Modernləşən Azərbaycanın sosial-rifaha gedən yolu

PARLAMENTIN SOSIAL-SIYASƏT KOMITƏSININ SƏDRI HADİ RƏCƏBLİ:“İLHAM ƏLİYEVİN DÖVLƏT QURUCULUĞU MODELİNDƏ MƏQSƏDYÖNLÜ,ÖLÇÜLÜ-BİÇİLİ VƏ ADDIM-ADDIM İRƏLİ GETMƏ XƏTTİ VAR”

Sabah ölkə Prezidenti İlham Əliyevin növbəti doğum gün – 50 illik yubileyidir. İlk növbədə bu əlamətdar gün münasibəti ilə dövlət başçısını təbrik edir,ona müstəqil Azərbaycan dövləti naminə fəalyyətində növbəti uğurlar, müvəffəqiyyətlər arzu edirik. Qeyd edək ki, Ümummilli lider Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı İlham Əliyev 8 illik prezidentliyi dövründə Azərbaycan dövlətinin bir çox sahələrdə uğurlara imza atmasına nail olub. Bu uğurlardan biri də Azərbaycanın sosial-rifah dövlətinə cevrilməsi yolunda atılan addımlardır. Bununla bağlı məsələlərə daha geniş aydınlıq gətirmək məqsədi ilə

– Sosial-rifaha gedən yol, əlbəttə, Azərbaycanda 20 il bundan öncə mövcud olan sovet sosial müdafiə sisteminin dağılması ilə başladı. Və bu dağılmada, əlbəttə, nə gizlədək çoxlu mütərəqqi, maraqlı ,eyni zamanda adamların mənafeyinə xidmət edən məqamlar da var idi, bunu inkar etmək lazım deyil: pulsuz məktəb, pulsuz səhiyyə, əlillərə verilən müavinətlərin həcmi, minimum əmək haqqının həcmi,onun bazar qiymətlərinə uyğunluğu və sair. Amma bu sistemdə bir rəqabətsizlik, bir bərabərlilik, bir ələbaxımlılıq prinsipi var idi. Bu sistem cəmiyyəti hərəkətə gətirmirdi, israfçılığa surukləyirdi, insanları daha yaxşı yaşamaq uğrunda mübarizəyə həvəsləndirmirdi. Adamları ruhdan salırdı. Adamları oturub ələbaxan kimi 60 manatla yaşamağa sövq edirdi. Bu sistem iqtisadi inkişafa, istehlaka tələbatın bir başa ödənilməsinə xidmət etmirdi, zirək adamların, bacarıqlı adamların, işgüzar adamların qabağını alırdı. Təəssüf ki, bax bu sistemdən bazar münasibətlərinə keçid dövrünün ilk addımları populist qərarlarla müşayiət olundu. Məsələn, müəllimlərə işıq pulsuzdu deyilən bir məfhum yarandı, Qarabağ əlillərinə dərman pulsuzdu, nəqliyyat pulsuzdu. Bu “pulsuzdu” məfhumu uzun müddət Azərbaycan cəmiyyətində səsləndi və ödənclərin əslində dəyərinin olduğu, büdcə hesabına ödənildiyi belə qəbul oluna bilmirdi. Bazar qanunlarına görə, əgər bir özəl səhiyyə müəssisəsi yaratmışıqsa, özəl apteklər varsa, özəl nəqliyyat vasitəsi varsa, özəl elektrik şəbəkəsi varsa, hər şey pulladırsa, onda buna nə cür demək olar ki, pulsuzdu. Odur ki, bu məfhumların hamısını sındırmaq lazım idi, bu məsələlərdə ünvanlılıq təmin olunmalıydı. Bu işlərdə daha çox kapitalist, bazar qanunlarına uyğun addımlar atılmalı, qənaətcillik təmin olunmalı idi. Təsəvvür edin , o adamın ki, evində işıq pulsuz idi, elektrik enerjisini israf edirdi və ya elektrik enerjisini qeyd edən adam – məmur gəlirdi, baxırdı, görürdü,bütün blokda yaşayan insanlardan pul yığırdı, qoyurdu cibinə, hamısını yazırdı bir adamın ayağına. Yaxud, əlillər üçün tikilmiş evə avtobus gedirdi. Bu avtobusa heç kim yol haqqı vermirdi, bildirirdi pulsuzdu. Bütün bunların hamısı monitizasiya deyilən bir sistemə salındı və bu sistem vasitəsilə adamlar xidmətlərin dəyəri üçün nəzərdə tutulan pulun təxminən bir orta rəqəmini onlara ödədilər. Belə olan halda kim eletrik enerjisindən az istifadə etdi ona xeyir qaldı, kim çox istifadə etdi cibindən pul verdi. Yəni, artıq bu orta məbləğ adamlara pul şəklində verildi. Digər bir addım atıldı. Demək, xəstələr, əlil xəstələr gedib daha bacısı uşağı üçün “pampers” almadılar, öz xəstəliklərinə uyğun olaraq dərman almağa başladılar. Bu monetizasiya (dəyərin pulla ifadəsi) çox maraqlı bir bölgü idi və bununla da sosial müdafiədə ünvanlılıq təmin olundu. Çox ağrılı , çox narahat proses idi. Ona görə çoxları bunu qəbul etmək istəmirdi və bu prosesin, bu addımların atılması yadınızdadırsa,qonşu Rusiyada böyük fəsadlarla müşahidə olundu. Azərbaycan nəhayət bu addımları uğurla, ulu öndərimiz Heydər Əliyev dühasının xarizması ilə ata bildi.

Azərbaycanda çox ciddi pensiya islahatları aparıldı. Həmrəylik prinsipindən fərdi uçot sisteminə keçildi, bankomatlarla ödəmə baş verdi. Bu dövrdə digər bir ciddi islahat aparıldı. Sosial müdafiə sistemi ilə pensiya sığorta sistemi ayrıldı. Bunlar hamısı inqilabi keçid idi və bu keçidin, əlbəttə, nəticələri də sonradan özünü göstərdi. İlk baxışdan bu ağrılı keçid idi, camaat bunu qəbul etmək istəmirdi və sonradan aydın oldu ki, bunlar mütərəqqi və lazımlı addımlar idi, son nəticədə ancaq ehtiyacı olan insanların xeyrinə yönələn tədbirlərdir.

Baxın, görün populist addımların nəticəsini İtaliya necə yaşayır, Yunanıstan necə yaşayır? Bu ölkələrdə hər seçki öncəsi xoşa gəlmək üçün, səs toplamaq məqsədilə, hec bir maliyyə əsası olmayan vətəndaşların gəlirlərinin artırılmasına yönəli qərar və sərəncamlar verilirdi. Yeni seçilən rəhbərlər u günlə yaşayaır, sabahkı nətəcilər haqqında düşünmürdülər. Bu gün məcburdular ki, pensiya yaşını 5 il artırsınlar, məcburdurlar ki, pensiya ödənişlərini azaltsınlar. Avropada bu gün atılan reqressiv addımlar hər birimizi düşünməyə vadar edir. Burada biz dərk edirik ki, İlham Əliyev dövlət quruculuğunda ölçülü-biçili, ehtiyatlı və addım-addım irəli getmə xətti var və bu xətt də özünün müsbət nəticələrini verir. Təsəvvür edin ki, əgər biz 8 il bundan qabaq populist addımlar atsaydıq, pensiya yaşını azaltsaydıq, pensiyaların məbləğini artırsaydıq və minimum əmək haqqını fantastik dərəcədə çoxaltsaydıq, onda bu gün biz geriyə addım atmalıydıq. Ona görə bu dəyişikliklər çox önəmli və diqqəti cəlb edən addımlar idi.

– Hadi müəllim, bu gün birmənalı şəkildə demək olarmı ki, Azərbaycanda sosial-rifah dövləti var?

– Bu günlərdə Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyevin iştirak etdiyi tədbirdə BMT-nin rezident əlaqələndiricisi Fikrət Akçura məruzəsində açıqladığı rəqəmlər səslənmişdi, yəni, qeyd edildi ki, əhalinin 20 faizində – varlılığın 40 faizi o adamlarda cəmləşib. Yəni, Azərbaycanda artıq orta təbəqə deyilən bir təbəqə böyük bir həcmdə formalaşmaqdadır. Sosial-rifah dövlətinin baş məqsədi nədir? Liberal iqtisadiyyat çoxlu sayda orta təbəqə, demokratik açıq cəmiyyət. Azərbaycanda artıq orta təbəqənin formalaşması sahəsində beynəlxalq təşkilatların təsdiq etdiyi rəqəmlər var və bu sosial rifah dövlətinin əsas və vacib elementlərindən biridir. Sosial rifah dövlətini qurmaq üçün bizdə qaçqın-köçkün problemi həll olunmalıdır. Sosial rifah dövləti qurmaq üçün kənddə bir sıra problemlər həll olunmalıdır. Çoxlu kiçik problemlər var ki, bunlar zaman-zaman öz həllini gözləyir. Amma ölkədə yaradılan işgüzar və sağlam şərait, sosial müdafiə sisteminin təkmilləşməsi sosial rihaf dövləti yolunda atılan ən ciddi addımlardır. Yenə deyirəm, bu gün baş xətt nədən ibarətdir – İlham Əliyev dövlət quruculuğu modelinin mahiyyəti nədir? Birincisi, proqramlarla idarəetmə. İkincisi, regional idarəetmə. Üçüncüsü, səbəblə mübarizə aparmaq. Bizdə avtomobil qəzasında ildə 300-ə qədər adam dünyasını dəyişir, ola bilər çox və ya bir qədər az. Elə orta rəqəm 300 götürək. Amma 3000-ə qədər adam əlil olur. Bunun qarşısını almaq olar? Kəmər bağlamaq , sürəti azaltmaq, sükan arxasında telefonla danışmamaq olar. Baş istiqamət ondan ibarətdir ki, əlilliyin qarşısı alınsın, sonra sağlamlığın bərpası üçün lazım gələrsə, reablitasiyası əməliyyatları aparılsın. Bu gün Azərbaycanda 14 reablitasiya mərkəzi var. Orada insanların əllərini açırlar, ayaqlarını açırlar, yəni, o əlilliyi aradan qaldırırlar. Əlbəttə, əlilliyin sosial müdafiəsində, maddi təminatında da çoxlu maraqlı məsələlər var. Məsələn, gözdən əlillər üçün biz pensiya ödənişi hesablayanda, onlara pensiyanın baza hissəsinin 200 faizini əlavə veririk. Bundan başqa Qarabağ əlilləri üçün müavinət sistemi var . Qarabağ əlilləri bir dənə müavinət alırdısa, indi mötərəm Prezidentimiz özünün əlavə o qədər məbləğdə də müavinətini təyin etdi. Şəhid ailələri üçün, Qarabağ müharibəsi şəhidlərinin ailələri üçün hər ay 100 manat müavinət birdəfəlik ayrıldı. Yəni, müavinət sistemində də həm bu məsələlər irəli çəkilir, həm də mənzil verilir, maşın verilir . Bu baxımdan, əlillərin sosial müdafiəsi istiqamətində ardıcıl işlər görülür. Baş məqsəd ondan ibarətdir ki, əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyası təmin olunsun. Bu günlərdə bir qanun layihəsi müzakirə olundu – Tikinti və Şəhərsalma Məcəlləsi. Həmin Məcəllə binalarda artıq əlillər üçün, arabaların getməsi üçün şəraitin yaradılmasını nəzərdə tutur, avtobuslarda da bu şəraitin yaradılması haqqında düşünmək lazımdır. Digər bir məsələ ondan ibarətdir ki, çox təəssüf ki, bəzi qanunlarımızda yazılıb ki, ikinci qrup əlil işləyə bilməz. Nə üçün işləyə bilməz? İkinci qrup oturub nəsə edə bilər,məsələn, kompüterdə işləyə bilər. Elə əlillik qrupları var ki, onlar işləyə bilərlər. Amma təəssüf ki, hələlik qanunlarda birmənalı yazılıb ki, ikinci qrup əlil işləyə bilməz...

–Yenidən qanunvericilikdə bu məsələyə qayıtmaq olarmı?

– Bəli, hesab edirəm ki, biz bu məsələlərə dönməliyik. Digər bir məsələ – bu gün sosial- rifah dövlətinin tələblərindən biridir – biz müavinətləri eyni zamanda indeksə etməliyik. Pensiyanın sığorta hissəsini indeksə edirik, amma əlilə verilən müavinət indeksə olunmur. Onun da indeksə olunması məsələsi bizi düşündürən məsələdir. Ümumiyyətlə, əlillərin Azərbaycanda əhalinin ümumi sayına olan faizi dünyada olan rəqəmlərdən 3 dəfə azdır. Dünyada 8-lə 15 faiz arasında əlil müəyyənləşib, bizdə 4,3 faiz əlil var. Bizdə statistik göstərici olaraq 419 min əlilin nə qədər düşündürücü olsa da, 59 mini uşaqlardır. Əlilliyin qarşısının alınmasından söhbət gedəndə uşaqların 0 yaşdan 3 yaşa qədər müdafiəsinə, müalicəsinə xüsusi diqqət verməliyik. Uşaqlar o yaş dövründə daha ciddi diqqət, sayğı və həkim nəzarəti ilə əhatə olunmalıdırlar. Bu gün uşaqlar arasında çoxlu anemiya xəstələri var. Anemiya xəstələri qanın tərkibində dəmirin çatışmazlığından əziyyət çəkirlər. Dünyada ən geniş yayılmış, kütləvi istehlak malları olan ərzaqların artıq bir sıra vacib mikroelementlərlə zənginləşdirilməsi prosesi gedir. Məsələn, biz bir neçə il öncə “Duzun yodlaşdırılması haqqında” qanun qəbul etdik. Zob xəstələri – endroxronik xəstələr ölkədə 3 dəfə azaldı. Amma dünyanın 135 ölkəsində unu zənginləşdirirlər, una dəmir qatırlar, şəkəri zənginləşdirirlər, südü zənginləşdirirlər. Yəni, bunları biz də düşünməliyik, undu, şəkərdi, süddü daha çox istifadə olunan ərzaqlara xüsusi çatmayan maddələrin əlavə olunması xəstəliklərin qabağını alır. Xəstəliklərin profilaktikası bizim qanunyaradıcılığı prosesində də önə çəkilməlidir. Biz yaxın günlərdə “Sosial xidmət haqqında” qanunu qəbul etməliyik. İlk dəfə olaraq Azərbaycanda sosial xidmətə özəl müəssisələrin, qeyri-dövlət təşkilatlarının cəlb olunmasını qanunla ehtiva edirik. Bu,cox ciddi məsələdir. Dövlətin yükünün altına eyni zamanda özəl bölmələr girir. Necə olur, özəl məktəb olur, özəl xəstəxana olur, amma özəl sosial müdafiə sistemi olmasın, özəl qocalar evi olmasın? Niyə, özəl reabilitasiya mərkəzi olmasın? Əgər ölkədə bazar qanunlarına uyğun sosial müdafiə sisteminə keçmişiksə, əlbəttə, bu sistemdə sadaladıqlarım da ehtiva olmalıdır. Belə işlər hamısı sosial rifah dövlətinin elementləridir, atributlarıdır.

Sosial-rifah dövlətində ailənin müdafiəsi önə çəkilir, prioritet sayılır. Ölkəmizdə bu sahədə ardıcıl iş aparılır. Artıq bizim komitədə “Gənc ailələrin sosial müdafiəsi haqqında” qanun hazırlanmaqdadır. Qanun layihəsində gənc ailəyə 30 illik faizsiz ipoteka verilməsi nəzərdə tutulur. Gənc ailənin möhkəm formalaşması üçün iki vacib məsələ ortaya qoyulmalıdır. Mənzil və iş yeri. Baxmayaraq ki, əlbəttə bir çox hallarda psixoloji yardım məsələsinə də bir sıra hallarda böyük ühtiyac duyulur.

Bu günləri Azərbaycanda uşaqların uşaq evlərindən ailələrə bölünməsi məsələsi gündəmdə var. Zaman göstərdi ki, artıq uşaq evinə atılan uşaqların sayı günü-gündən azalır. Bütün uşaq evlərində mövcud şəraitin yaxşılaşmasına baxmayaraq, ora gedənlər azalıb. Tendensiya var. Bu da onu göstərir ki, Azərbaycanda sosial rifah düzəlib. Azərbaycanda kasıblıq faizi 49 faizdən gəlib 9 faizdən aşağıya düşüb. Azərbaycanda işsizlik 5 faiz civarındadı. Bunlar, əlbəttə, elə rəqəmlərdir ki, bu rəqəmlər bizim ölkədə gedən sosial rifah dövləti quruculuğu sahəsində aparılan uğurlu işlərin hiss olunan bir qoludur.

Əmək münsibətləri əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə sosial rifah dövlətinin vacib görünən istiqamətləridir. Bu gün investisiya qoyuluşu prioritet sahələrə yönəldilir, məsələn, turizmin inkişafına, aqrar bölmənin inkişafına daha çox kreditlər verilir. Nə üçün verilir? Ona görə verilir ki, bu sahələr əmək tutumlu sahələrdir. Turist müəssisəsi açanda aqrar bölmədə nəsə yaradanda orada haradasa 100 nəfərin, 50 nəfərin işləməsinə köməklik edilir. Dövlət bununla bağlı regionlarda, şəhərlərdə infrastruktur yaradır .Bəzən bu infrastrukturun, düşünürlər ki, sosial siyasətə dəxli yoxdur. Əslində infrastruktur bünövrədi. İşığın, qazın, suyun, yolun , məktəbin, xəstəxananın olması, adamların yaşayışını yaxşılaşdırır, adamlar kənddən şəhərə gəlmir. Bu sahələrdə, əlbəttə, ardıcıl işlər görülüb, gözümüzün önündədi və bunlar da günü-gündən artmalıdır. Pezidentimizin bu günlərdə imzaladığı 2020-ci ilə qədər sosial iqtisadi inkişafla bağlı böyük bir proqram var. Bu proqramda məqsədlərdən biri Azərbaycanda işsizliyi və kasıblığı sıfır həddinə endirməkdir. Çox çətin və dedikcə ağır məsələlərdir, amma mümkün olan məsələlərdir. Prezidentimiz belə mqəsədyönlü xalqa işləyən vəzifələr qoyur ortaya. Əlbəttə, bunların icrası üçün iqtisadiyyat inkişaf etməlidir, orta sahibkarlıq işi, sahibkarlığa dəstək güclənməlidir. Bu sahədə də prezidentimizin müvafiq sərəncamları, sənədləri var. Bütövlükdə bunlar sosial rifaha gedən yolu sənədləşdirmək, asanlaşdırmaq və sistemləşdirməkdir.

Kamil HƏMZƏOĞLU

525-ci qəzet.- 2011.- 23 dekabr.- S.4.