İlahi eşq dastanı – “Leyli və Məcnun”

“Mən ONUNLA birəm, ONA məxsusam”

Rabiə əl Ədəviyyə (717-801)

Zaman keçəcək. Bizdən əvvəl gəlib gedən nəsillər kimi biz də bu dünyadan köç edəcəyik. Amma 500 il necə qalıbsa, Füzuli eləcə də qalacaq. Şübhə yox ki, heç bir misqal da, heç bir qarış da kiçilməyəcək. Amma yenə də şübhəsiz bir ümid var ki, tarix ondan uzaqlaşdıqca Füzuli böyüyəcək. Bu mülahizəni əbəs demirik. Azərbaycan füzulişünaslığının tarixi və təkamül mərhələləri haqqında tədqiqat apararkən gördük ki, məsələn, öz təzkirəsində Füzuli haqqında ən dolğun fikirləri yazmış Füzulinin oğlu Fəzlinin dostu Əhdi Bağdadidən ta 1925-ci il “Füzuli” məcmuəsinə, 1958-ci il dünya miqyaslı Füzuli tədbirlərinə, oradan da Ulu öndər Heydər Əliyevin tarixi sərəncamı ilə keçirilmiş dahi Füzulinin 500 illik yubileyinə qədər hər bir tarixi mərhələdə Füzuli yeni ampulada anılıb.

Şərqin üç böyük dilində – ərəbcə, farsca və türkcə ərəbin böyük şairi Əbu Nüvas, farsın böyük şairi Hafiz Şirazi səviyyəsində qəzəl yazan, həm ərəb poeziyasının, həm fars şeirinin, həm də dahi Nəvaidən sonra türk şeirinin – üç möhtəşəm poetik zirvəsinin fatehi olan Füzuli haqqında yazmaq çox çətindir. Füzuli haqqında yazmağın məsuliyyət əzabını, Füzulidən yazmağın şərəf və həzzini yaşamaqdayam, buna görə də cəsarətim və imkanım daxilində Füzuli barəsində araşdırmalarımı davam etdirmək niyyətindəyəm.

Bir yunan filosofu deyib: “Sən başını aşağı sal, öz yolunla get, qoy nə deyirlər desinlər”. Mənim incə, zərif yolum, dünya poeziyasının incilər gülşəninə doğrudur. Və bu gülşənin ən nadir incisi, dünya ədəbiyyatının ilahi məhəbbət haqqında şah əsəri “Leyli və Məcnun” poemasıdır.

Bu əbədiyaşar ilahi eşq dastanı haqqında çox yazılıb. Bu yazıların bir qismini biz Azərbaycan füzulişünaslığının tarixi kontekstində dəyərləndirməyə çalışmışıq. Düşünürük ki, bu poema sinfi-sosial yanaşma metodunun nəzəri ehkamlarından azad olmalı, materialist estetikanın basıncından xilas olunaraq, mistik elmin prinsipləri ilə təhlil edilməlidir. Hər şeydən öncə əsərin yazılış tərzi, Füzulinin estetik idealı bunu tələb edir. Müasir dünyanın məşhur təsəvvüf nəzəriyyəçiləri (məsələn, A.Knış) bu qənaətdədir ki, sufizmin öz apogey həddinə çatdığı XIII-XVI əsrlərin böyük şərq şairləri heç vəchlə sufizm təsirlərindən kənarda qala bilməzdilər. Füzuli də Şərqdə sufizmin sonuncu moqikanı idi. Bu məsələyə əvvəlki tədqiqatlarda toxunduğumuz mübahisələrdən yan keçərək diqqəti sonluğunun sufizmlə bağlılığı bir çox füzulişünaslar tərəfindən istər-istəməz etiraf olunmuş “Leyli və Məcnun” üzərində dayanmaq niyyətindəyik.

Poemanın poetik-psixoloji cəhətdən ən gərgin məqamı Leylinin İbn Səlamdan qurtulub Məcnun sorağı ilə fəryad etdiyi yerdən başlayır. Poemanın “Bu, Leylinin naqəyə ərzi-razıdır və zəbani– hal ilə izhari-niyazıdır” bölümündə –

Leyli dedi: – “Çün sənə şəkkim var,

Məcnun isən eylə halın izhar,

Leyliyi sevərsən eylə bünyad

Bir şeir, keçən zamanını et yad”!

– deyir.

Beləliklə də, Leyli onun dərdi ilə vəhşi heyvanlar arasında üzülüb əldən düşmüş Məcnunu tanımır. Ümumiyyətlə, aşiqlə məşuq arasında tanıma səhnəsi bizim həm klassik ədəbiyyatımızda, həm də nağıl və dastanlarımızda məşhurdur. Cavabında Məcnun Leyli səsindən sehrlənərək ona “Key səbzeyi-dərdimə verən ab! (Ey dərd çəmənimi sulayan!)- deyə müraciət edir: “Faş oldu çün aləmə fəsanəm // Tədbirimə düşdü, atəm, anəm // Gəh dəğdəğeyi təbib gördüm // Gəh səy ilə Kəbəyə yügürdüm” sözləri ilə başına gələnləri Leyliyə nəql edir. Qəzəlində izhar edir ki,

Yardən min dərdi-dil çəkdim,

bu həm bir dərd kim,

Bildi məni dərdi-dilim,

bir dərdə dərman etmədi,

Əql meydanını zindani-bəla bilməz hənuz

Kim ki bir müddət cünun

mülkünü seyran etmədi.

Bu, həmən eşq dərdidir ki, onun gözəlliyi də, qüdrəti də sağalmazlığındadır. Heç kim ona dərman edə bilməz. Bu eşq mərəzinin sağalması üçün verilən dərman zəhr misalındadır. Çünki aşiq bu eşq mərəzindən qurtarmaq istəmir. Yalnız cünun mülkünü seyr etmişlər, əql mülkünün bir zindan olduğunu dərk edə bilirlər. Leyli Məcnunu tanıyır və deyir:

Giryan dedi: – “Ey gözüm çırağı!

Vəhşilərlə el, mənimlə yağı

Sən mən dedigim həbib imişsən

Dərdi-dilimə təbib imişsən

Gər tanıya bilmədim rəvadır

Məstəm mənü məst işi xətadır”.

Bu, aşiqi məşuqə, canı canana qovuşduran, heç bir əqlin dərk edə bilməyəcəyi ilahi məstlikdir. Məcnun bu məstliyə məstanə bir cavab verir və əslində həyatda birləşə bilməyən aşiqlər məhz bu məstlik aləmində qovuşa bilirlər:

Öylə sərməstəm ki,

idrak etməzəm dünya nədir,

Mən kiməm, saqi olan kimdir,

meyü səhba nədir,

Hikməti-dünyavü mafiha bilən arif degil,

Arif oldur, bilməyə dünyavü- mafiha nədir.

İlahi eşq şərabını içmiş Məcnun (aşiq!) artıq dünyanı dərk etmək imkanında deyil. Çünki, o dünyadan təcrid olunmuş bir irfan əhli, haqqa qovuşmuş bir arifdir. Ona görə də aşiq deyir ki, dünyada olan şeylərin hikmətlərin nə olduğunu bilən arif deyil, dünya mətahının nə olduğunu bilməyən, dünyaya olan nəfsini öldürmüş adam arifdir. Məcnunun bu halını görən Leyliyi-Məşuq, o tanrısima deyir:

Leyli mənəm arizuyi-canın

Kami-dili-zarü natəvanın

Müştaqi-cəmal idin həmişə

Möhtaci-vüsal idin həmişə

Gəl yanıma, fövt qılma fürsət!

Dil nəzri-vüsali-qamətindir!

Vər canım isə əmanətindir

Çün düşdü məcalın, etmə ehmal

Gəl nəzrini tut, əmanətin al!

Çox təcrübə etmişəm olur az

Məşuqinə aşiq eyləmək naz.

Məşuqeyi – Leyli burada real təklif edir və qəzəlində deyir: “Ey qılan şeyda məni, məndən bu istiqna nədir?” Yəni ki, niyə mənə bu qədər etinasızsan? Poemanın mistik planı, bədii fəlsəfi mahiyyəti bu suala verilən cavab, səbəbi-istiqna ilə bağlıdır. Bunun üçün Məcnunu dinləyək:

Canım gedəli bəsi zamandır,

Cismimdəki indi özgə candır,

Sənsən hala tənimdə canım,

Gözdə nurum, cigərdə qanım,

Məndə olan aşikar sənsən,

Mən xud yoxam, ol ki var – sənsən!

Gər mən mən isəm, nəsən sən, ey yar?

Vər sən sən isən, nəyəm məni-zar?

Kim dışrada istəyəm nişanın,

Bir özgə məkan biləm məkanın.

Bu açıq-aşkar insanın – məxluqun xaliqdə əriyib itməsi vəhdəti – vücud fəlsəfəsi – aşiq və məşuq, insan və Allah münasibətinin sufi-mistik dərkidir: “Bir zərrəyə kim, vücud yoxdur // Ayinədən ona sud yoxdur”.

Məcnun öz qəzəlində deyir ki, həqiqi aşiq məşuqənin xəyalı ilə təsəlli tapar, meyli-vüsal etməz, könüldən kənarda yar olduğunu xəyal etməz. Meyli vüsal etmək, surətpərəstlik aşiqin cahil olduğuna bir dəlildir. Allahın nuru ilə süslənmiş həqiqi məşuqə – Leyli bu cavabdan razı qalır:

Leyli dedi: “Ey vücudi – kamil,

Qürbi-həqə ismət ilə qabil!

Oldum necə olduğundan agah

Xoş mərtəbədir bu, bərəkkallah!

Eşqində riya güman edərdim

Ətvarıni imtəhan edərdim

Hala mənə rövşən oldu halın

Meraci – həqiqəti – kamalın

Bir-birlərini ilahi mərtəbədə dərk etdikdən sonra Məcnun təcrid edir:

Şahənşahi-mülki-mehnətü dərd

Yəni Məcnuni dərdpərvərd

Bir pak idi ki, bu ərseyi-xak

Onun kimi görməmişdi bir pak

Hər vəhşi donunda bir füriştə

Yar oldu ol adəmi siriştə

Tutmuşdu təriqi-əhli-tövhid

Bulmuşdu kəmalı-tərkü təcrid.

Leyli isə:

“Yarəb məni et fənayə mülhəq

Kim rahi-fəna imiş rəhi-həq” – deyərək duası hasil olur, “tərki-aləm” edir.

Təzim ilə tutdular əzasın,

Qəbrini düzüb urdular binasın,

Şövq əhlinə qürb hasil oldu,

Dəryasinə qətrə vasil oldu.

“Dəryasinə qətrə vasil oldu” – Bu vəhdəti-vücud deyil, bəs nədir? “Əsiri-nəfsdir əhli-cahan, bilməz fəna səbrim” – deyən Füzuli aşiqin fəna – fillah – mənəvi təkamülünün yeddinci mərtəbəsinə yüksəldiyini, “Degil möhkəm cahan mülkündə hər bünyad kim qılsan // Bəqa mülkündə tut tənzil kim, ol bünyad möhkəmdir”- deyərkən mülki-bəqanı – əbədiyyəti vəsf etmirmi?!

Məcnunun dilindən verilən qəzəllərdən birinin son beytinə nəzər salaq:

Ayrı bilmişsən, Füzuli, məscidi meyxanədən

Səhv imiş ol kim, səni biz əhli-irfan bilmişiz.

İrfan əhli üçün məscid də meyxanə də birdir, hər ikisi Allaha qovuşmaq üçün vasitədir.

Füzuliyə görə ölüm insanı nəfsdən qurtaran vasitə, qəbr Allaha doğru gedən yolda son mənzildir:

Anıb tənhalığı qəbr içrə

nifrət qılma ölməkdən,

Təriqi-üns tut kim,

hər ovuc torpaq bir adəmdir.

Əcəl alayişi-xövfü xətərdən qurtarar nəfsi,

Bu cövhər kimiyayi-nəfsə bir iksiri-əzəmdir.

Zeyd Məcnunu Leylinin məzarı üstünə gətirir:

“Qəbr üzrə axıtdı qanlı yaşın // Ləl eylədi yaşı qəbri daşın”. Poemada Məcnunun dilindən verilən sonuncu qəzəl də sufi-mistik məzmundadır:

Yandı bağrım hicr ilə, vəsli-rüxi-yar istərəm,

Dərdiməndi-firqətəm, dərmani-didar istərəm.

Çün bəqa bəzmindədir dildar,

mən həm durmazam,

Bu fəna deyrində, bəzmi-vəsli-dildar istərəm.

Bu qəzəlin sufi mahiyyəti təkcə “bəqa”, “fəna”, sözlərinin təsəvvüf anlamları olmasında deyil, bütövlükdə eşqi-ilahini vəsf etməsindədir.

Məcnunun Leyli məzarı üstə can verməsi ilə “əsəri-məhəbbəti-pak” tamama yetir. Onun mistik, sufi-fəlsəfi mahiyyətinə bir daha əminlik üçün Məcnunun dəfn məqamına nəzər yetirək:

Qüsl eyləyibən təni-nizarın

Dildarının açdılar məzarın.

Qoydular onu həm ol məzarə,

Qəmnak yetişdi qəmküsarə.

Ruh oldu fələkdə ruhə həmraz,

Tən oldu tən ilə yerdə dəmsaz.

Budur əsəri məhəbbəti pak,

Xoş mərtəbədir bu, qılsan idrak.

“Ruh oldu fələkdə ruhə həmraz” – misrası olduqca ibrətamizdir: yəni Leylinin və Məcnunun ruhları vahid bir ilahi məkanda (məqamda!) bir-birinə sirdaş oldu. Allah məqamına belə yüksəliş sufi ədəbiyyatın bədii-fəlsəfi mətləblərindən biri-sonuncusudur. Poemanın diqqətəlayiq hissələrindən biri Zeydin Leyli ilə Məcnunu yuxuda görməsi bölümüdür:

Bu iki məhi-xücəstərüxsar

Məcnun ilə Leyliyi – vəfadar.

Çün vadiyi-eşqə girdilər pak

Ol paklik ilə oldular xak

Mənzilləri oldu bağı – rizvan,

Çakərləri oldu huri-qılman.

Füzuli bununla da bildirmək istəyir ki, qəbirləri ziyarətgah olan bu müqəddəslərin mənzilləri cənnət, həmsöhbətləri də mələklər – huri qılmanlar oldu.

Son zamanlar az-çox fars və ərəb dillərini bilməklərinə, dilçilik imkanlarına güvənən, fəqət ədəbi-tarixi prosesi, xüsusilə də Şərq ədəbiyyatının təkamül məntiqinə nabələd olan fraqmentçilər oxucu kütləsinə (mütəxəssislərə yox!) belə bir yanlış fikir aşılamağa cəhd göstərirlər ki, guya, Füzulini sufizmlə bağlamaq onu aşağılamaq, nüfuzuna xələl gətirməkdir. Bu təxminən IX-XIX əsrləri əhatə edən sufizmə bədii-fəlsəfi cərəyan kimi məhdud əyalətçi münasibətdən, onu konseptual səviyyədə dərk etməməkdən irəli gəlir. Sufizm bu gün bütün dünya tarixi-fəlsəfi-nəzəri- filoloji fikrini dərindən məşğul edir. Heç uzağa getməyək: “Q.Bürhanəddin Füzuliyə aparan yolun başında durur”. Bəs bu yol hansıdır? Alim yazır: “Qazi Bürhanəddin – XIV əsr. Mirzə Cahan Şah Həqiqi XV əsr. Şah İsmayıl Xətai – XVI əsr... Üç hökmdar, üç şair... Lakin üçü də bir estetik idealın ifadəsinə xidmət edir – “məstaneyi-eşqəm...”Füzuli “məstaneyi-eşq”in fəlsəfəsini yaradır: “Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir”; “Eşq dərdi ilə xoşam, əl çək əlacımdan, təbib // Qılma dərman kim, həlakim zəhri-dərmanımdadır”; “Var bir dərdim ki, çox dərmandan artıqdır mənə //” Qoy məni dərdimlə, dərman eyləmə var, ey həkim”; “Eşq sərgəştəsiyəm, seyli-sirişk içrə yerim”; “Eşikin daşını qan ilə yudu çeşmi – tərim”... – deyir dahi Füzuli. Və görəsən bu Füzuliyi – binəva daha nə deməlidir ki, – hələ qəzəllərini qoyuruq bir yana- “Leyli və Məcnun”dan verilənlərə inanıb bu başabəla “müstəşriq”lər Füzuli sənətinin sufi-mistik mahiyyətini qəbul etsin.

Sovet dönəmində Füzuli haqqında sinfi-materialist mövqedən yazanları qınamırıq. Onlar cəmiyyətin və onun totalitar ideologiyasının basıncı altında Füzulini yer adamının idrakının verdiyi imkanlar çərçivəsində müdrik adlandırdılar. Fəqət, mistik adlandırmaq mərtəbəsinə qalxmadılar. Çünki materialist dünyagörüşü ilə idealist aləmi təhlil və dərk etmək olmazdı. Füzulini mistik-ilahi, səmavi elmlərlə dərk etmək olar. Çünki Füzuli qəhrəmanlarını fəna-fillah səviyyəsinə qaldırmışdı. Bu yerdə ağıl heç bir iş görə bilmir, gülünc vəziyyətdə qalır. Burada yalnız peyğəmbərlərə və dahilərə məxsus bəsirət gözü lazım idi. Füzuli öz qəhrəmanlarını (özünü!) Allaha qovuşdurmaq üçün EŞQ-i vasitə seçmişdi: ilahi eşqi, eşqi-mütləqi!

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ,

filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2011.- 12 fevral.- S.26.