Əyalətdən
boylanan ədəbiyyatşünas-filosof
SABİR
BƏŞİROV HAQQINDA PORTRET OÇERK
Rəqəmlərin uğuruna inananlardan deyiləm. Rəvacda olan
qoşa rəqəmlərə və avtomobil nömrə
nişanlarına da vurğunluğum yoxdur. Ancaq 55 rəqəminin məndə uşaqlıqdan bəri
xoş bir çağrışımı var. Lotoda torbadan bu
daşı çıxaran oyunçu uca səslə
“partapart” deyərdi. Sanki
beşaçılandan güllə atılır. Sabir Bəşirovun 55 yaşının tamam
olduğunu öyrənəndə, sanki eyni səsi eşitdim.
Mənə belə gəldi ki, həmin səs qələm
dostumuz haqqında söz deməyin vaxtının
çatdığına işarə vurur.
Sabir Bəşirov aktuallıq kəsb edən mövzuya,
gündəlikdə duran ədəbi problemə, ədəbiyyata
yeni nəfəs gətirən sənətkara və onun əsərinə
dair söz deməyin daxili ehtiyaca çevrildiyi anda qələmə
sarılır, ədəbi-tənqidi məqalə, publisitik
yazı, yaxud esse ilə mətbuata üz tutur. Qənaətimcə,
o, yazmaqla nə irşad etmək istəyir, nə də məhvərindən
çıxmış dünyaya nizam vermək, “kainatı
sahmana salmaq” (Əli Kərim) fikrindədir. Sadəcə, içindəki yükü
paylaşmaq istəyir. Çünki
bölüşməzsə, daşıya bilməyəcəyi
qədər ağırdır yükü. Bəlkə də yalnız ədəbiyyatşünas
olsaydı, bu siqləti daşıması nisbətən
asanlaşardı. Lakin o, həm də
filosofdur. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin
üzvü olan Sabir Bəşirovun 1994-cü ildən bəri
işıq üzü görən 10-a yaxın
kitabını, müasir ədəbiyyatımızda hər
biri öz bənzərsiz fərdi üslubu, yeri və çəkisi
ilə seçilən sənətkarlar, tanınmış elm
adamları haqqında qələmə aldığı
çoxsaylı ədəbi portret, məqalə, esse və təhlillərini
nəzərdən keçirmək kifayətdir ki, bu
yükün ağırlığını, ədəbiyyatşünas-filosofu
düşündürən problemləri hiss edəsən.
Sabirin üz cizgiləri, baxışı,
oturuşu-duruşu, danışığı, cənub ləhcəsi
– bir sözlə, hər qırımı – “kəndçi”liyindən
xəbər verir. Dodaqlarının kənarlarından aşağı enən
qara lopa bığları da, qalın qaşlarını
içinə alan enli sağanaqlı eynəyi
də gözlərindəki dərin kədəri gizləyə
bilmir. Nisgilli baxışları çox mətləbləri
qandırır, əyalət yaşantısının, ailə-məişət
qayğılarının, kənd orta məktəbi müəllimliyinin
onun çiyinlərinə qondurduğu yükün və məsuliyyətin
ağırlığını hiss etdirir.
Çağımızın əksər alim və sənətkarı
bütün mədəni-kütləvi tədbir və əyləncə
məkanlarının, elm mərkəzlərinin, təhsil
ocaqlarının toplandığı şəhərdən (əsasən
də paytaxtdan) kəndə boylanırlar. Sabir isə
ata ocağının hərarəti ilə isindiyi
Yardımlının ucqar dağ kəndindən şəhərə
baxır. Düzdür, paytaxt mühiti də
bu əyalət adamına yabançı deyil. Onun Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya
fakültəsindəki tələbəlik illəri,
üçüncü mərtəbəsini birlikdə
paylaşdığımız yataqxana həyatı Bakıda
keçib. Lakin əyalətdən paytaxt
dünyasına, kosmopolit şəhər aləminə
boylanmağın hikməti başqadır: Üz-üzə
dayananda gözlər üzləri görməz. Nəhəng şey uzaqlardan daha aydın
görünür (S.Yesenin).
İndi müxtəlif ixtisaslar üzrə fəlsəfə
doktorları çoxdur. Sabir Bəşirov isə halalca fəlsəfə
üzrə doktordur, yəni filosofdur. O, “60-cı illər
nəsrinin etik problemləri” adlı monoqrafiyasında bu
dünyanı, obyektiv gerçəkliyi, eləcə də
bunları təsvir və tərənnüm edən sənətkarları,
onların ədəbi qəhrəmanlarını sadəcə
izah etməklə kifayətlənmir, həm də onun fəlsəfi
mahiyyətini dərk etməyə və oxucuya düzgün ünvanlamağa
çalışır. Bunu edərkən
trafaret ədəbiyyatşünaslıq qəliblərindən,
şablon nəzəri fikirlərdən bilərək
qaçır, ədəbi fakt və hadisələrə
müasir humanitar təfəkkür işığında nəzər
salır. Təsadüfi deyil ki, Sabir daha
çox ədəbi portret və bioqrafiya formalarına
müraciət edir. Bu forma ədəbiyyatşünaslığımızda,
nisbətən, yenidir və ənənəvi monoqrafiyadan da, sənədli-bədii,
yaxud bədii-publisistik əsərdən də fərqli
formatda olan tədqiqat nümunəsidir. Burada
üstün alim keyfiyyətləri ilə seçkin
yazıçılıq qabiliyyəti, üstəgəl ali vətəndaşlıq duyğusunun
üzvi vəhdəti tələb olunur. Bu kitab
və ədəbi portretlərin arxasında çoxlu material,
araşdırma, təhlil, nəhayət, şəxsi
müşahidələr durur. Lakin bu və
ya başqa birinin həyat və yaradıcılığı,
elmi-pedaqoji fəaliyyəti, keçmişi və
bugünü ilə bağlı sənədləri,
faktları araşdırmaq, tədqiq etmək işin bir mərhələsidir.
Ədəbi portretlərinin birində Sabir Bəşirovun
özünün də qeyd etdiyi kimi, “Tərcümeyi-hal
ömürlük statistikadır, rəqəmlərdən,
faktlardan ibarətdir. Ancaq heç bir rəsmi
statistika reallığı bütünlüklə əks
etdirmədiyi kimi, bu faktlar və rəqəmlər də demək
olar ki, çox az şey ifadə edir”. Haqlıdır.
Statistikaya yeni həyat vermək, dəlilləri,
sənədləri quruluqdan çıxarıb gözəl əsər
səviyyəsinə qaldırmaq, elmiliyi qorumaq şərtilə
estetiklik qazandırmaq, oxunaqlı etmək yüksək istedad
və məharət tələb edir. Ədəbi
portretlərin mərkəzində sadəcə obyektin
(haqqında bəhs olunan şəxsin) elmi, ədəbi, yaxud
pedaqoji fəaliyyəti yox, həm də bir insan olaraq
özü, mənəvi aləmi, fərdi keyfiyyətləri
və xarakteri dayanır. Bu portretlərdə
xarakter konkret işdə, bioqrafik epizodlarda, qəhrəmanın
düşüncələrində,
danışığında, xarici portretində,
üçüncü şəxslərin obyekt
haqqındakı rəylərində açılıb
göstərilir. Sabirin kitablarında ədəbi
portretləri çəkilən insanların tipik cizgiləri,
fərdiliyi, şəxsi məziyyətləri də əks
etdirilir. Dünya təcrübəsində,
bir qayda olaraq, bioqrafik əsər və portretlərin qəhrəmanları
görkəmli tarixi şəxsiyyətlər, söz-sənət
və elm adamları içərisindən seçilir. Sabir bu ümumi təmayülə uymaqla bərabər,
geniş ictimaiyyətin tanımadığı, lakin
haqqında yazılmağa dəyər insanların həyat və
yaradıcılığına da müraciət edir,
onların da tanınmasını istəyir.
Sabir Bəşirovun
xalq yazıçısı Anar (“Anar”, 1994), klassik nəsr ənənələrimizin
yenilikçi davamçısı və müasir Azərbaycan
prozasının aparıcı simalarından Əlabbas
(“Əlabbas: Sözün köhnə kişisi”, 2005),
tanınmış sənətkar Sabir Rüstəmxanlı
(”Sabir Rüstəmxanlı: Sərhədsiz ruhumuzun
yolçusu”, 2006), dəyərli ədəbiyyatşünas və
dilçi Nizami Cəfərov (“Nizami Cəfərov: şəxsiyyət
və yaradıcılıq fenomeni”, 2010), istedadlı nasir və
mahir mütərcim Nəriman Əbdülrəhmanlı (“Nəriman
Əbdülrəhmanlı: İşıq adamı”, 2010),
lirik duyğular tərənnümçüsü şair və
alim-pedaqoq Xanəli Kərimli (“Xanəli Kərimli: Bir
ömrün nağılı”, 2011) haqqındakı bioqrafik
monoqrafiyaları və ədəbi portrettləri geniş
ictimaiyyətə yaxşı tanışdır.
Sabir Bəşirovun
ilk kitabında Azərbaycan mədəniyyəti tarixində
misilsiz xidmətləri olan böyük şəxsiyyətlərdən
biri, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri
Anarın keçən əsrin 60-cı illərindən
günümüzə qədərki çoxyönlü fəaliyyəti,
həyat və yaradıcılığı təhlil edilir. Onun publisist, esseist, ssenarist, dramaturq, alim, nasir kimi
çoxşaxəli ədəbi fəaliyyəti
işıqlandırılır. Kitabın nəşrindən
on yeddi il keçdikdən sonra Sabir
“Mütəfəkkir” adlı bir məqalə çap etdirir. Haqqında bəhs olunan təfəkkür sahibi
Anardır. Bu o deməkdir ki, Sabir öz
monoqrafiya qəhrəmanının yaradıcılıq yolunu
daima izləyir. Məqaləyə bundan
daha uğurlu ad fikirləşmək çətindi. Bu qədər geniş ədəbi-bədii
yaradıcılıq diapazonuna malik söz və
düşüncə adamına “Mütəfəkkir” kəlamı
ən yaraşanıdır.
“Əlabbas:
sözün köhnə kişisi” (2005) kitabında Azərbaycan
ədəbiyyatının 80-cı illər nəslinə mənsub
tanınmış yazıçı Əlabbasın
yaradıcılığı nəzərdən keçirilir,
oxucuların rəğbətini qazanmış hekayə və
povestləri, xüsusən kitaba adını verən “Köhnə
kişi” əsəri və “Qiyamçı” romanı
mövzu, dil, uslub və təhkiyə baxımından
araşdırılır. Sabir istedadlı
yazıçı haqqında təkcə bir monoqrafiya ilə
kifayətlənməmiş, Əlabbasın son illərdə
qələmə aldığı və nəsrimizdə ədəbi
hadisə hesab etdiyimiz “Qaraqovaq çölləri” romanına
dair məqalə yazmaq ehtiyacı duymuşdur.
“Nəriman Əbdülrəhmanlı: İşıq
adamı” ədəbi portreti dəyərli qələm
adamlarından biri, istedadlı nasir, kinodramaturq, publisist və
tərcüməçi Nəriman Əbdülrəhmanlının
yaradıcılığına yeni bir baxışdır. Kitabda
yazıçının ədəbiyyatımıza verdiyi
“Yelçəkən”, “Yalqız”, “Könül elçisi”
(biz buraya son dövrlərdə nəşr olunan “Yolsuz”
romanını da əlavə edək) kimi töhfələr,
işıqlı bir insana xas cəhətlər, yüksək
mədəniyyətə, tükənməz
yaradıcılıq meylinə malik ziyalı məziyyətləri
təhlil edilir. Biz müəllifin belə bir dəqiq
düşüncəsinə şərik
çıxırıq ki, Nərimanın bütün əsərlərinin
mayasını yalqızlıq ovqatı, zərif, kövrək,
həddindən artıq duyğulu, bəxtsiz, talesiz, dönəlgəsi
dönən insanların dramı təşkil etsə də
bu əsərlərin ideya məzmunu, mətləb və məramı
bütövlükdə yazıçının özü
kimi işıqlı və nurludur.
“Nizami Cəfərov:
şəxsiyyət və yaradıcılıq fenomeni”
monoqrafiyasında gənc yaşında artıq ədəbiyyatımızın
patriarxları sırasına daxil olmuş filologiya elmləri
doktoru, professor, Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü, əməkdar
elm xadimi, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəhbəri,
millət vəkili Nizami Cəfərovun
daşıdığı alimlik dərəcəsi, elmi ad,
titul və vəzifələr onun istedadı və
savadının miqyasilə bağlantılı şəkildə
şərh və təhlil edilir. Kitabda
mübaliğə və mədhiyyə yoxdur. Sabir Bəşirovun obyektiv tədqiqatçılıq
səriştəsi burasındadır ki, qəhrəmanının
özü, elmi, pedaqoji fəaliyyəti, ictimai-siyasi həyatı
haqqında dolğun təsəvvür və bütöv
portret yarada bilmişdir. Kitabda alimin son iyirmi ildə qələmə
aldığı monoqrafiyaların, beşcildlik
“Seçilmiş əsərləri”nin, dördcildlik “Türk
xalqları ədəbiyyatı”nın dərin nəzəri təhlil
və şərhləri ilə tanış olduqdan sonra
inanırsan ki, müstəqillik illərimizin yetişdirdiyi
Nizami Cəfərovu şəxsiyyət, onun çoxşaxəli
elmi yaradıcılığını isə fenomen olaraq
xarakterizə edən müəllif son dərəcə
haqlıdır.
Sabirin indilik sonuncu ədəbi portreti istedadlı şair,
alim-pedaqoq, “çağdaş Azərbaycan poeziyasında
öz nəfəsi, öz dəsti-xətti olan sıra nəfəri”
Xanəli Kərimliyə həsr edilib. ”Bir
ömrün nağılı” adlanan monoqrafiyaya görkəmli
ədəbiyyatşünas-alim, Xanəli müəllimin
işlədiyi Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru,
akademik İsa Həbibbəyli səmimi bir ön söz
yazıb. Kitabda şairin poetik
yaradıcılığının aparıcı xəttini təşkil
edən həyata və insanlara qarşı həssaslığı
və vətəndaşlıq mövqeyi, sərbəst və
heca vəznli şeirlərindəki dərin lirizm, epik-lirik
poemalarıdakı nəcib, həssas və ülvi duyğular
konkret nümunələr əsasında təhlil olunur.
“Ön söz”də qeyd edildyi kimi, kitab Xanəli Kərimlinin
bədii yaradıcılığı, çoxcəhətli fəaliyyəti
ilə əhatəli tanış olmaq istəyənlər
üçün bələdçi rolunu oynayır.
Sabir Bəşirov monoqrafik tədqiqatları və
müxtəlif nəsillərin nümayəndələrini təhlilə
cəlb etdiyi peşəkar ədəbi portretləri ilə
yanaşı, mətbuatda məqalələrlə də
çıxış edir. Son dövrlərdə
qələmə aldığı məqalələrdən
biri “Yunus Oğuzun “Təhmasib şah” romanı haqqında
düşüncələr” adlanır. Diqqət
edin, “düşüncələr” deyir, yəni məqalədə
təhlilə cəlb etdiyi bu dəyərli romana filosofanə
baxış bucağından yanaşdığını
vurğulayır. Əslində, romanın
ideya məzmunu, dərin mətləbi bunu tələb edir.
Təsadüfi deyil ki, Sabir məqalənin
girişində Anarın “Gecə düşüncələri”ndən
gətirdiyi sitatla Yunus Oğuzun üstündən sükutla
keçilən tariximizə müraciət etməsinin gizlinlərinə
işıq salır. “Təhmasib şah”
romanının oxucuya ünvanladığı ideya müqəddəsdir.
Baş qəhrəman öz sələfi,
atası Xətainin “Axan sulardan ibrət al, yerlərdə
sürüyüp gedər” xəbərdarlığına,
“osmanlılarla açıq savaşa girmə” vəsiyyətinə
qulaq asır, tarixdən ibrət götürür, qardaş
qırğınına rəvac vermir. Əmir
Teymurun və Şah İsmayılın səhvlərini təkrarlamır.
Anlayır ki, zəfərlə sonlanan
bütün savaşların qalibi və məğlubu
olduğu halda, türkün türklə apardığı
savaşların qalibi yoxdur. İki qardaş savaşanda
ölən də, öldürən də qardaşdır və
bu qırğında qalibdən və qalibiyyətdən bəhs
etmək doğma dilimiz adına faciə,
dinimiz naminə günahdır. Döyüş meydanında
kimin zəfər qazanmasından asılı olmayaraq, mənsub
olduğumuz soy, təmsil etdiyimiz millət məğlubdur! Bu baxımdan, Sabirin Yunus Oğuzun romanını vətəndaş
qeyrəti və ziyalı təəssübkeşliyinin
tariximizin təhrif edilməsinə etirazının məntiqi
nəticəsi hesab etməsi dəqiq və sərrast qənaətdir.
Tarixi roman janrında yazılmış bədii əsər tarixin birəbir özü deyildir. Yazıçı romanda uzaq tarixi hadisələrin əsas mahiyyətinə sadiq qalmaqla yanaşı, olaylara və tarixi şəxsiyyətlərə bədii şərtiliyin verdiyi imkanlar çərçivəsində öz dünyagörüşü ilə baxır, oxucuya çatdırmaq istədiyi məramı fərdi dünyaduyumu ilə bədii cəhətdən mənalandırır. Yunus Oğuz da istər haqqında bəhs olunan romanında, istərsə də “Nadir Şah” və “Əmir Teymur” kimi möhtəşəm əsərlərində tarixi nə ideallaşdırır, nə də təhrif edir. Məlum hadisələrə naməlum nöqtələrdən baxışı ilə fərqlənən ədib tarixi mövzuda əsər yazmağın məsuliyyətinin fövqündədir. Sabir Bəşirov məhz bu məqama diqqəti yönəldir, tarixi janrda yazılmış əsərdə bədii təfəkkürlə yanaşı tarixi dəqiq və dərindən bilməyin vacibliyini vurğulayır. “Təhmasib şah” romanında osmanlı-səfəvi münasibətləri, tayfalararası əlaqələr, sufi-dərviş ideologiyası və nəhayət, dövlətin idarə edilməsində ədalətlilik kimi dörd başlıca məqamın obyektiv dərki və doğru estetik təqdimatı məhz Yunus Oğuzun tarixi gerçəkliyi dərindən öyrənmiş olmasının, hadisələri və şəxsiyyətləri öz zaman və məkanlarına uyğun şəkildə düzgün bədii mənalandırmasının məntiqi yekunudur.
Sabir nə yazırsa, yazsın, kimdən bəhs edirsə, etsin, ortaya çıxan məhsulun mayasını onun vətəndaşlıq mövqeyi təşkil edir. Məsələn, o, “Ağlın və hissin vəhdəti” məqaləsinə Abbas Səhhətin və Sabir Rüstəmxanlının eyniadlı “Vətən” şeirlərini xatırlatmaqla başlayır. Haqlı olaraq qeyd edir ki, hər iki şeir gözəldir və hər iki sənətkar heç nə yazmasaydılar belə, Vətən haqqında yazdıqları bu şeirlərlə ədəbiyyat tarixində şərəfli yer tutardılar. Ancaq bu təsbitlə kifayətlənmir. İki şeir arasındakı poetik düşüncə fərqini açıqlayır. A.Səhhətin şeirinin ümumi vətən anlayışını əhatə etdiyi, S.Rüstəmxanlının şeirində isə Azərbaycanın mənəvi xəritəsinin yaradıldığı, Vətənin məhz kimlərlə, hansı hadisələrlə vətən olması konkretləşdirilir. Bu uğurlu girişdən sonra istedadlı publisist, tənqidçi kimi tanıdığımız Bəsti Əlibəylinin poetik yaradıcılığının təhlilinə keçir. Müəllif şairə kimi nisbətən az tanınan, özünə son dərəcə tələbkar yanaşan Bəsti xanımın şeirlərinin azlığının, yəni kəmiyyətin böyük ədəbiyyat üçün heç zaman əsas göstərici olmadığını vurğulayır. Onun “Səni öyə bilmərəm Vətən!” adlı şeirini təhlil edir, bir, yaxud bir neçə şeirlə də bənzərsiz ola bildiyinə diqqət yönəldir.
Yaxud Sabirin başqa bir məqaləsinin adına fikir verək: ”Yaltaqlığın əsas şərti ağıllı olmaqdır”. Məqalə Qabilin Habili öldürməsi faciəsinin dünyanın ilk cinayəti, səbəbinin isə insan nəfsi olması qeydi ilə başlayır. Sonrakı cümlə səni öz sərrast məntiqi ilə yaxalayır: “Bəs görəsən ilk yaltaqlıq nə zaman olub?”. Arxası kələfin ucu kimi açılır. Yaltaqlıq və qorxaqlıq ağılla birləşəndə ortaya ətrafımızda, mətbuatda, teleekranlarda, tədbirlərdə hər gün gördüyümüz-eşitdiyimiz insanlar və mədhiyyələr çıxır. Məqalədə tanınmış yazıçı Firuz Mustafanın “Məruzə” monodramının səriştəli təhlili verilir. Əsərin yaltaq qəhrəmanı yaltaqlıq fakültəsi, tamamilə yeni olan yaltaqlıq ixtisası, təzə elm müəssisəsi sayılan yaltaqlıq qurumu və onun himni və s. kimi ağlagəlməz məsələlərdən danışır. Yaltaqlıq himni yaratmaq üçün müsabiqə elan olunur və qərara alınır ki, himnin 777 müəllifi olacaq. İstər-istəməz, Koroğlunun təxminən elə bu rəqəmə oxşar saydakı qoçu dəliləri yada düşür!
Həmin məqalədə istedadlı gənc nasirlərimizdən Natiq Məmmədlinin “Balaca məmurun təbriki” hekayəsi də təhlilə cəlb olunur. Əsərin qəhrəmanı Həsənqulu heç vaxt böyük yerlərdən yapışmayan, “boyundan hündürə tullanmağı haçansa ağlından keçirmədiyinə görə” özünü çox xoşbəxt hesab edən, arzuları da özü kimi balaca olan xırda məmurdur. Lakin sonrakı cümlələrdə xırda və iddiasız olmağın Həsənqulu üçün hansı mənaya gəldiyi aydın olur: böyük bir kişinin xırda qızı ilə evlənib. Böyük binada xırda mənzili var. Nüfuzlu bir idarədə xırda məmurdur. Ancaq bu elə bir xırdalıqdır ki, işlədiyi idarədə böyük adamların işlərini məhz Həsənqulu görür. Güclü yumor hissi ilə başlayan hekayənin satiraya, finala doğru isə sarkazma çevrilməsinin bədii-estetik təqdimatındakı yazıçı ustalığının dolğun təhlili bizi razı salır.
Bu qədər alımlı-çalımlı, səsli-küylü görünən 55 rəqəmi yubiley yaşı sayılmır, çünki nə 50-dir, nə 60. Lakin sənətkar dostumuz Nəriman demişkən, Sabir Bəşirov haqqında söz demək üçün mənim beş il gözləməyə nə vaxtım var, nə də adı kimi səbrim.
Əsgər RƏSULOV,
filologiya elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.-
2011.- 17 dekabr.- S.25.