ƏDƏBİYYAT
SÖHBƏTİ
YAŞARIN XALQ YAZIÇISI ELÇİN İLƏ MÜSAHİBƏSİ
YAŞAR – Sürət əsrində çox dəyərləri salıb itirdik. İstəsək də, istəməsək də bu gün maddiyyat mənəviyyatı kifayət qədər işğal edib. İnsanlar mədə uğrunda yarışda ruhsal aləmdən xeyli uzaqlaşıblar. Hətta bəzən irihəcmli klassik əsərlər də bu gün tələbəyə xülasə kimi təqdim olunur. Yəni, ey oxucu, süjet, hadisələr, qəhrəmanlar barədə qısa məlumat bəsindi, sənin bütün romanı oxumağa vaxtın nə gəzir, get pul qazan. Mənəvi qidalanmamız da dönər, buterbrod şəklini alıb. Və bu prosesdə gilyotin rolunu internet oynayır. Elçin müəllim, necə bilirsiz, internet adlı bu on-on beş yaşlı uşaq yaşı minillərlə ölçülən kitabın qəbrini qazıb, axırına çıxa biləcəkmi? Yoxsa siz mənim qədər pessimist deyilsiz?
ELÇİN – Yox, mən sənin qədər pessimist deyiləm. Aramızdakı yaş fərqinə baxsaq, gərək əksinə olaydı, sən optimist, mən pessimist olaydım, ancaq belə deyil. Əlbəttə, mənim içimdə bir “Heyhat!..” pərişanlığı var. Sən obrazlı şəkildə interneti söhbətimizin kontekstində gilyotinə bənzədirsən və məndən soruşsan ki, düz deyirsən, yoxsa yox? Səninlə razılaşıram, ancaq bu məni ədəbiyyatın gələcəyi ilə bağlı pessimizmə gətirib çıxarmır. Nə üçün? Ona görə ki, ədəbiyyat həyat ilə birlikdə irəli gedəcək, ədəbiyyat həyatdan geri qala bilməz. Yəqin o elə xüsusiyyətlər əldə edəcək ki, bu gün bizim heç ağlımıza da gəlmir. İnternet, bəli, sənin təbirincə desək, ənənəvi kitabın “qəbrini qazır”, ancaq əvəzində “elektron kitab” yaranır və biz artıq bu barədə danışdıq. Yaxud bir kitabxana kitabı kiçik bir flyaş kartına yükləyib cibində gəzdirmək, bu gün mənim üçün qeyri-təbii bir şeydir, ancaq sabahın oxucusu üçün bu tamam təbii olacaq.
Mən
dedim ki, ədəbiyyat həyatdan geri qala bilməz. Ancaq bəlkə geri qaldı, həyatın
inkişafı ilə ayaqlaşmadı, onda nə olacaq? Onda ədəbiyyat məhv olacaq. Və bu – başqa bir sivilizasiya olacaq. Nə qədər ki, insan hissiyyatı mövcud
olacaq, o qədər də ədəbiyyat onunla birlikdə
olacaq. İnsan robota çevriləcəksə,
hisslərdən azad olacaqsa, o zaman ədəbiyyat da məhv
olacaq. Daha doğrusu, ədəbiyyatın
yerini indi bizim ağlımıza gəlməyən nəsə
başqa bir şey tutacaq.
YAŞAR – Bibliya süjetləri bədii ədəbiyyatda
dəfələrlə əks olunub. Dostoyevskinin “Karamazov
qardaşları”, Folknerin “Avqustda işıq”, Bulqakovun “Master
və Marqarita” romanlarını qeyd etməklə bu
siyahını kifayət qədər uzatmaq olar.
İeşua qa Nosri, Kristmas və s. bu kimi obrazlarla təsvir
olunan İsa peyğəmbər bu gün ədəbiyyatın
əgər belə demək olarsa, ən populyar
personajıdır. Dünya ədəbiyyatında bu gün
hardasa daşlaşmış bir Bibliya təcrübəsi var.
Qurana gəlincə, əgər səhv etmirəmsə,
Meşə Selimoviçin “Dərviş və ölüm”
romanı və bir də bu yaxınlarda Çingiz
Hüseynovun yazdığı roman istisna edilməklə bu səmavi
kitaba yazıçılar tərəfindən demək olar ki,
müraciət edilməyib. Təbii ki, mən “Şeytan ayələri”ni bu sıraya qatmaq istəmirəm. Elçin müəllim sizcə səbəb nədir?
Niyə yazıçılar yeni yol
açmaqdansa, dəfələrlə keçilmiş yola
çıxmağa üstünlük verirlər?
ELÇİN – Doğrusunu deyim ki, Yaşar, xüsusən
son vaxtlar, hərdən mən də bu barədə
düşünürəm. Çox güman ki, bunun səbəbi
islam fəlsəfəsinin təhtəlşüur
təsirindədir. Yəni, Yaradan Həzrət
Peyğəmbərin obrazını tam, mütləq şəkildə
yaradıb və sən ki, ey qələm sahibi, bundan
artığını deyə bilməyəcəksən, onda
nə üçün belə bir cəhd edirsən?
Düzdür, bədii ədəbiyyatda Məhəmməd
peyğəmbərin obrazına az təsadüf
olunur, ancaq onun haqqında bədii publisistikanın, sənədli
ədəbiyyatın gözəl nümunələri
yaranıb.
Bir məsələ
də var ki, İsa peyğəmbərin həyatı real
faktlardan daha artıq cürbəcür bioqrafik yozumlarla, hətta
bəzən bir-birinə zidd yozumlarla, rəvayətlərlə,
əfsanələrlə zəngindir, onun Allahın oğlu
kimi qəbul olunmasında xeyli dumanlı məqamlar var, yəni
bədii improvizasiya üçün geniş imkanlar
mövcuddur.
Məhəmməd peyğəmbər isə real həyat
tarixçəsinə malikdir, onun müqəddəs
varlığı anadan olduğu gündən etibarən ta
haqq dünyasına köçdüyü vaxta qədər qətiyyən
mübahisə və şübhə obyekti deyil. Yəqin sənin
sualının kontekstində bu da əhəmiyyətli cəhətlərdən
biridir, bu mövzu ilə bağlı yazıçı
üçün əlavə söz deməyə imkan və
ehtiyac yoxdur. Əlavə söz demək istədikdə
isə, Volterin “Məhəmməd, yaxud Fanatizm” faciəsində
olduğu kimi, bəraəti olmayan kobud tarixi təhriflərə
yol verirsən. Çingiz Hüseynovun
romanını isə mən hələ oxumamışam.
Burası
da yəqin əlamətdardır ki, Məhəmməd peyğəmbər
haqqında, dediyim kimi, yüksək səviyyəli sənədli
ədəbiyyat nümunələri var. Bu kitablarda təsvir
olunan həyat həqiqətləri hər hansı bir gözəl
roman süjetindən heç vəchlə geri qalmır,
çünki Məhəmməd peyğəmbərin real həyatının
tarixi faktalogiyası çox zəngindir.
O ki,
qaldı “dəfələrlə keçilmiş yol” məsələsinə,
gəl, dünya ədəbiyyatının yarandığı
gündən etibarən bəhs etdiyi mövzuları ümumiləşdirək:
sevgi, qəhrəmanlıq, xəyanət, qan, vəfa və s.
“Keçilmiş yoldan” kənarda mövzu yoxdur. Məsələ burasındadır ki, sən gərək
həmin “keçilmiş yollar”da açıq qapını
döyməyəsən, öz orijinal sözünü deyə
və orijinal dəst-xəttini göstərə biləsən.
Ədəbiyyatın əsas predmeti nədir? – xislət
və xislət o qədər mürəkkəb, zəngin və
ziddiyyətlidir ki, “keçilmiş yollar”da öz məxsusi
sözünü demək üçün həmişə
münbit zəmin var. İstedadın gücü də o
münbit zəmindən, o əlverişli imkanlardan istifadə
etmək bacarığındadır.
Nabokov, yadımda deyil, hansı kitabındasa yazır ki,
insan ömrünün ən qısa tarixçəsi qəbirstanlıqda
başdaşlarının üstünə həkk olunmuş
rəqəmlərdir.
Ədəbiyyatın da Nabokovun dediyi həmin rəqəmlərdən
fərqi ondadır ki, yazıçı gərək bu rəqəmlər
arasındakı anları tapıb göstərə, hətta
kəşf edə bilsin. Burada “keçilmiş yol” yoxdur.
YAŞAR – Kortasar romanı filmlə, hekayəni fotoyla
müqayisə edirdi. Yəni, o, hekayəni anın şəkli
adlandıraraq, burada yazıçının özünə
sərbəstlik vermək imkanı olmadığını
qeyd edirdi. Bu gün bütün dünyada
roman bumu yaşanmaqdadı. Ən ciddi
yazıçılar da artıq çoxdandı, necə deyərlər,
hekayə yazmağın daşını atıb. Bunu Kortasarın təbirincə desək, məsuliyyətdən
yayınmaq kimi qəbul etmək olarmı? Bir də Sizcə,
səbəb nədir və bu proses çoxmu davam edəcək?
ELÇİN – Kortasar mənim yüksək qiymətləndirdiyim
yazıçılardan biridir, ancaq onun o fikri ilə razı
deyiləm ki, hekayə anın fotosudur. Hekayə var,
bəli, anın şəkli, fotosudir, hekayə də var ki,
ilin, hətta illərin çəkdiyi bir tablodur. Lev
Tolstoyun və Mopassanın (hərçənd Tolstoy
Mopassanı, xüsusən də onun hekayələrini qəti
surətdə qəbul etmirdi), Çexovun və Edqar Ponun,
Prosper Merimenin və Şervud Andersonun, O.Henrinin və S.Moyemin,
Mirzə Cəlilin və Ömər Seyfəddinin, Heminqueyin və
Kolduellin hekayələrində sən anın fotosuna da rast gələ
bilərsən, illərin tablosuna da. Kortasarın
özünün “Təqib edən” adlı məşhur hekayəsi
var və o hekayə heç vəchlə “anın fotosu” deyil.
“Poçt qutusu” bəlkə də, anın fotosudur, bəs
“Usta Zeynal”?
Bu
gün, düz deyirsən, roman bumu yaşanmaqdadır, ancaq
keçən əsrin altmışıncı illərində,
yəni mənim ədəbiyyata gəldiyim dövrdə
dünya səviyyəsində qızğın mübahisə
gedirdi: roman öləcək, yoxsa, yox? Hətta
bu janrın artıq öldüyünü israr edən
nüfuzlu ədəbiyyat adamları var idi. Yadıma gəlir,
bu mövzu ilə bağlı nə qədər “dəyirmi stol”lar keçirilirdi, “İnostrannaya literatura”,
“Voprosı literaturı” kimi nüfuzlu jurnallar bu problemə nə
qədər yer ayırırdılar. Bu barədə
mən də “Nəsr və tənqid” monoqrafiyamda ayrıca bəhs
etmişəm. Ancaq, görürsən, bu
gün artıq roman bumundan söhbət gedir. Əlamətdar deyilmi?
Sabah hekayə
yeni bir nəfəslə yeni ədəbi bum yarada bilər və
bu, sənətin, o cümlədən də ədəbiyyatın
qanunauyğun bir xüsusiyyətidir.
YAŞAR
– Servantesin Don Kixotu, Şekspirin Hamleti, Şarl de Kosterin
Ulenşpigeli və s. Elçin müəllim, əgər diqqət
etmisinizsə, ötən əsrdə bu məşhurluqda
obrazlar yaranmayıb. Heminquey, Markes kimi məşhur
yazıçılar çox olub, amma onların
yaratdıqları obrazlar müəyyən mənada özlərinin
kölgəsində itib, yazıçı mifi, obraz mifini
hardasa görünməz eləyib. Bu proses bu günəcən
davam edir. Sizcə, səbəb, daha doğrusu səbəblər
nədi?
ELÇİN – Yaxşı sualdır. Sənin
xatırladığın o qəhrəmanların
sırasına Şelmufskini, Robinzonu, Myünhauzeni, Jil
Blazı, başqalarını əlavə etmək olar. Qulliveri yaxşı tanıyanlar, olsun ki, onun
yaradıcısı Svifti yaddan çıxarırlar. Yaxud Dodeni yaddan çıxaranlar, Taraskomlu Tartareni
yaxşı xatırlayırlar. Hətta
Pantaqruel də çox zaman Rable kimi bir nəhəngi kölgədə
qoyur.
Bu
baxımdan bizim ədəbiyyatın təcrübəsində
də çox maraqlı faktlar var: Hacı Qaranın məşhurluğu
Mirzə Fətəlidən az deyil ki, bəlkə,
artıqdır, yaxud Məşədi İbad Üzeyir bəydən
az tanınmır və bu obrazın sözləri xalqın məişətində
atalar sözü səviyyəsinə qalxıb: “Məşədi
İbad demişkən, heç hənanın yeridi?..” və
s. Ümumiyyətlə, Üzeyir bəyin komediyaları (indiki
halda mən ancaq bədii mətni nəzərdə tuturam)
dünya dramaturgiyasının o şedevrlərindəndir ki,
oradakı personajların, demək olar ki, hamısı
xalqın milli-bədii qəhrəmanlarına çevriliblər:
Məşədi İbadı dedim, eləcə də
Qoçu Əsgər, İntelligent Həsən, Qəzetçi
Rza, Hambal, Soltan bəy, Vəli, Telli, Xala...
Ancaq sənin sualına qayıdaq.
Yaradıcı
adam şöhrət hissinə daha həssas
olur və bu da onun sənətinin spesifikasından doğur.
Ancaq burada mühüm bir cəhəti bir-biri ilə
qarışıq salmaq olmaz: bir var, sənin
yaradıcılığın sənə şöhrət gətirir,
bir də var sən özün öz şöhrətinin
arxitektoru olursan.
Mehmet Akif
Ersoy deyirdi ki:
Rahmetle
anılmak!..
Ebediyet
budur, amma
Sessiz
yaşadım, kim beni nereden bilecekdir?
Ancaq bu o
demək deyil ki, yazıçı əsər yazmaq əvəzinə,
özü haqqında az qala həkim
arayışlarını da çap etdirsin. Bəzən mətbuatda,
xüsusən on beşinci dərəcəli mətbuatda “Siz
kimi böyük yazıçı hesab edirsiniz?”, “Sizin sevimli
yazıçınız?” və s. tipli suallarla cürbəcür
sorğulara və öz adım da daxil olmaqla, cürbəcür
də cavablara rast gəlmək olur. Bu
sorğuları mən o mənada maraqlı, hətta əhəmiyyətli
hesab edirəm ki, müəyyən dövrlərdə cəmiyyətin
bədii-intellektual səviyyəsi ilə bağlı müəyyən
təsəvvür yaradır.
Bəzən belə sorğularda Lev Tolstoy sonuncu yer tutur,
Şekspirin isə heç adı çəkilmir, Mirzə Cəlilin
də, Sabirin də. Bizim isə (güman edirəm ki,
yalnız bizim yox) hansısa yazıçımız bu misgin nəticəli
sorğularda Dostoyevskidən, ya da Mirzə Fətəlidən əvvəl
yer tutması ilə fəxr edir.
Folkner deyirdi ki, Heminquey öz imicinin rejissorudur.
Hərgah Folknerin dediyi kimiydisə də, Heminqueyin
xoşbəxtliyi onda idi ki, onun yaradıcılığı
özü özünə rejissorluq etmək məharətindən
geri qalmırdı. Ancaq yazıçının öz imicinə
rejissorluq etmək məharəti
yaradıcılığından üstündürsə, yaxud
da həmin rejissorluğa sərf etdiyi vaxt
yaradıcılığına sərf etdiyi vaxtdan
artıqdırsa – bu, əlbəttə, mənasız bir
özünüreklamdır.
Mənasızdır ona görə ki, sərt, hətta qəddar
hakim – tarix və yaradıcılıqdır. O zaman ki, tarix ilə
yaradıcılıq üz-üzə dayanacaq – o rejissorluqdan əsər-əlamət
qalmayacaq, çünki yazıçının öz imicinə
rejissorluq etməsi onun kölgəsi kimi bir şeydir,
özü ilə eyni vaxtda gedəcək, yəni onun
quruluş verdiyi mifciklər özündən sonra dərhal
dağılacaq.
Vaxtı
ilə mən Karfagen xarabalıqlarını gəzərkən,
canlı bir abidə, əslində isə canlı bir
möcüzə ilə rastlaşdım: xaraba şəhərin
mərkəzində təxminən üç min il yaşı olan nəhəng bir zeytun
ağacı bitmişdi və Tunis prezidentinin – söhbət
1982-ci ildən gedir və o zaman prezident Həbəb Burgiba idi
– fərmanı ilə bu ağac “milli sərvət” elan
edilmişdi. O vaxt məni heyrətə gətirən və
indiyə qədər də tez-tez xatırladığım o
oldu ki, bu ağac üç min il bundan əvvəl
olduğu kimi, yenə də təzə-tər meyvələr
yetişdirir. Təsəvvür edirsən, Yaşar, Karfagendə
təhsil alan gənc Apuleyin, yaxud da Floberin
qəhrəmanlarının, Solombonun, olsun ki, zeytun dərdiyi
ağacın barını bugünkü insanlar da dərir.
Mən o qoca zeytun ağacını ona görə
xatırladım ki, yazıçı da belə olmalıdır,
o, həqiqi istedad sahibidirsə, bu istedad həmişə təzə-tər
qalacaq və onun ədəbiyyatda özünüifadəsi də
eləcə təravətli, canlı, ətli-qanlı olacaq.
İstedad yanacaq kimidir və o yanacaq sona qədər –
indiki halda isə yazıçının ömrünün
sonuna qədər – mühərriki işlətməlidir. Bu mühərrik
yazıçı ömrünün əbədi mühərriki
– perpetuum-mobiledir.
XX əsr rus ədəbiyyatının böyük
fiqurlarından biri olan Valentin Katayev yadıma düşür. Bu
yazıçı müharibə vaxtı “Alay oğlu”
adlı bədiilik baxımından ortabab bir roman yazmışdı
və həmin roman sosrealizm klassikası elan olunmuşdu, onu
Nikolay Ostrovskinin “Polad necə bərkidi” romanı ilə
müqayisə edirdilər. Ancaq
yaşlaşdıqca, Katayevin istedadı, elə bil, təzədən
dərin nəfəs almağa başladı və təzəlik
estetik bir kateqoriya kimi, onun yaradıcılığını
səciyyələndirməyə başladı. Katayev
60-cı illərin sonlarında yazdığı “Müqəddəs
quyu” povestindən başlayaraq, az qala 90 illik ömrünün
sonuna kimi bir-birinin ardınca XX əsr rus ədəbiyyatında
ən yaxşı povestlər – kiçik romanlar sırasına
daxil olan əsərlərini yazdı.
Ancaq həmişə
belə olmur, bəzən yanacaq tükənir və bu, əlbəttə,
yazıçı üçün faciədir, çünki
o mühərrik daha işləmir, keçmiş istedadlı
yazıçı min bir bəhanə ilə bədii əsər
yazmaqdan qaçır, başını başqa işlərlə
qatır və oxucunun da başını qatmağa
çalışır.
Yazıçı bədii yaradıcılıq
baxımından nə dərəcədə tükənibsə,
onun özü haqqında mif yaratmaq ehtirası da o dərəcədə
artır.
Əlbəttə, mən demirəm ki,
yazıçı Sellincer kimi, tərki-dünya
olmalıdır.
Sadəcə, yazıçı əsər
yazmalıdır.
YAŞAR – Tərcümə bədii təxəyyülün
hüdudları görünən yeganə sənətdir. Bəli, tərcümə
də yaradıcı işdir, amma tərcüməçi
öz təxəyyülünə ona verilmiş mətnin
hüdudları çərçivəsində məhdudiyyət
qoymalıdır. Mən həmişə
bu qənaətdə olmuşam ki, böyük əsərləri
yalnız yazıçı tərcümə eləyə bilər.
Çünki yazıçı əsərin təkcə
şəklini yox, həm də ruhunu görə bilir. Son vaxtlar dünya ədəbiyyatından dilimizə
yüzlərlə əsər tərcümə olunsa da, minlərlə
əsər hələ öz növbəsini gözləyir.
Elçin müəllim, Siz özünüz də ara-sıra
tərcümə ilə məşğul olmusunuz və tərcümə
sənətiylə bağlı da Sizin
fikirlərinizi bilmək maraqlı olardı.
ELÇİN
– Yaşar, mən sənin bu sualındakı bir fikirdən –
“böyük əsərləri yalnız yazıçı tərcümə
edə bilər” – bir az fərqli
düşünürəm. Düzdür, bizdə
yaxşı yazıçı tərcümələri var.
Misal üçün Ənvər Məmmədxanlının
tərcümələri, yaxud Cabbar Məcnunbəyovun tərcüməsində
“Başsız atlı”, Əkrəm Əylislinin tərcüməsində
Henrix Böll və s.
Ancaq, yenə
də misal üçün, Mikayıl Rəfili (“Səfillər”i,
“Gülən adam”ı, “Paris Notrdam kilsəsi”ni,
“Qorio ata”nı və s. tərcümə edib), yaxud da Məmməd
Arif (“Don Kixot”u, “Hərb və sülh”ün iki cildini və s.
tərcümə edib) yazıçı deyildi, ancaq
onların tərcümələri bizim tərcümə ədəbiyyatımızın
sanballı nümunələridir. Hələ
Avropa Remarkı yaxşı tanımadığı və
öz dillərində oxumadığı bir vaxtda – 1929-cu ildə
Məmməd Arif Remarkın “Qərb cəbhəsində təbəddülat
yoxdur” romanını dilimizə çevirib və o dövr
üçün yaxşı da çevirib. Mustafa Əfəndiyev yazıçı yox,
professional tərcüməçi idi və bax, “Hacı Murad”
kimi mürəkkəb psixoloji bir əsəri necə səlis
və dəqiq bir dillə tərcümə edib, Tolstoy qələminin
ruhunu Azərbaycan dilində ifadə edə bilib. Mən
sənin fikrini bu şəkildə təkrar edə bilərəm:
istedadlı tərcüməçi o yaradıcı şəxsdir
ki, əsərin başqa dildə yalnız şəkilini
çəkmir, həm də onun ruhunu verməyi bacarır.
Bizim
Beydulla Musayev, Hüseyn Şərif, Cahanbaxş, Vladimir
Qafarov, İshaq İbrahimov, Elxan İbrahimov və
başqaları kimi professional tərcüməçilərimiz
olub, ancaq burası da doğrudur ki, mən deyə bilmərəm,
onlar başdan-başa gözəl tərcümələr
ediblər. Buna baxmayaraq böyük iş görüblər,
milli tərcüməmizin zəhmətkeşləri, pionerləri
olublar.
Belə
bir maraqlı faktı da deyim ki, 1960-80-ci illərdə Moskvada
yaşayan Tamara Kalyakina və İqor Peçenyev kimi rus tərcüməçiləri
də biləvasitə orijinaldan, yəni sətri tərcüməyə
müraciət etmədən, yaxşı mənimsədikləri
Azərbaycan dilindən rus dilinə keyfiyyətli tərcümələri
ilə çox iş gördülər. M.S.Ordubadinin,
İlyas Əfəndiyevin, Əkrəm Əylislinin bir sıra
əsərləri məhz bu tərcüməçilərin
keyfiyyətli tərcümələri ilə rus dilli
böyük auditoriyaya təqdim olundu. Onlar
bizim ədəbiyyatımız üzrə
ixtisaslaşmışdılar.
Elə
burada ədəbiyyatımız üçün belə bir fərəhli
cəhəti də qeyd etmək istəyirəm ki, XX əsr
rus poeziyasının A.Axmatova, A.Tarkovski, V.Luqovskoy, Y.Smelyakov,
P.Antokolski, K.Simonov, M.Aliqer, Y.Yevtuşenko, R.Kazakova və b.
kimi məşhur nümayəndələri də klassik və
müasir Azərbaycan şairlərinin əsərlərinin
rus dilinə çevrilməsi işinə böyük əmək
sərf ediblər və bunu mən poeziyamız
üçün əhəmiyyətli, eyni zamanda ədəbiyyatımıza
şərəf gətirən hadisə hesab edirəm.
Ancaq bir həqiqət
də var ki, küll halında götürəndə Azərbaycan
tərcümə ədəbiyyatında kəmiyyət ilə
bədii-estetik keyfiyyət arasında xeyli dərəcədə
məsafə var. Yalnız son vaxtlar deyil, elə sovet dönəmində
də Homerdən, Dantedən, Firdovsidən tutmuş “Faust”acan,
“1001 gecə” nağıllarından, antik ədəbiyyatdan
tutmuş dünya ədəbiyyatının bir çox
klassiklərinəcən minlərlə əsər, eləcə
də bizim farsdilli Nizami, Xaqani, Məhsəti və
başqaları kimi şairlərimizin əsərləri
dilimizə çevrilib və mən bütün bunları son
dərəcə mühüm, hətta xalqımızın mədəni-mənəvi
inkişafı ilə bağlı taleyüklü hadisə
hesab edərəm, ancaq təəssüf ki, bu tərcümələrin
hamısının səviyyəsi yüksək deyil və
bunda da təəccüblü bir şey yoxdur. Tərcümə
– yaradıcılıqdır və yaradıcılıq
nümunələri də eyni səviyyədə olmur.
Böyük dünya şairləri var ki, onlar Azərbaycan
dilində az qala qrafoman səviyyəsinə
salınıblar.
Bizim tərcümə ədəbiyyatımızın yeni bir mərhələyə ehtiyacı var: bir tərəfdən yeni əsərlər tərcümə olunmalıdır, digər tərəfdən isə 30-40-50-60-cı illərdə artıq tərcümə olunmuş bir sıra böyük ədəbiyyat nümunələri yenidən tərcümə edilməlidir. Aradan keçən illər ərzində Azərbaycan ədəbi-bədii dili nə qədər inkişaf edib, leksikası zənginləşib, stil, üslub anlayışı estetik bir kateqoriya kimi müəyyənləşib, nə qədər yeni lüğətlər yaranıb – bunlar bir kənarda qala bilməz. Həm də bizim orijinaldan tərcümə kimi böyük problemimiz var. Tərcümələrimizin mütləq əksəriyyəti rus dilindəndir. Biz “Dekameron”u da, “Don Kixot”u da, Şekspiri də, Molyeri də, Höteni də orijinaldan yox, rus dilindən tərcümə etmişik. Bu problemin aradan qaldırılması son dərəcə vacib bir məsələdir.
Bu yaxınlarda mən “Yevgeni Onegin”i Eyvaz Borçalının yeni tərcüməsində oxudum və doğrusunu deyim ki, bu tərcümə mənim üçün çox xoş bir hadisəyə çevrildi. Təəssüf edirəm ki, bu istedadlı yaradıcılıq işi tənqidin, ədəbi ictimaiyyətin diqqətindən kənarda qalıb, halbuki Səməd Vurğunun avtoritetindən çəkinməyərək, onun məşhur tərcüməsindən sonra “Yevgeni Onegin”i yenidən tərcümə etmək və yaradıcılıq qələbəsi qazanmaq kiçik məsələ deyil.
Eyvazın tərcüməsi orijinala daha artıq dərəcədə yaxındır, eyni zamanda bu tərcümə dilin təbiiliyi, poetik səviyyəsi ilə də seçilir. Səməd Vurğun da, onun ədəbi nəslindən olan digər qələm sahibləri də vaxtı ilə böyük tarixi iş görüblər və Eyvazın yaradıcılıq təcrübəsi bir daha göstərir ki, sələflərimizin gördüyü bu işi daha da irəli aparmaq lazımdır.
Yaxud bizim görkəmli tərcüməçimiz Siyavuş Məmmədzadə Füzulinin “Leyli və Məcnun”unu orijinaldan rus dilinə tərcümə edib. Bu tərcümə hələ nəşr olunmayıb, mən onu əlyazmasında oxudum və daimi vaxt seytnotunda olduğuma baxmayaraq, özümü saxlaya bilməyib “Ön söz” yazdım. “Leyli və Məcnun”u ilk dəfə rus dilinə A.Starostin çevirib. A. Starostin şair və məşhur poliqlot idi və ispandilli poeziyanın tərcüməçisi kimi tanınırdı. Bu təcrübəli tərcüməçinin “Leyli və Məcnun”u rus dilinə çevirməsi, əlbəttə, klassik ədəbiyyatımızın maraqları baxımından əhəmiyyətli bir hadisə idi. Ancaq Siyavuşun tərcüməsi biləvasitə orijinaldan edilib və əsərin ruhunu, koloritini rus oxucusuna çatdırmaq baxımından çox irəlidir. “Ön söz”ü yazarkən, mən Siyavuşun tərcüməsini həm orijinalla, həm də A.Starostinin tərcüməsinin 1958-ci il nəşri ilə tutuşdurmuşam və deməliyəm ki, Siyavuşun tərcüməsi bədii-estetik səviyyə baxımında açıq-aşkar üstündür.
Elə sənin özünün, Yaşar, tərcüməndə Artur Millerin “Dünyanın yaranışı və başqa-başqa işlər” pyesini bu yaxınlarda “Azərbaycan” jurnalında oxudum. Artur Miller mənim yüksək qiymətləndirdiyim müasir dünya dramaturqlarından biridir və ədəbiyyatşünaslar 90 il ömür sürmüş bu dramaturqun yaradıcılığını bir neçə mərhələyə bölür. Yadıma gəlir, 60-cı illərin əvvəllərində, mən universitet tələbəsi olarkən onun “Kommivoyajerin ölümü” pyesini oxuduqdan sonra bu əsərin necə emossional təsiri altında idim. İndinin özündə də mən həmin pyesi XX yüzil dünya dramaturgiyasının şedevrlərindən biri hesab edirəm və yeri düşmüşkən deyim ki, İlyas Əfəndiyev də bu pyesi dünya miqyaslı çağdaş dramaturgiyada əhəmiyyətli hadisə hesab edirdi.
“Kommivoyajerin ölümü” 1940-cı illərdə yazılıb, sənin tərcümə etdiyin “Dünyanın yaranışı” isə, səhv etmirəmsə, 70-80-ci illərdə meydana çıxıb, aradan qırx il keçib, mövzu da, janr da tamam müxtəlifdir, ancaq, bax, həmin estetik təravət, həmin mətnaltı məna yükü, həmin bədii tamlıq. Düzdür, sən də bu pyesi biləvasitə orijinaldan yox, rus dilindən çevirmisən, ancaq mənim üçün çox xoş oldu ki, bu məşhur pyes Azərbaycan dilində də öz bədii-estetik miqyasını və məxsusiliyini saxlayıb.
Mən Molyerin, Pirandellonun pyeslərini, Qərb yazıçılarının hekayələrini, klassik yapon hokkularını və s. tərcümə etmişəm, lap bu günlərdə Sartrın “Yalnız həqiqət” (“Nekrasov”) komediyasının tərcüməsini bitirdim və öz təcrübəmə görə bilirəm ki, tərcümə etmək orijinal yazmaqdan daha artıq bir zəhmətkeşlik, səbr tələb edir. Bunun da səbəbi ondadır ki, orijinal yazanda sən özünü ifadə edirsən, xoşuna gələni artırırsan, gəlməyəni pozursan və s., ancaq tərcümədə bu mümkün deyil, çünki tərcüməçi başqasının özünüifadəsini oxucuya çatdırır, onun qələmi azad deyil, çünki bədii təxəyyül çərçivəyə salınıb, sənin dediyin kimi, onun hüdudları görünür. Bu – böyük zəhmət, səbr, hətta deyərdim ki, mətanət tələb edir və bu xüsusiyyətləri mən rəhmətlik Xəlil Rzada görmüşdüm. Bu gün Siyavuş Məmmədzadədə, Azər Mustafazadədə görürəm, rəhmətlik Natiq Səfərovda görürdüm.
(Ardı gələn şənbə)
525-ci qəzet.-
2011.- 17 dekabr.- S.16-17.