Ata şilləsi

“Altmış beş yaşlı ixtiyar bir kişi qırx-qırx beş yaşlı oğlunu danlayaraq:

– Əgər eşidib bilsəm ki, siqaret çəkirsən, sənin başına elə bir oyun gətirərəm ki... Axı sənin hələ nə yaşın var ki, siqaret də çəkəsən. Özü isə siqaretli müştüyünə bir nəfəs vuraraq: – Mənim yaşıma çatarsan, onda da çəkərsən. Yoxsa hələ tezdir. Mən cavanlığımda bir səhv edib bu zibilə öyrəşmişəm. Səni isə qoymaram – deyir.

Elə bu zaman altmış beş yaşlı kişinin doxsanı haqlamaqda olan qoca atası ağzında qəlyan onlara yaxınlaşır. Altmış beş yaşlı ixtiyar kişi dərhal əlindəki müştüyünü arxasında gizlədir ki, atası onun siqaret çəkdiyini görməsin. Qoca baxışları ilə nəvəsini göstərərək oğluna deyir:

– Ə... uşağı yenə niyə danlayırsan nə olub?

Birdən burnunu çəkərək sanki nəsə hiss edir. Oğluna tərs-tərs baxaraq:- Ə, səndən elə bilki tənbəki qoxusu gəlir, tütün iyi gəlir. Əgər görsəm, eşidib bilsəm ki, tütün çəkirsən, vay halına. Sən öləsən başına elə bir oyun gətirərəm ki... Sənin hələ nə yaşın var ki... hələ bir tütün də çəkəsən.

Özü isə qəlyanına dərin bir nəfəs vuraraq: – Mənim yaşıma çatarsan, onda da istədiyin qədər çəkərsən. Sənə hələ tütün çəkmək çox tezdir. Mən cavanlığımda bir səhv edib bu zibilə öyrəşmişəm. Səni isə qoymaram”- deyir.

O.İaşvili, “Mənim atam” əsərindən.

Ata danlağı, ata məzəmməti, ata töhməti və ən nəhayət, ata şilləsi...

İlahi, övladın üzünə vurulan ata şilləsindən də artıq, ata şilləsindən də böyük bu dünyada sığal, tumar, nəvaziş varmı görəsən? Övladına olunan ata töhmətindən də artıq, ata danlağından da böyük tərif, alqış, məhəbbət varmı bu dünyada görəsən? Yoxdur. Vallah yoxdur,Billah yoxdur. Şəxsən mən indi bu saat bundan artığını, bundan böyüyünü, bundan alisinin tanımıram, bilmirəm. Övladın üzünə zərblə dəyən, kimliyindən və nəçiliyindən asılı olmayan ata şilləsinin cingiltisindən də elə bil ki “ay oğul, qorxma gəldim” səsləri çıxır, “qorxma, ay oğul mən səninləyəm” sözləri eşidilir.

Atanın övladına olunan o tərs-tərs qıyqacı baxışlarından da elə bil ki övladına olunan və heç bir vaxt dillə deyilməyən, övladı üçün həmişə bir ata nigarançılığı, bir ata narahatçılığı duyulur. İndi bütün bunları, bu danlaqları, bu məzəmmətləri, bu şillələri xatırladıqca kino lenti kimi gözlərim önünə gətirdikcə göynəyirəm, sanki tüstüm təpəmdən çıxır.

Yaxşı bəs bütün bunlar belə isə bəs onda niyə vaxtilə bunun qədrini, qiymətini bilməmişəm.

Bu danlaqlardan, bu məzəmmətlərdən hm... bu şillələrdən bəzən inciyərdim, lap belə hərdən küsərdim də.Axı niyə? İndi bütün bunların qədrini bilmək, bütün bunları qiymətləndirmək, anlamaq üçün hökmən gərək ata itirəsən?

Çoxları nədənsə deyir ki, “əşşi mənim atam bir dəfə də olsun mənə əl qaldırmayıb, əl vurmayıb”. “Əşşi mənim atam heç bir vaxt mənə güldən ağır söz deməyib. Elə bir dəfə tərs-tərs üzümə baxan kimi mən dərhal öz yerimi, həddimi bilib dərsimi almışam, səsimi çıxartmamışam, özümü yığışdırmışam...”

İnanmıram mən. Qətiyyən inanmıram. Əlbəttə, bu mənim öz şəxsi subyektiv fikirlərimdir. Çünki deyir “aşıq gördüyünü çağırar”. Mən gizlətmirəm, günahım olub,səhvim olub. Özü də çox olub. günahlarıma görə də cəzalanmışam. Ata tərəfindən döyülmüşəm də, söyülmüşəm də (Aman Allah indi bu saat bu şillələrə, bu danlaqlara, yaşımdan asılı olmayaraq, heç bir vaxt bitib-tükənməyən ata öyüd-nəsihətlərinə o qədər ehtiyacım var ki... dillə deyə bilmirəm.) Həyatdır. Həyatda hamının səhvi də olur, qüsürü da.Səhv etmək insana xas olan xüsusiyyətdir. Hələ eramızdan çox-çox əvvəl adı unudulan bir latın aliminin dediyi kimi “Eraro qumano mest” yəni “Səhv etmək insanın xislətindədir”. Bu fikirləri dünyanın ən məhşur hakimləri də təsdiqləyir, həkimləri də. Bircə bu fikirlərlə atalar, övladının dəlisi, övladının məcnunu olan atalar barışmaq istəmir. İstəkli, dəlisi olduğu övladını həmişə səhvsiz, qüsursuz görmək istəyir. Elə ona görə də ata və oğul arasında mübahisələr başlayır.

lll

Səksəninci illərin sonu idi. Bakı Şəhər Partiya Komitəsində məsul vəzifədə çalışırdım. Kabinet, katibə, köməkçi, hökumət telefonu, hökumət maşını, sürücü, xüsusi mağaza, leçkomisiya, daha nə bilim nələr və nələr, bir çox imtiyazlar, hələ bir üstəlik gənc yaşlarımda elmlər doktoru elmi dərəcəm... Özüm də cavan bir kişi idim. Cəmisi otuz iki, otuz dörd yaşım olardı. Bütün ömrüm də irəlidə. O necə deyərlər, əsl göydən ulduz yağdıran vaxtlarım idi. Gözüm ayağımın altını görmürdü.

Hə.....İndi açıb ağartmaq istəmədiyim bir iş tutmuşdum. Necə deyərlər cızığımdan çıxmışdım. Ayağımı sol tərəfə qoymuşdum. İndi olur da... Sola getmişdim, heç evdə tapılmırdım.

Aman Allah... Elə indi də yadıma düşəndə tüklərim biz-biz durur. Atam haradansa bu məsələdən xəbər tutmuşdu. Ona görə də heç atamgilə də getmir, onun bütün telefon zənglərindən də qaçırdım. Gözünə də görünmək istəmirdim. İşdə oturmuşdum. Katibə qıza da dönə-dönə tapşırmışdım ki, məni heç kimlə calaşdırmasın, hər kim də soruşsa, desin ki, mən yerimdə yoxam. Axşam üstü, hava da qaralhaqaralda idi. Katibə qız daxili telefonla zəng edib dedi ki:

– İsfandiyar Baxtiyaroviç otes prosit vas k telefonu.

Od məni götürdü, qışqıra-qışqıra:

– Axı mən sənə demişdim ki, məni kim soruşsa, denən ki, yerimdə yoxam. Məni heç kimlə calaşdırma.

– No on ved nastaivayet.

Onun xasiyyətini bildiyimdən və nə qədər ki, katibə qıza da ağzından çıxanı deməyib, dedim ki:

– Hə, yaxşı da, calaşdır görək nə istəyir. (Nə deyir yox, məhz nə istəyir, yəni bununla da özümü göstərmək istəyirdim).

Telefonda atamın qəzəbli səsini eşitdim. Aman, aman, Allah göstərməsin.

– Ə, köpək oğlu... Dur bu saat gəl bizə. Səni gözləyirəm.

Məsələnin nə yerdə olduğunu dərhal başa düşdüm. Amma özümü o yerə qoymadım. Sakit və süni sadəlövh, təəccüblü bir səslə:

– Ay ata, nə olub ki?

– Ə... Necə yəni nə olub? Daha nə olmalıdır ki? Bu boyda qələt eləmisən, hələ bir soruşursan da.... Sənə deyirəm dur bu saat gəl bizə, gözləyirəm səni.

– Ay ata, heç nə başa düşmürəm. Axı bir denən görüm nə olub yenə, bir başa sal görüm.

– Sənə deyirəm, dur bu saat gəl bizə.

– Ay ata, heç cürə gələ bilmərəm. Çünki rəhbərlik hələ ki işdədir. Məni də başa düş. Mən sənin kimi sərbəst adam deyiləm axı. Məmur adamam. Onlar getməyənə qədər mən binadan çıxa bilmərəm. Ondan da başqa yarım saata kimi şəhərdə komendant saatı başlayacaq. (O vaxtki məlum hadisələrə görə, əgər səhv etmirəmsə, axşam saat doqquzdan sonra şəhərdə komendant saatı elan olunurdu. Şəhərə ancaq xüsusi buraxılış vəsiqəsi ilə çıxmaq olardı. Hər adam şəhərə çıxa bilməzdi. Qadağan idi. Mənim isə xüsusi vəsiqəm var idi. Bunu atam da bilirdi. Əslinə qalsa idi, gedə bilərdim. Amma atamgildə məni nələrin, hansı xoşagəlməz sürprizlərin gözlədiyini yaxşı bildiyimdən komendant saatını bəhanə gətirirdim.)

– Ə, nə komendant saatı, nə rəhbərlik, sənə deyirəm, dur bu saat gəl bizə.

– Ay ata, vallah sabah səhər gələrəm. Gəlib bir əməlli-başlı söhbət edərik. Görüm yenə nə eşitmisən, yenə kim sənə məndən nə deyib.

Atam qəzəblə dəstəyi yerinə qoydu.

Hə... demək atam məsələdən xəbər tutub.

Dediyim kimi işin nə yerdə olduğunu onsuz da bilirdim. Bu məlum idi. Amma məni təəccübləndirən ayrı məsələ idi. Hər bir məsələni gizli saxlamağıma baxmayaraq atam bunu hardan bilmişdi? Kimdən nə eşitmişdi? Yoldaşım bunu heç bir vaxt deyə bilməzdi. O ömründə heç kimdən heç kimə şikayət etməmişdi. Edən də deyildi. Bu onun xasiyyətində yox idi. Xüsusilə də məndən şikayət etməzdi. O, ailə içində olan söz-söhbəti heç bir vaxt kənara çıxaran deyil. Ailə işində söz-söhbət ola bilər. Hansı ailədə belə söz-söhbət olmur ki... Əlbəttə, o məndən inciyə bilər. Amma o bunu heç kimə bildirməz. Heç anasına belə deməz. Bəs onda atam bu məsələni haradan və kimdən öyrənib? Bu mənim üçün elə indiyə qədər də sirri-müəmmadır. Bircə onu bilirəm ki, ömrü boyu heç kimin heç bir işinə müdaxilə etməyən atam, heç kimin işinə qarışmayan atam mənim hər bir addımıma uzaqdan-uzağa göz qoyurdu. Elə məni əsəbləşdirən də , özümdən çıxaran da elə bu idi.

Onsuz da sabah atamgilə getməyinə getməyəcəkdim. Lap belə başıma güllə dirəsəydilər də gedən deyildim. Yüz cürə bəhanə gətirib aradan çıxacaqdım. Onun gözünə görünməyəcəkdim. Bir az vaxt qazanmalıyam ki, hirsi soyusun. Bir müddət ötsün. Sonra isə hər bir şey tədricən öz yoluna düşəcəkdi. Əsas məsələ onun gözünə görünməməkdi.

Elə bunu fikirləşir nə edəcəyimi beynimdə götür-qoy edirdim ki, birdən qəbul otağında səs-küy eşitdim. Kimsə otağıma girmək istəyir, katibə qız isə ona mane olmağa çalışırdı. Elə daxili telefonla katibə qıza zəng edib soruşmaq istəyirdim ki, görüm nə məsələdir, bu nə səs-küydür birdən qapı zərblə açıldı. Aman Allah... təəccübdən gözlərim böyüdü. Gələn atam idi. Yerimdən dik qalxdım, aradakı gərginliyi yumşaltmaq üçün heç guya ki, on beş-iyirmi dəqiqə bundan əvvəl telefonla danışmamışdıq və heç nədən də guya ki, xəbərim yoxmuş, nə o mənə zəng edib hədə-qorxu ilə evə çağırıb, nə də ki, mən etiraz etmişəm kimi süni şəkildə sadəlövhcəsinə gülümsəyə-gülümsəyə:

– Ay ata, səndən nə əcəb?

– Ə... ay filan filan oğlu, sən yəni belə qudurmusan ki, atanın sözünü saymırsan hə?

– Yox, ay ata, mən elə...

Sözüm ağzımdaca yarımçıq qaldı. Sanki üzümə od basdılar, atamın şilləsindən özümü itirdim.

– Ay ata, axı...

Yenə də sözümü deyə bilmədim. Onun ikinci şilləsindən sonra gözlərim qaraldı, müvazinətimi saxlaya bilməyib kresloya çökdüm. Bircə onu edə bildim ki, katibə qıza əlimlə “çölə çıx” işarəsi verdim.

– Sən öləsən, sənin başına elə bir oyun gətirərəm ki, ömrü boyu yadından çıxmaz. Nə familyan sənə kömək edər, nə də ki tutduğun və özündən başqa heç kimə lazım olmayan o mənasız vəzifən (Atam həmişə mənim partiya sahəsində işləməyimə gülərdi, lağ edərdi) Buna bir bax, kişi olub. Mənim elədiyim səhvləri sən eləmə, bildin? Burdan da birbaşa evə gedərsən. Bunun bəhanəsinə bir bax. Komendant saatı, rəhbərlik. Yadında qalsın. Nə qədər ki, nəfəsim gedib-gəlir, nə qədər ki sağam, sənin komendantın da mənəm, rəhbərin də. Sən öləsən, bir də eşidib bilsəm ki yenə də belə-belə işlərlə məşğul olursan, yenə də gözün kiməsə qızıb, özündən küs, dünyanı başına dar edərəm. Mənim elədiyim səhvləri sənin də təkrarlamağına dünya dağılsa da, imkan vermərəm. (Yox, ay ata, sən heç bir vaxt və heç bir işdə səhv etməmisən. Sənə nəyisə səhv tutmaq günahdır.)- deyərək çevrilib qapını zərblə çırpıb çölə çıxdı.

Atam mənim otağımdan qəbul otağına keçib katibə qıza da ikrahedici nəzərlərlə baxıb:

– Ay qız, heç utanmırsan, niyə öz dilini bilmirsən, niyə mənimlə rus dilində danışırsan? Bəs nə zaman öz dilini öyrənəcəksən? Haram olsun sənə bu millətin çörəyi – bir-iki kəlmə də acı söz ona deyib, çıxıb getdi.

Aman Allah. Bu yaşda kişi tənbəllik eləməyib, bu çətin məqamda şəhərdə aləmin bir-birinə qarışdığı vaxtda, Azadlıq meydanında çıxışlar edib, ordan evə gəlib bir tikə çörək yeyib, ordan da durub oğlunun iş yerinə gəlib, oğluna əl qaldırıb, onu təhqir edib, əsəbiləşib, hirslənib, hələ Allah bilir, evdə ev camaatını da nə hala salıb və mənə çatana qədər mənim hirsimi kimlərəsə töküb, indi bütün bunlar bir yana qalsın, hələ bir “ana dilində danışmağı özlərinə ar bilənləri” bu dildə danışmaq istəməyənləri də yaddan çıxartmayıb, onları da acılayır.

Hm.... Demək atam üçün övladından, ailəsindən də vacib və heç bir vaxt, hətta ən əsəbi, ən çətin məqamlarında belə yaddan çıxmayan məsələ ana dilidir. Bu dilə olan qatı bir sevgisidir, məhəbbətidir, bu millətə, bu dilə xor baxanlara qənim kəsilməkdir. İndi hər dəfə belə və ya buna bənzər həyat epizodlarını yadıma saldıqca, düşünürəm ki, atam nə qədər bu millətə, bu xalqa, bu kökə, bu dilə bağlı bir adam olub. Bir sözlə millətinin, torpağının dəlisi olub. Qarşısındakının kimliyindən və nəçiliyindən asılı olmayaraq bu dildə zəif danışanları, bu dili bilməyənləri təhqir etmək onun üçün ən adi, adidən də adi eyni zamanda ən müqəddəs bir şey idi.

Kresloda oturub nə edəcəyimi bilmirdim. Tabeçiliyimdə olan işçinin yanında söyülüb, təhqir olunub, döyülmüşəm. Demək olar ki, lap belə biabır olmuşam. İndi katibə qızın üzünə necə baxacağam, Allah bilir. Katibə elə katibədir. İndi bütün bu gördüklərinin üstünə beşini də qoyub, ağzını Allah yoluna qoyub, bir toyda, bir də yasda danışasıdır. Ağzını qıfıllaya bilmərəm ki...

Amma çox təəccüblüdür. Məsələ bunda idi ki, bütün bunlardan, təhqir olunub döyüləndən sonra qətiyyən pərt də deyildim. Demək olar ki, heç bunu vecimə də almırdım. Əksinə hələ haradasa bir az sevinirdim də. Döyülməyimə görə sevinmirdim. Yox. Buna kim sevinər ki... Sevinirdim ona görə ki, ay aman, mənim atam nə yaman qüvvətlidir. Gör bir nə yaman güclüdür. Gör bir mənim kimi cavan bir kişini, Əfqanıstanda xüsusi əlbəyaxa döyüş təlimi keçmiş, hazırlıqlı bir adamı iki şilləsi ilə çökdürdü, vurub yerə sərdi.

Doğrudur, mən bu şillələrdən yayına da bilərdim. Başımı qaçıra da bilərdim. Lap belə mənə əl qaldıran vaxt kənara da çəkilə bilərdim. Amma nədənsə belə etmədim. Düşünürdüm ki, qoy vursun, ürəyini boşaltsın. Çünki o atadır.

Yox, məni düzgün başa düşün. Mən demirəm ki, atam düz iş görüb və atam haqlıdır. Yox, əlbəttə, yox. Amma ... Ata elə atadır. O hər şey edə bilər. Onun hər bir şeyə ixtiyarı çatır. Ona hər bir şey keçilməlidir. O səhv edə bilməz, səhv iş tuta bilməz. Çünki o atadır. Əgər məni tabeçiliyimdə olan işçilərin qabağında təhqir edib vurursa, demək, o belə məsləhət bilmişdir.

Üzümü ovcuma alıb oturmuşdum. Yanaqlarımdan elə bil od çıxırdı. Atamın nə yaman ağır əli varmış- deyə düşünürdüm. Birdən yadıma bir əhvalat düşdü. Gülmək tutmuşdu məni. 60-cı illərin ortaları idi. Doqquz-on yaşlarım olardı. Moskva televiziyası ilə dünyanın ən qüvvətli iki boksçusunun – Coo Freyzerlə Kasius Kleynin döyüşməsini göstərirdilər. Gözümü televizordan ayırmırdım. Birdən atam otağa daxil oldu. Nəyə baxdığımla maraqlandı. Gözlərimi televizordan ayırmadan həyəcanla dedim ki, ay ata, bax, bunlar dünyanın lyuboy adamını döyə bilərlər. Dünyanın ən güclü iki boksçusudurlar. (İndiyə kimi də yadımdadır, elə belə də demişdim –lyuboy.) Atam güldü dedi ki, sən öləsən, onların hərəsinə bir şillə vuraram, heç yerlərindən də qalxa bilməzlər.

Ağzım açıla qalmışdı.

– Ay ata, doğrudan?

Atam da gülə-gülə:

– Əlbəttə,- deyib otaqdan çıxdı.

O zaman mən uşaq idim. Atamın da bu sözlərinə inanmışdım.Çünki həmişə uşağa elə gəlir ki, bu dünyada atasından güclü ikinci bir adam yoxdur. Amma nədənsə ataya da həmişə elə gəlir ki, övladından zəifi yoxdur bu dünyada. Əlbəttə, atam o zaman zarafat edirdi. Sonralar yaşa dolduqca onun bu sözlərinin zarafatla, gülüş xatirinə deyildiyini başa düşdüm. Amma indi aradan iyirmi-iyirmi beş il ötəndən sonra kabinetimdə oturub o keçmiş o şirin ötən günləri yadıma saldıqca o uşaqlıq illərini vərəqlədikcə... Görürəm ki, yox... atam axı deyəsən o vaxtlar zarafat etmirdi, düz deyirdi. İndi bunları yadına saldıqca dodaqlarım qaçır, gülmək məni tuturdu. Bu vaxt katibə qız otağa daxil olub mənim gülümsəməyimi görüb heç nə başa düşməyərək, güclə sezilə biləcək gülümsəmə ilə:

– İsfandiyar Baxtiyaroviç vam ploxo?

Sanki əlimə fürsət düşdü, girəvə keçdi.

Ağzımı açıb gözümü yumdum. Hirsimi yazıq qızın üstünə tökməyə başladım:

– Sən niyə mənimlə öz dilimizdə danışmırsan? Axı mən sənə yüz dəfə demişəm ki, mənimlə Azərbaycan dilində danış. Əgər zəif bilirsənsə, otur öyrən. Niyə bu dili öyrənmirsən?

Yazıq qız matdım-matdım üzümə baxıb dayanmışdı. Gözləri dolmuşdu, bilmirdi ki, nə desin.

lll

Artıq hava qaralmış, komendant saatı da başlamışdı.Ürəyim atamın yanında qalmışdı. Ali Sovetin deputatı olduğuna görə sürücüsünün də, onun da xüsusi buraxılış vərəqəsi və toxunulmazlığı var idi. Amma indi olur da... Birdən yolda milisdən, patruldan kimsə maşını saxlatdırar və nəsə xoşagəlməz bir hadisə baş verər- deyə düşünürdüm.

Özümü danlayırdım. Ay Allah, bu nə iş idi ki, mən tutdum. Gərək mənə zəng edən kimi özüm onun yanına gedəydim. Onsuz da döyülməyinə döyülmüşəm, heç olmazsa evdə döyülərdim, heç kim də bu biabrçılığı görməzdi. Yaxşı indi birdən yolda onu saxlatdırıb-eləsələr, o da durub həmişə olduğu kimi əlini işə salsa, onda necə olsun. Özümü o ki var danlayırdım. Əvvəl bir istədim ki, atamgilə gedib onun evə çatıb-çatmamasını öyrənib arxayın olum. Sonra fikrimi dəyişdim. Yox-yox, hələ hirsi soyumaz. Burda başladığını evdə bitirər. Onda vay mənim halıma. Aradan beş-on dəqiqə keçdi. Atamın evə çatmasını öyrənmək üçün ona zəng etdim. Dəstəyin aşağı qulaqcığını da əlimlə tutmuşdum ki, heç nəfəsim belə eşidilməsin, yoxsa əgər bilsə ki, mənəm, yenə də ağzını açıb gözünü yumacaq. Bir neçə zəngdən sonra dəstəyi atam götürdü. Atamın o şirin, dünyanın bütün kişi səslərindən seçilən məlahətli “Bəəlii...”kəlməsini eşidib sakitləşdim. Sevindim. Həm də sevinirdim ki, iki şillə ilə canımı yaxşı qurtarmışam. Dəstəyi yerinə qoyub bir siqaret yandırdım. Bu bəladan da belə sovuşduq – deyə düşünürdüm. Elə təzəcə çəkməyə başlamışdım ki, tez də külqabıya basıb söndürdüm. Yox, yox, sən Allah, birdən fikrini dəyişib yenidən qayıdıb gələr, indi də siqaret çəkməyimə görə başlayar.

Olmuş bir əhvalat

1961-1962-ci illər idi. Yay fəsli, Hacıkənddə istirahət edirdik. İndiki Göygöl, o zamankı Xanlar rayonunun milis rəisi də atamın yaxın dostu idi. Demək olar ki, hər gün bir yerdə idik. Həmin bu milis rəisinin də böyük oğlu o il orta məktəbi qızıl medalla bitirib, Bakıya gedib sənədlərini universitetin hansısa fakültəsinə verib imtahansız qəbul olunmuşdu.

Atamın dostu olan bu milis rəisinin də daha uçmağa qanadı yox idi. Elə hər yerdə “mənim oğlum elə, mənim oğlum belə” deyib tərifləyirdi. Doğrudur, bu hadisə hər bir ata üçün çox böyük bir fəxrdir. Əlbəttə, bu fəxr olunası bir işdir. Məktəbdə əlaçı olmaq, qızıl medalla məktəbi bitirmək, imtahansız ali məktəbə qəbul olunmaq və s...və s.... (Amma bir məsələni də yaddan çıxartmaq lazım deyildir ki, o, həmin rayonun milis rəisinin oğlu idi.) Atasının daha dili ağzına sığışmırdı. Demək olar ki, hər gün Göygölün mənzərəli səfalı yerlərində oğlunun şərəfinə məclislər təşkil edirdi. Bir neçə ailə yaxın dostlar həmişə bir yerdə olur, biz uşaqlar da bir kənara çəkilib oynayır və iftixarla, qürurla həmişə əlaçılığı ilə bizə nümunə göstərilən bu əlaçı oğlana baxır, onun elədiyi hərəkətləri biz də etməyə çalışırdıq. Onun hər bir sözü bizim üçün qanun idi. Əlbəttə, axı o əlaçı idi. Məktəbi qızıl medalla bitirmişdi.

Yenə də günlərin bir günü növbəti bulaq başı məclislərinin birində bu milis rəisi dedi ki, əşşi, baxmayaraq ki, mənim qırx beş yaşım var, yüz bığıburma cavan oğlana dəyərəm (O zaman biz uşaqlar üçün qırx beş yaş həddən artıq yaşlı, qoca görünürdü.) Heç iki nəfər cavan oğlan mənim qolumu bükə bilməz. Kimin nə hünəri çatar ki, mənimlə güləşsin. Hə...?

Mən on beş yaşımda, iyirmi yaşımda

Elə bilirdim ki, qırx qocalıqdır.

Əlliyə çatıram, vallah başımda

Uşaqlıq havası hələ qalıbdır.

B.Vahabzadə

Elə bu zaman onun əlaçı, orta məktəbi qızıl medalla bitirib, universitetə imtahansız qəbul olunmuş oğlu ayağa durdu ki, mən güləşərəm.

– Hə, di gəl.

Ata-oğul güləşməyə başladı. Heç iki dəqiqə çəkmədi ki, oğul atasını qaldırıb yerə çırpdı, kürəklərini yerə qoydu.

Araya bir qədər pərtlik düşdü. Kimsə aradakı pərtliyi götürmək üçün gülə-gülə dedi ki:

– Yox bu olmadı, atanın ayağı sürüşdü, ona görə də yıxıldı. Yoxsa sən onu yıxa bilməzdin.

Oğul isə ona verilən, səhvini düzəltmək, heç olmazsa atasından üzr istəmək, əgər bir də atası ilə güləşərsə, qəsdən ona yıxılmaq şansını başa düşməyərək:

– Hə, onda gəl bir də güləşək – dedi.

Ata-oğul yenidən tutuşdular. Bu dəfəki güləşmə heç bir dəqiqə belə çəkmədi. Oğul yenə də atasının kürəklərini yerə vurdu. Cəld ayağa durub gülə-gülə qəhrəmancasına üzünü həmənki adama tutaraq:

– Hə.... bəs buna nə deyirsiz?

Həmin adam üzünü yana çevirərək yavaş bir səslə:

– Heç nə. Daha sənə heç bir sözüm yoxdur- dedi.

Yay fəsli bitdi. Biz Bakıya qayıdan günü atamın dostu olan milis rəisi bizi ötürməyə gəlmişdi. Atam onunla xudahafizləşərkən yalnız bircə kəlmə söz dedi.

– Sənin oğlunun təhsili var, amma tərbiyəsi yoxdur. Sən ona təhsil vermisən, tərbiyə verməmisən. Tərbiyə əvvəldən gələr, təhsil sonradan. Tərbiyəsi olmayan təhsilə tüpürüm.

Vəssəlam.

lll

Aradan bir müddət keçdi. Barışıq üçün atamgilə getmişdim. Heç nə olmamış kimi divanda oturub ordan-burdan söhbət edir, çay içirdik. Atam bilirdi ki, mən də onun kimi rus ədəbiyyatının, rus poeziyasının vurğunuyam, dəlisiyəm. İndiyə kimi də yadımdadır. Atam qəsdən söhbəti İqor Severyanindən, Mariya Svetayevadan, Mixail Svetlovdan salmışdı. Birdən hiss etdim ki, atam nədənsə mənim gözlərimə baxmır. Gözlərini qaçırır. Birdən baxışlarını tutdum. Atamın gözləri, bir müddət əvvəl vurduğu yanaqlarımda idi. Əhəmiyyət vermədim. Aradakı küskünlüyü yaddan çıxartmaq üçün elə hey danışırdım. Rabitəsiz danışırdım. Gördüm ki, yox, gözləri elə hey yanaqlarımdadır.

– Sənə nə olub, ay ata?

– Heç nə, ay oğul....

Mən yenə də nəsə danışırdım.

Birdən atam:

– Ay oğul, sən Allah, bağışla, sözünü kəsirəm. O gün səni vuranda çox incitmədi ki...

Mən də gülə-gülə:

– Yox ay ata, nə danışırsan. Çox xoşuma gəldi, lap belə ləzzət elədi, istəyirsən bir də vur. Onsuz da mən öyrənmişəm –deyib yanağımı qabağa uzatdım.

O da gülə-gülə:

– Ə, qələtini elə – deyib məni qucaqladı, üzümdən öpdü. Sonra dedi ki:

– Axı, ay oğul, sən mənim qardaşım İsfəndiyarın əvəzisən, adam da qardaşını əsəbiləşdirər?

– Bəs, ay ata, adam da özündən böyük qardaşına əl qaldırar?

Atam deyirdi ki, oğul, bizim ailənin bir qanunu var. Hamı da o qanuna əməl etməlidir. Mənim ailəm bir yumruq kimi olmalıdır. Heç bir vaxt da açılmamalıdır. Ovcumuzda nə varsa, bərk saxlanılmalıdır. Onu heç kim bilməməlidir. Sən nə qədər böyüsən də, nə qədər yaşın artsa da, sən mənim övladımsan. Ondan kənara çıxa bilməzsən. Mən də nəfəsim ağzımdan çıxana qədər heç kimi qoymağacağam ki, kimsə bu müqəddəs qanunu pozsun, bu qanundan kənara çıxsın.

Bu qanunu, bu qaydanı mən öz savadsız atamdan, o da öz atasından əxz edib, götürüb. Bu qayda-qanunu yaratmaq, nəsildən-nəslə ötürmək üçün, öyrənmək üçün mənim kimi, sənin kimi universitet təhsili, elmi dərəcə almaq vacib deyildir, heç belə lazım da deyil. Bircə kökə bağlılıq, millətsevərlik lazımdır. Xalqının, millətinin əsrlər boyu yaranan, formalaşan adət-ənənəsini bilmək lazımdır. Bu qanunun adı ata qanunudur. Ata dedi vəssəlam. İndi buna kim əməl etmirsə, öz işidir. Özü bilər. Amma buna sən əməl etməlisən, edəcəksən də. Bu qanunu sənə əmanət edirəm. O gün atam mənə çox şeylər dedi. Çox şeylərdən danışdı.

Axşamüstü atamgildən çıxıb evə gedirdim. Və yol boyu düşünürdüm ki, bəlkə də bu saat mənim yaşıdlarım olan bizim nəsil, ola bilsin, axırıncı nəsildir ki, yazılmamış bu ata qanununa əməl edir. Onu göz bəbəyi kimi qoruyur. Əlbəttə, bu nəslin bütün nümayəndələri də yox bəziləri bu qanunun müqəddəsliyinə inanır və onu qoruyur. Çox təəssüflər ki, bu qanunlar da get-gedə itir və unudulur. Və bu təbii bir haldır. Dünyaya yeni nəsillər gəlir. Nəsillər arasında çəkişmələr gedir. Amma...

Bizim qoca şərqin adətinə bax

Pismidir?

Bir pislik görməyirəm mən

Əgər pis deyilsə, bəs onda nədən

Bu gözəl adətlər tez unudulsun

Böyüyə ehtiram belə pis olsun.

Atam da beləydi, o günlər hanı?

Bəxtiyar Vahabzadə, “Yollar və oğullar” poemasından.

Kişinev 2011

İsfəndiyar VAHABZADƏ

525-ci qəzet.- 2011.- 12 fevral.- S.20-21.