir oğlanın üzərinə gəldi”.

Mətndə “Sarı donlu Selcan xatın” ifadəsinə gəldikdə isə bu, tamamilə başqa bir məsələdir. Belə ki, “Qanlı qoca oğlu Qanturalı boyu”nda “Gözəllərin başı Sarı donlu Selcan xanım”dan danışılır. Şübhəsiz, burada hər hansı bir hərbi geyimdən yox, sarı rəngli qadın paltarından bəhs olunur. Yəni “sarı don” döyüş geyimi forması deyil. Ona görə ki, mətndə Selcan xanımın döyüşə hazırlığından danışılarkən aydınca söylənir: “Qanturalının atını gizlicə yəhərlətdi. Özü də altdan yaraqlanıb, üstdən geyindi. Süngüsünü əlinə aldı, bir yüksək yerə çıxıb gözlədi”. Artıq bu nümunədəki “altdan yaraqlanıb, üstdən geyindi” ifadəsi birbaşa dəmir dona işarədir.

Bütün bunları xatırlamaqda əsas məqsəd ondan ibarətdir ki, eposda dəmir donun xüsusi bir geyim forması olması yenidən aydınlaşsın və eposda bir mənalı olaraq igidlər, yaxud bir-biri ilə döyüşən tərəflərin təmsilçiləri döyüş əhvali-ruhiyyəsinə uyğun şəkildə həmişə dəmir donlu olmuşlar. Belə bir geyim forması bir tərəfdən vuruşlarda iştirak edən igidlər üçün tam səciyyəvidir, digər tərəfdən isə qəhrəmanlıq eposunun poetikasına tam uyğundur.

“Dədə Qorqud” eposunda başqa bir geyim forması da vardır ki, bu, qaftandır, yəni köynəkdir. Orxan Şaiq Gökyay bu barədə yazır: “Türlü ülkələrlə türlü qenk və biçimlərinə rastlanan kaftan, önü açıq, astarsız, diz qapaqlarına, ya da topuklara kadar uzanan çeşitləri bulunan, yakasız bir üst giyecegidir”. Mətndə bu köynəyin Beyrəklə bağlılığı daha geniş plandadır və diqqəti xüsusilə cəlb edir. “Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu”nda göstərilir ki, “Adaxlısından bir bəylik qırmızı qaftan gəldi. Beyrək geydi”. Hətta Beyrəyin ətrafında olan 40 igidin bundan inciməsi müqabilində Beyrək bu qırmızı köynəyi hamının növbə ilə geyəcəyini bildirir.

Qaftanın Beyrək üçün nişanlısı tərəfindən hazırlanması və Beyrəyə göndərilməsi köynəyin birbaşa nişanlı olmağın simvoluna çevrilməsinin təsdiqi deməkdir. Bu fikri daha da möhkəmləndirən başqa bir fakt ondan ibarətdir ki, Beyrək tutulandan sonra “Banıçiçək ağ qaftanını çıxardı”. Nişanlılığın simvoludur ki, bacıları Beyrəyin qaftanını 16 ildir ki, göz bəbəyi kimi qoruyub saxlayırlar. Beyrək əsirlikdən qayıdıb gələndə isə hələlik onu tanımayan bacılarından geymək üçün köhnə bir köynək istəyir: “köhnə bir qaftanınız varsa, verin geyim, toya gedim”. Bu istəyin müqabilində bacıları ona evdə qorunub saxlanan öz qaftanını gətirirlər. O, köynəyi geyinən kimi təbii olaraq bacıları onu Beyrəyə oxşadırlar, yəni qaftan Beyrəyin tanınmasına əsas vasitə və yardımçı olur: “Getdilər, bir qaftanı varmış gətirib ona verdilər. Aldı, geydi. Boyu boyuna, beli belinə, qolu qoluna düz gəldi. Böyük bacısı onu Beyrəyə bənzətdi. Qara, qıyılmış gözlərə qan-yaş doldu. Söylədi, görək, xanım, nə söylədi:

Qara qıyma gözlərin çəkilməsəydi,

“Ağam Beyrək” deyərdim, ozan, sənə!

Üzünü qara saçın örtməsəydi,

“Ağam Beyrək” deyərdim, ozan, sənə!

Ətli-canlı biləklərin boşalmasaydı,

“Ağam Beyrək” deyərdim, ozan, sənə!

İti-iti yerişindən,

Aslan kimi duruşundan,

Qanrılaraq baxışından

Ağam Beyrəyə bənzədirəm, ozan, səni!

Sevindirdin, rədd eləmə, ozan, məni!”.

Beləliklə, qaftan Beyrəyi nişan verir və o, bundan həyəcana düşərək, yəni tanınacağını duyub qaftanı əynindən çıxarır və toy məclisinə tamamilə başqa bir libasda yollanır: “Bir köhnə dəvə çuvalı tapdı; dəldi, boynuna keçirdi. Özünü dəliliyə vurdu, toy yerinə gəldi”.

Deməli, qaftan həm də tanınmağın əlamətidir. Bunun başqa sübutu odur ki, Beyrək yeni qiyafədə Banıçiçəyin olduğu yerə gəlir. Məqsədi isə belədir ki, qopuz çalsın və ərə gedən qız oynasın. Əvvəlcə Banuçiçəyin yerinə Qısırca yengə oynayır və güman edirlər ki, Beyrək heç də bu hadisənin fərqinə varmayacaq. Amma hamının gözləmədiyi kimi Beyrək oynayanın ərə gedən qız olmadığını söyləyir.

Qısırca yengədən başqa ehtiyatda Boğazca Fatma var. Boğazca Fatma Beyrəyin fikrini yayındırmaq üçün özünəməxsus bir yol tapır və Banıçiçəyin qaftanını geyir. Bu fakt qaftanın tanınma nişanı olmasını yenidən təsdiqləyir. Lakin Beyrək tanıdığı Boğazca Fatmaya də belə söyləyir:

“Mənim sənlə nə oyunum,

Get bu qaftanı soyun.

Ərə gedən qız dursun,

Mən qopuz çalım ona,

Qol sallayıb oynasın!”

Bütün bunlardan sonra “Burla xatun dedi: “Qız, qalx oyna, daha əlindən nə gələr?” Banıçiçək qırmızı qaftanını geydi. Əllərini görünməsin deyə içəriyə – qaftanının qoluna çəkdi, oyuna girirb dedi: “Ay dəli ozan, di, çal!” Beləliklə, qaftan həm tanınmaq, həm də nişanlılıq funksiyasını yerinə yetirmiş oldu.

Sonuncu boyda isə qaftan etibarın, inamın nişanəsidir. Belə ki, Aruz Beyrəyə onların tərəfinə keçməyi təklif edəndə Beyrək Qazan xanı nəzərdə tutaraq deyir:

“Mən Qazanın nemətini çox yemişəm,

Bilməzsəm, gözümü tutsun!

Qaracıqda Qazlıq atına çox minmişəm,

Bilməzsəm, tabutum olsun!

Yaxşı qaftanlarını çox geymişəm,

bilməzsəm, kəfənim olsun!

Böyük, geniş otağına çox girmişəm,

Bilməzsəm, zindanım olsun!

Mən Qazana dönük çıxmaram, qəti bilin!”

“Bəkil oğlu İmran boyu”nda da söylənir: “Xan da Bəkili qonaq etdi. Yaxşı at, yaxşı qaftan, bolluca xərclik verdi”. Bu fakt da etibara, inama nümunədir. Bəkillə Bayındır xanın sözü tutmayanda isə Bəkil onun hədiyyələrini geri qaytarır, deməli, ehtimal ki, qaftanı da qaytarır.

Eposda qaftanla bağlı başqa bir məqam da var. Bu, qaftanın hər hansı bir xəbərin, müəyyən bir informasiyanın daşıyıcısı olması ilə bağlı məqamdır. Həmin məsələnin dəqiq və elmi izahı üçün “Dədə Qorqud” eposunda özünə yer tutan və ayrı-ayrı mənbələrdən gələn xəbərləri, məlumat-informasiyaları diqqətlə nəzərdən keçirmək vacibdir.

1) “Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu”nda ovda oğlunu oxlayan Dirsə xan geri qayıdanda Buğacı görməyən anası Dirsə xandan soruşur: “İki getdin, bir gəlirsən, balam hanı?.. Yalnız oğlumun xəbərini, a Dirsə xan, de mənə!” Dirsə xanın xanımı tam və qanuni bir haqq ilə oğlundan xəbər bilmək istəyir və bu xəbəri məhz Dirsə xandan eşitməyə böyük ehtiyac duyur. Bunun əksinə olaraq xəbəri söyləməyə tam haqqı olan Dirsə xan susur. Əvəzində isə həm Dirsə xanı, həm də oğlunu güdaza verən qırx namərd qabağa gələrək deyir: “Oğlun sağ-salamatdır, ovdadır. Bu gün-sabah harda isə gələr”. Şübhəsiz, bu, yalandır, çünki onların Buğacın ölüb-ölməməsindən xəbərləri yoxdur. Amma məsələnin mahiyyəti ondadır ki, həmin xəbər yalan olsa belə Buğacın ölməməsinə işarə edir və bu anda, nə də sonralar eposun mətnində Buğacın ölümü barədə heç bir informasiyaya rast gəlinmir. Bütün bunların da nəticəsi olaraq sonda məlum olur ki, Buğac sağ-salamatdır.

2) “Salur Qazanın evinin yağmalanması boyu”nda Qazan xanın sahibsiz qoyub gəldiyi yurdunda hansı hadisələrin baş verməsi barədə olan xəbər Qazan xana yuxu vasitəsilə verilir: “Qardaşım Qaragünə, bilirsənmi yuxumda nə göründü? Qara-qayğılı əhvalatlar gördüm. Gördüm ki, yumruğumda bir şahin çırpınıb, quşumu əlimdən alır. Hündür evimin üzərinə göydən ildırım çaxdığını gördüm. Qatı, qara dumanın düşərgəmin üstünü bürüdüyünü gördüm. Quduz qurdların evimi dəldiyini gördüm. Qara dəvənin ənsəmdən qapdığını gördüm. Gördüm ki, qara saçım qarğı kimi uzanır, uzandıqca gözümü örtür. Əllərimdə on barmağımı qan içində gördüm. Bu yuxunu görəndən bəri ağlımı-huşumu yığa bilmirəm, Xan qardaşım, mənim bu yuxumu yoz mənimçin!” Qaragünə dedi: “Qara bulud dediyin sənin taleyindir. Qari lə yağmur dediyin sənin qoşunundur. Saç qayğıdır, dərdi-sərdir. Qan – qanqaralıqdır. Qalanın yoza bilmərəm, Allah yozsun”.

Qazan xan yurduna dönəndə görür ki, hər tərəf dağıdılıb, bir növ lələ köçüb, yurdu qalıb. Onda nə baş verdiyini ardıcıl olaraq yurddan, sudan, qurddan, köpəkdən soruşur. Bu xəbərləşmələrin heç bir nəticəsi olmur, yəni Qazan xan onlardan cavab ala bilmir. Çobanın verdiyi xəbərdə isə Qazan xanın anasının, boyu uzun Burla xatunun, qırx incə belli qızın və oğlu Uruzun kafirlər tərəfindən aparıldığı bildirilir. Amma onların ölümü barədə bir kəlmə olsun belə danışılmır və hətta müəyyən ehtimallara söykənən işarə də yoxdur. Beləliklə, boyun sonunda məlum olur ki, ana da, Burla xatun da, Uruz da sağ-salamatdır.

3) “Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy”da Qazan xan döyüşə getməzdən əvvəl Uruza məsləhət görür ki, uca dağ başına çıxıb vuruşa tamaşa eyləsin və düşmənlə necə vuruşmağı öyrənsin. Qazan xan vuruşdan sonra Uruzu öz yerində görmür və: “A bəylər, oğlan hara getmiş ola?” dedi. Bəylər dedilər: “Oğlan quş ürəkli olur. Qaçıb anası yanına getmişdir”. Əslində Uruzun ölümü barədə bəylərin dilindən heç bir fikir söylənmədiyinə görə Uruzun ölümü haqqında da danışmaq olmaz.

Qazan xan evə çatanda Burla xatun Uruzu görmür və soruşur:

“Yalnız oğul xəbərini, Qazan, söylə mənə!

Deməzsən, yana-yana qarğayaram, Qazan, sənə!”

Qazan xan belə cavab verir: “Qorxma, fikir eləmə, ovdadır. Ovda qalan oğul üçün qəmlənmə! Mən Qazana yeddi gün möhlət ver! Yerdə isə oğlunu yerdən çıxarım; göydə isə göydən endirim. Tapa bildim, tapdım; tapmasam, tanrı verdi, tanrı aldı, neyləyək? Səninlə birlikdə qara şivənə girək”. Qazan xanın bu sözlərində Uruzun ölümü barədə qəti informasiya yoxdur. Eyni zamanda həmin mühakimədən sonra Burla xatunun sözləri ana ürəyinə dammış sözlərdir: “Doxsan dəstə gənc oğuz ardımca gəlsin! Bəylər bilsin ki, Uruz dustaqdır!”-dedi”. Deməli, Uruz ölməyib sağdır və bu müddəa tam təsdiqini tapır.

4) “Duxa qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nda Dəli Domrulla Əzrayılın qarşılaşması informasya baxımından eposun ən maraqlı məqamlarındandır. Bəllidir ki, Dəli Domrul yaxşı igidin canını alan Əzrayılı axtarır və bu zaman Əzrayıl görünür. Dəli Domrul onu qılınclamaq istəyəndə Əzrayıl göyərçin olub yoxa çıxır. Dəli Domrul ata minib onun ardınca düşəndə Əzrayıl atın gözünə görünür və at büdrəyüb Dəli Domrulu yerə yıxır. Əzrayıl Dəli Domrulu öldürmək istəyəndə Dəli Domrul yalvarır ki, onun canını almasın. Bu vaxt Əzrayıl deyir ki, mənim əlimdə nə var, mən buyruq quluyam, yalvarırsansa, allaha yalvar. Dəli Domrul əsl həqiqəti özü üçün aydınlaşdırmaq məqamı gələndə Allahla xəbərləşməli olur: “Domrul dedi: “Bəs can verən, can alan da allahdırmı? “Bəli, odur!”-dedi. Əzrayıla dönüb dedi: “Bəs sən nə iş görürsən? Sən aradan çıx, mən allah-taala ilə xəbərləşim”.

Dəli Domrul Allahın böyüklüyündən danışır, Allahdan isə “Can əvəzinə can tap!” tapşırığı gəlir. Xəbərləşmənin nəticəsi olan bu informasiya Dəli Domrulun sağ qalacağının işarəsidir və sonda məhz belə də olur.

5) “Qanlı qoca oğlu Qanturalı boyu”nda Qanturalını axtaran ata-anası Selcan xanımla rastlaşır və oğlanlarının yerini öyrənmək üçün onunla xəbərləşirlər. Selcan xanım isə deyir ki, siz içəri keçin və mən “harada qarmaqarışıqlıq varsa, toz varsa, harada qarğa-quzğun dolaşırsa, Qanturalını orada axtarım”. Buğacın yaralanmağının təsviri də belə idi. Buğacın anası “baxdı-gördü ki, bir dərənin içində qarğa-quzğun enir-çıxır, qonur-qalxır. Bədəvi atını sürüb, o tərəfə çapdı. Sən demə, sultanım, oğlan o arada yıxılıbmış. Qarğa-quzğun qan görüb, oğlanın üstünə qonmaq isətyirdi. Oğlanın iki ov iti vardı, qarğa-quzğunu qovurdu, qonmağa qoymurdu”. Yəni bu məlumat ölümə yox, yaralanmağa işarədir. Nəticədə də belə olur, Qanturalı sağ-salamat tapılır.

6) “Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu”ndan isə məlum olur ki, Qazılıq qoca on altı il bundan əvvəl Düzmürd qalasının təkuru Arşın oğlu Dirəklə təkbətək vuruşmuş və əsir götürülmüşdür. Onun öldüsü və qaldısı barədə informasiyaya gəldikdə isə bu, Qaragünə oğlu Budaqdan gəlir. Belə ki, bir gün bəylər söhbət edərkən Qaragünə oğlu Budaqla Yeynəyin sözü düz gəlmir və Qaragünə oğlu Budaq deyir: “Burada boş-boş danışıb neyləyirsən? Dalaşmağa adam axtarırsansa, gedib atanı qurtarsana! Bəs niyə 16 ildir, dustaqdır?” Beləliklə, Budaqdan gələn informasiya Qazılıq qocanın sağ olması barədə informasiyadır və boyun sonu bu həqiqəti təsdiq edir.

7) Eyni vəziyyəti “Uşun qoca oğlu Səyrək boyu”nda da görmək mümkündür. Yetim bir uşaq Səyrəyə deyir: “Ə, bizim yetimliyimiz bəs deyil? Bizi niyə vurursan? Hünərin vasa, qardaşın Əlincə qalasında əsirdir, get, onu qurtar!” Deməli, ölməyib, əsirdir!

8) “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”da Təpəgöz özü Basat haqqında bir neçə dəfə belə deyir: “Sənə ölüm yoxmuş!” Doğrudan da, Basat ölmür.

9) “Salur Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy”da qoca bir kişi ilə Uruzun söhbətinin nəticəsi belədir: “Uruz hirslənib dedi: “Ay yaramaz, mənim atam Bayındır xan deyildirmi?” Dedi: “Yox, o, ananın atasıdır, sənin babandır”. Uruz: “Əyə, bəs mənim atam ölüdür, ya diri?” –deyə soruşur. Dedi: “Diridir, Tumanın qalasında dustaqdır”. Ölüm barədə söhbət getmir və bu, sonda təsdiqlənir.

Göründüyü kimi, eposun müxtəlif boylarından gətirilən bu nümunələrin heç birində ölümlə bağlı məlumat yoxdur və qəhrəmanların heç biri də ölmür. Başqa sözlə, yaralanan Buğac da, əsir düşən Qazan, Uruz, Qazılıq qoca və Yeyrək də, Əzrayılla qarşılaşan Dəli Domrul da, Təpəgözlə vuruşan Basat da ölməyib sağ qalırlar. Bunun başlıca səbəbi onların ölümü haqqında məlumatın gəlməməsidir.

Bəs Beyrək? Məsələnin də əsl mahiyyəti buradadır. “Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu”nda sadaladığımız həmin hadisələrdən tamamilə fərqli bir məqam var. Həmin məqam Beyrəyin dustaq olmasından sonrakı dövrə aiddir: “Bu hadisədən on altı il keçdi. Beyrəyin ölü-dirisini bilmədilər. Bir gün qızın qardaşı Dəli Qarcar Bayındır xanın divanına gəldi. Diz çöküb dedi: “Ağıllı xanın ömrü uzun olsun! Beyrək diri olsaydı, on altı ildən bəri gələrdi Beyrəyin diri olduğu xəbərini gətirən bir igid olsa, qızılı tikişli, naxışlı çuxa, qızıl-gümüş verərəm. Ölüm xəbərini gətirənə bacımı verərəm”.

Belə dedikdə, muradı gözündə qalsın Yalçın oğlu Yalıncığı, dedi: “Sultanım, mən gedim, ölüsü-dirisi xəbərini gətirim”.

Sən demə, Beyrək yalınçı oğluna bir köynək bağışlayıbmış; geyməyib saxlayırmış. Getdi, həmin köynəyi qana-mana batırdı, gətirib Bayındır xanın önünə atdı. Bayındır xan dedi: “Ədə, bu nə köynəkdir?” Yalancıq: “Beyrəyi Dərbənddə öldürmüşlər, bu da nişanıdır, sultanım!”-dedi”.

Bu xəbər “Dədə Qorqud” eposundakı bütün xəbərlərdən fərqli xəbərdir. Yəni bu məqamda digər qəhrəmanlarla müqayisədə Beyrək haqqında ölüm xəbəri gəlir. Ola bilsin ki, həmin məqamda yalandır, amma nəticə başqadır: “Aruz dedi: “Ədə, hərzə-hərzə danışma. Qanına susama, gəl and iç!” Beyrək dedi: “Vallah, mən Qazanın və İç Oğuzun yolunda başımı qoymuşam, İstəyirsiniz yüz para eyləyin, mən Qazana xain çıxmaram!” Aruz yenidən hirsləndi. Beyrəyin saqqalından bərk tutub, bəylərə baxdı. Gördü kimsə gəlmir, qara polad qılıncı çəkib, Beyrəyin sağ oyluğunu çapdı. Beyrək qara qanına boyandı, başı dumanlandı. Bütün bəylər dağılışdı. Hər kəs öz atına mindi. Beyrəyi də mindirdilər. Bir nəfər tərkinə minib, onu qucaqladı. Beyrəyi gətirənlər atlarını çaparaq, onu öz evinə çatdırdılar. Cübbəsini üzərinə örtdülər. Beyrək burada söyləyib dedi:

İgidlərim, yerinizdən qalxın, durun!

Boz atımın quyruğunu tutun, kəsin!

Ala dağdan Arqubeli gecə aşın.

İti axan gözəl suyu üzüb keçin.

Qazan xanın divanına çapıb gedin.

Siz hamınız ağ çıxarıb, qara geyin.

“Qazan, tək sən sağ ol, Beyrək öldü!” deyin...”

“Dədə Qorqud” eposunun sonuncu boyunda Beyrək öldürülür. Beləliklə, “Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu”nda yalan kimi təqdim edilən Beyrəyin qanlı köynəyi digər boyda – “İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıxması və Beyrəyin öldüyü boy”da həqiqəti ifadə edən xəbərə çevrilir.

Kamran ƏLİYEV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2011.- 17 dekabr.- S.24-25.