Məktəbdənkənar təhsil:
faktlar nə kimi perspektiv vəd edir?
Məktəbdənkənar təhsil
uşaq, yeniyetmə və gənclərin maraq, meyl və
bacarıqlarının, intellektual səviyyələrinin,
yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafı,
fiziki cəhətdən sağlam böyümələri
üçün əlverişli şərait yaradır,
onların istirahətinin, asudə vaxtlarının mənalı
təşkilini təmin edir. Məktəbdənkənar təlim-tərbiyə
könüllülük əsasında qurulur, ailə, təhsil
müəssisələri, ictimai təşkilatlar,
yaradıcılıq birlikləri, cəmiyyətlər,
fondlar, əmək kollektivləri ilə birlikdə, həmçinin
ayrı-ayrı vətəndaşların köməyi ilə
aparılır. Belə təhsil müəssisələrinə
uşaq-gənc yaradıcılıq sarayları, evləri,
klublar, bədii, estetik, texniki, ekoloji, turizm və
diyarşünaslıq yönümlü mərkəzlər,
uşaq-gənclər idman və şahmat məktəbləri
və sair daxildir. Bu müəssisələrdə məşğul
olan uşaqlar, şagirdlər, tələbələr məktəbdənkənar
təhsil müəssisələrinin xidmətlərindən
pulsuz və güzəştlə istifadə edirlər. Məktəbdənkənar
təhsil müəssisələrində işin məzmun və
formalarını həmin müəssisələrin
şuraları müəyyənləşdirir. Onların əsas
fəaliyyət istiqamətləri dərnək məşğələləri,
mədəni-kütləvi tədbirlərin, müsabiqələrin,
idman yarışlarının keçirilməsi, təlimati-metodiki
işlər kimi qruplaşdırılır. Məktəbdənkənar
təhsil müəssisələrində məşğul olan
uşaq, yeniyetmə və gənclərlə istirahət,
bayram və tətil günlərində də iş
aparılır. Hazırda Təhsil Nazirliyi sistemində 374 məktəbdənkənar
müəssisə fəaliyyət göstərir. Həmin
müəssisələrə 332 120 şagird cəlb edilib.
Onların təlim-tərbiyəsi ilə 11 751 pedaqoji
işçi məşğul olur. Nazir Misir Mərdanovun
sözlərinə görə, hazırda Təhsil Nazirliyi
sistemində 81 Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi fəaliyyət
göstərir. Bu mərkəzlərdə 6 691 qrupda 89 628
uşaq məşğul olur və 2 827 pedaqoji işçi
çalışır. Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzlərində
əsasən “Bacarıqlı əllər”, “Bədii qiraət”,
“Rəsm”, “Xalçaçılıq”, “Dram”, “Bədii özfəaliyyət”,
“Məktəb teatrı”, “Rəqs”, “Gənc
idmançılar”, “Naxışlı tikmə”, “Texniki
estetika”, “Fortepiano”, “Xor”, “Nağara”, “Tar”, “Heykəltəraşlıq”,
“Kukla teatrı”, “Coğrafiya-diyarşünaslıq”, “Foto”,
“Ağac üzərində oyma”, “Qarmon”, “İbtidai texniki
modelçilik”, “Dəmir üzərində döymə”,
“Tarix-diyarşünaslıq” və sair adlarda dərnəklər
təşkil olunur. Uşaq yaradıcılıq mərkəzlərində
bütün təqvim ili ərzində dərnək üzvləri
ilə müxtəlif mədəni-kütləvi tədbirlər,
idman yarışları, müsabiqələr, sərgilər,
bayram şənlikləri, ekskursiyalar keçirilir, onların
respublika və beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə
iştirakı təmin olunur. Bu müəssisələrin bir
çoxunda “Sağlam həyat tərzi”, “Etika qaydaları”,
yuxarı sinif şagirdləri ilə “Reproduktiv
sağlamlığın əsasları” mövzularında təlim
kursları, məşğələ və seminarlar təşkil
edilir, narkomaniya, alkoqolizm, AİDS, tütünlə mübarizə
və sair mövzularda geniş maarifləndirmə işləri
aparılır, çoxsaylı tədbirlər keçirilir:
“Bu mərkəzlər tərəfindən dərnək rəhbərlərinə
məşğələlərin məzmununun yeniləşdirilməsi,
müasir tələblərə cavab verən yeni tədris
plan və proqramların hazırlanması istiqamətində
metodiki köməkliklər göstərilir. Ümumtəhsil
məktəblərində müxtəlif adda dərnəklər
təşkil edilir, Uşaq birliyi rəhbələri ilə
birgə tədbirlər planlaşdırılır və həyata
keçirilir. Respublikada 63 Texniki Yaradıcılıq Mərkəzi
fəaliyyət göstərir. Bu mərkəzlərin 5 141
qrupunda 66 909 uşaq məşğul olur və 2 157 pedaqoji işçi
çalışır. Texniki yaradıcılıq mərkəzlərində
əsasən “İbtidai texniki modelçilik”, “Radioelektronika”,
“Elektrotexnika”, “Bacarıqlı əllər”, “İnformatika”,
“Texniki estetika”, “Əyləncəli fizika”, “Texniki ekologiya”, “Gənc
konstruktorlar”, “Gəmi”, “Avto”, “Raket”, “Təyyarə”
modelçiliyi, “Robot texnikası”, “Kimya – texnologiya” və s.
adlarda dərnəklər fəaliyyət göstərir.
Texniki yaradıcılıq mərkəzlərinə cəlb
olunan uşaq, yeniyetmə və gənclərin texniki
yaradıcılıq potensialları inkişaf etdirilir, onlar erkən
yaşlarından səmərələşdiricilik və
ixtiraçılıq işlərinə cəlb olunurlar. Bu
müəssisələrdə məşğul olan məktəblilər
ümumtəhsil məktəblərində fizika, kimya,
riyaziyyat, informatika, astronomiya dərslərində
aldıqları nəzəri bilikləri konstruktiv fəaliyyətləri
zamanı daha yaxşı mənimsəyirlər.
Texniki yaradıcılıq mərkəzlərində
bütün təqvim ili ərzində dərnək üzvləri
ilə müxtəlif mədəni-kütləvi tədbirlər,
elmi-texniki yaradıcılıq müsabiqələri, sərgilər,
texniki idman yarışları, ekskursiyalar keçirilir,
onların respublika və beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə
iştirakları təmin olunur”. Nazirin sözlərinə
görə, ölkədə mövcud olan 5 məktəbdənkənar
tərbiyə işi mərkəzinin 477 qrupunda 6 472 uşaq məşğul
olur və 195 pedaqoji işçi çalışır. Bu mərkəzlərdə
əsasən “Bədii qiraət”, “Debat” klubu”, “Rəsm
studiyası”, “Uşaq parlamenti”, “İnformatika”, “Elektrotexnika”,
“Kimya texnologiya”, “Tarix-diyarşünaslıq”, “Fortepiano”,
“Texniki estetika” və sair dərnəklər təşkil
olunur. M.Mərdanov qeyd edib ki, ölkədə 10 gənc
turistlər və diyarşünaslıq mərkəzi fəaliyyət
göstərir. Bu mərkəzlərin 797 qrupunda 10 835
şagird məşğul olur və 310 pedaqoji işçi
çalışır. Gənc turistlər və
diyarşünaslıq mərkəzləri öz işini əsasən,
bizim irs, incəsənət aləmində, Azərbaycan beynəlxalq
aləmdə, Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda
mübarizədə və sair istiqamətlər üzrə
qurur: “Bu bölmələrdə aparılan işlərin əsas
məqsədi tariximizi, soy-kökümüzü, mədəniyyət,
ədəbiyyat və incəsənətimizi gənc nəslə
öyrətmək, vətənimizin flora və faunası
haqqında onlara bilik vermək, tarixi abidələrimizi qorumaq,
vətənə məhəbbət hissi aşılamaqdır.
Mərkəzlər nəinki uşaqlarla iş aparır, həmçinin
metodiki tövsiyələr işləyib hazırlayır,
şəhər, rayon təhsil şöbələrinə, təhsil
müəssisələrinə əməli köməklik
göstərir. Gənc turistlər və diyarşünaslıq
mərkəzləri respublikamızın tarixini, flora və
faunasını, mədəniyyət abidələrini
şagird və tələbələrə tanıtmaq, onlara
sevdirmək məqsədilə ekskursiya, yürüş və
gəzintilər təşkil edir, şagirdlərə milli dəyərlərimizin
qorunması, torpağa sevgi, vətənə məhəbbət
hissinin aşılanması istiqamətində mütəmadi
iş aparır. Təhsil Nazirliyi sistemində 157 uşaq-gənclər
idman və şahmat məktəbi mövcuddur. Məktəblər
uşaq və gənclər arasında yarışlar
keçirir, respublika və beynəlxalq səviyyəli
yarışlarda iştirak edir. UGİM-lərdə 27 idman
növü inkişaf etdirilir. Onlardan 20-si Olimpiya idman atletika,
ağır atletika, akrobatika, boks, badminton, baydarka və kanoe,
basketbol, bədii gimnastika, idman gimnastikası,
üzgüçülük, velosiped idmanı, voleybol, futbol,
həndibol, otüstü xokkey, qılıncoynatma, sərbəst
güləş, yunan-roma güləşi, cüdo, sambo,
taekvando, karate, kinkboksinq, stolüstü tennis, tennis, şahmat,
dama növüdür. İdmanın bu növləri üzrə
4 477 nəfər məşqçi-müəllim işləyir.
Onlardan 766 nəfəri qadın, 30 nəfəri “Əməkdar
müəllim”, 37 nəfəri yüksək, 329 nəfəri
I, 160 nəfəri II kateqoriyalı məşqçilərdir.
Qeyd olunan 27 idman növü üzrə 7 856 qrupda 97 477 nəfər
uşaq və gənc idmanla məşğul olur. Onlardan 16 990
nəfəri qızlardır. İdman məktəblərinin
mövcud idman bölmələrində yüksək nəticələr
əldə edilməsinə görə həmin məktəblərə
4 il müddətinə İxtisaslaşdırılmış
Olimpiya Ehtiyatları Uşaq-Gənclər İdman Məktəbi
statusu verilir. Hazırda 10 ixtisaslaşdırılmış
olimpiya ehtiyatları uşaq-gənclər idman məktəbi fəaliyyət
göstərir. Bu idman məktəblərində işləyən
məşqçi-müəllimlərdən 12 nəfəri
müxtəlif idman növləri üzrə respublika
yığma komandalarının məşqçiləridir”.
Nazir vurğulayıb ki, idman məktəblərində 2 693 nəfər
məşqçi-müəllim işləyir. Onlardan 2 393 nəfəri
ixtisaslı kadrlardır. Məktəblərdə 5 068 qrupda 63
484 nəfər idmanla məşğul olur. Onlardan 5 571 nəfəri
qızlardır. Təhsil Nazirliyi sistemində fəaliyyət
göstərən uşaq-gənclər idman məktəblərinin
əsas vəzifəsi sağlam, fiziki cəhətdən
inkişaf etmiş gənc nəsil yetişdirməkdən və
respublika yığma komandalarına layiqli ehtiyat qüvvələr
hazırlamaqdan ibarətdir. Yalnız son bir ildə idman məktəblərində
1 653 nəfər I dərəcəli idmançı, 15 nəfər
idman ustası hazırlanıb. Son 10 ildə idman məktəblərinin
yetirmələri respublika, Avropa, dünya birinciliyi və
çempionatlarında, Yay Olimpiya Oyunlarında ölkəmizi
layiqincə təmsil edərək yüksək nəticələr
əldə ediblər. Təhsil Nazirliyi sistemində fəaliyyət
göstərən idman məktəbləri arasında
uşaq-gənclər şahmat məktəbləri xüsusi
yer tutur. Bu məktəblərin yaradılmasının əsası
ötən əsrin 70-ci illərinin sonu, 80-cı illərinin əvvəlində
ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulub.
1998-ci ildə ümummilli lider Azərbaycanın dörd
uşaq şahmatçısını-Teymur Rəcəbovu,
Vüqar Həşimovu, Qədir Hüseynovu və Rauf Məmmədovu
qəbul etməsi, onlara maddi yardım göstərilməsi və
uşaq şahmatının inkişafı haqqında sərəncam
imzalaması respublikamızda şahmatın inkişafına həlledici
təsir göstərib. Şahmat məktəblərində 2
788 qrupda 33 993 nəfər şahmatla məşğul olur.
Onlardan 11 419 nəfəri qızlardır. Bu məktəblərdə
1 684 nəfər məşqçi-müəllim işləyir.
Onlardan 471 nəfəri qadın, 1 nəfər yüksək,
45 nəfər I, 48 nəfər II kateqoriyalı məşqçilərdir.
Son bir ildə 1 327 nəfər I dərəcəli
şahmatçı, 20 nəfər idman ustalığına
namizəd, 1 nəfər idman ustası hazırlanıb. Bir
qayda olaraq şahmatçılarımız beynəlxalq
yarışlarda yüksək nəticələr əldə
edirlər. Təsadüfi deyil ki, Sumqayıt
şahmatçısı Şəhriyar Məmmədyarov
Dünya şahmatçıları reytinqində IV yeri tutur.
Təhsil nazirinin sözlərinə əsasən, Təhsil Nazirliyi tərəfindən ölkədə ekoloji təhsil və maarifləndirmə prosesinin fasiləsizliyi, ekoloji biliklərin təbliğ edilməsi sahəsində məqsədyönlü işlər aparılır. Prezident İlham Əliyevin sərəncamları ilə təsdiq olunan “Azərbaycan Respublikasında bioloji müxtəlifliyin qorunması və davamlı istifadəsinə dair Milli strategiya və fəaliyyət planı”, “Ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu beynəlxalq konvensiya və sazişlərdən irəli gələn məsələlər sahəsində əlavə tədbirlər” gənc nəslin ekoloji təlim və tərbiyə işinin müasir tələblər səviyyəsində həyata keçirilməsini tələb edir. Ekoloji tərbiyə və təcrübəçilik mərkəzlərinin fəaliyyəti gənc nəsildə erkən yaşlarından ekoloji təfəkkürün, mədəniyyətin, ətraf mühitə məsuliyyətli və humanist münasibətin formalaşması baxımından əhəmiyyətlidir. Uşaq və yeniyetmələrin asudə vaxtının səmərəli təşkili, əməli bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi, onların mənəvi və intellektual inkişafı, potensial yaradıcılıq istedadlarının aşkara çıxarılması, elmi tədqiqatçılıq qabiliyyətlərinin formalaşdırılması ekoloji tərbiyə və təcrübəçilik mərkəzlərinin əsas vəzifələrindəndir. Ekoloji tərbiyə və təcrübəçilik mərkəzlərinin kompleks fəaliyyət proqramı ekoloji dərnəklərin fəaliyyətini, məktəblilərin asudə vaxtlarının səmərəli təşkilini, onların təbiətsevərlik, təbii sərvətlərə qayğı və vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsini, ekoloji kütləvi tədbirlərin keçirilməsini, ekskursiya və ekspedisiyaların təşkilini və digər məsələləri əhatə edir: “Azərbaycan məktəblilərinin ekoloji hərəkatının inkişafındakı uğurlar ulu öndərimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Məhz ümummilli liderin diqqət və qayğısı, uzaqgörənliyi sayəsində ekoloji mərkəzlərin şəbəkəsi genişləndirilib, maddi-texniki bazası zənginləşdirilərək dərnək, klub və digər birliklərin sayı xeyli artırılıb. Hazırda Təhsil Nazirliyi sistemində 54 ekoloji tərbiyə və təcrübəçilik mərkəzi fəaliyyət göstərir. Bu mərkəzlərdə fəaliyyət göstərən 42 adda 3 819 dərnəkdə 57 307 məktəbli ekologiyaya və ətraf mühitə aid biliklərə yiyələnirlər. Onlar ekoloji problemlərin yaranma səbəblərini öyrənir, onların həlli yollarını arayır, müstəqil mühakimə yürütmək baxımından və ətraf mühitin mühafizəsində əməli bacarıqlar əldə edirlər. “Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqında” qanuna uyğun olaraq ekoloji təhsilin fasiləsizliyini təmin etmək məqsədilə “Ətraf mühit və biz” mövzusunda məktəbəqədər təhsil müəssisələri üçün ekoloji təlim, tərbiyə proqramı, ümumtəhsil məktəblərinin I-XI sinifləri üçün ekoloji dərnək, klub və digər birləşmələrinin nümunəvi tədris proqramları tərtib edilib. Hazırda ölkədə fəaliyyət göstərən ekoloji mərkəzlərdə dərnək məşğələləri ekologiyanın əksər sahələrini əhatə edən proqramlar əsasında keçirilir. Məktəblilərlə praktiki məşğələlərin təşkili məqsədilə rayon, şəhər ETTM-nin nəzdində bitki və heyvanaların bioloji müxtəlifliyinə aid 20 canlı guşə yaradılıb. Məktəblilərin dərnək məşğələlərindən aldıqları ekoloji bilikləri möhkəmləndirmək, peşə yönümünü istiqamətləndirmək, elmi-tədqiqat işlərinə maraq və həvəslərini artırmaq məqsədilə respublika üzrə ekoloji mərkəzlərin əksəriyyəti tədris-təcrübə sahəsi ilə təmin edilib. Bu sahələrdə alim və mütəxəssislərin tövsiyəsi ilə mədəni və yabanı bitkilər üzərində təcrübəçilik, kiçik elmi-tədqiqat işləri aparılır. Bitkilərin biomüxtəlifliyinin qorunması məqsədilə hər il minlərlə ağac və kol bitkisi xüsusi tingliklərdə artırılaraq meşələrin bərpa edilməsində, məktəblərin ərazilərinin yaşıllaşdırma tədbirlərində istifadə edilir”. M.Mərdanov qeyd edib ki, gənc təbiətçilərin ekoloji hərəkatını genişləndirmək məqsədilə dərnək üzvlərindən ibarət “meşə mühafizəçiləri”, “təbiətin dostları”, “yaşıl”, “ekoloji patrul” dəstələri ətraf mühitin qorunmasında fəal iştirak edirlər. Məktəblilərin iştirakı ilə kütləvi ekoloji tədbirlər, yaşıllaşdırma və abadlıq işləri həyata keçirilir, əhali arasında maarifləndirmə işi aparılır. Uşaq yaradıcılıq, texniki yaradıcılıq və mərkəbdənkənar tərbiyə işi, gənc turistlər və diyarşünaslıq, ekoloji tərbiyə və təcrübəçilik, estetik tərbiyə mərkəzlərində, bədii yaradıcılıq evində, uşaq-gənclər idman və şahmat məktəblərində uşaq, yeniyetmə, gənclərin dövlətçiliyə sədaqət, vətənpərvər, milli-mənəvi dəyərlərinizə dərin hörmət, ehtiram ruhunda tərbiyə olunmaları, onların mənəvi, fiziki, ekoloji, hüquqi, estetik tərbiyəsinin, bədii, texniki yaradıcılıq qabiliyyətlərinin istiqamətləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar məqsədyönlü işlər görülür.
Sevinc QARAYEVA
525-ci qəzet.- 2011.- 12 fevral.- S.10.