Söz: Ünsiyyət vasitəsindən ovqat daşıyıcısına

Söz, təbii ki, öncə ünsiyyət vasitəsidir. Dilində-danışığında çatışmazlıq olmayan hər kəs dilin bu funksiyasından heç bir problem olmadan bəhrələnə bilir. Başqa sözlə, ünsiyyət hamının bacara bildiyi, bütün insanlara xas olan bir məziyyətdir. Bu baxımdan “insan” sözünün “ünsan” hərf birləşməsi ilə nəinki qohumluğunu iddia etmək, hətta belə bir iddiaya haqq qazandırmaq da mümkündür.

Ancaq sözün funksiyası bununla məhdudlaşmır. Bu funksiya daha geniş,daha ətraflıdır. Yəni söz həm də ovqat daşıyıcısıdır. Danışan dediyi, yazan yazdığı sözlərlə öz ovqatını, keçirdiyi hissləri, duyğuları eşidənə, yaxud oxuyana çatdırır.

Sözü adi ünsiyyət vasitəsindən ovqat daşıyıcısına çevirmək isə hər kəsin qabilliyəti, hamının bacarığı daxilində deyil. Bu artıq sənət söhbəti,sənətkar məsələsidir. Ona görə də belə qabiliyyəti kütləviləşdirmək, hamıdan ummaq sadəlövhlük olardı.

Belədirsə söz ünsiyyət vasitəsindən ovqat daşıyıcısına necə çevrilir? Söz sənətinin zərgərləri buna necə nail olurlar?

Belə labüd suallar ətrafında düşünərkən yenə də istər-istəməz sözün üstünə qayıtmalı olursan.

Söz, əslində bir neçə qatdan,bir neçə mərtəbədən ibarətdir.Belə demək mümkündürsə, müstəqim mənada,yəni ünsiyyət vasitəsi olaraq tələffüs olunan söz ancaq üst qatı,birinci mərtəbəni işıqlandırır. Bunun ovqat daşımaqla heç bir əlaqəsi yoxdur. Sözün ovqat daşıma funksiyası daha çox onun tələffüz olunmayan hissəsində,kökündə,kötüyündə,kölgəsində, alt-qatlarında,alt mərtəbələrində özünü biruzə verir.

Doğrudur, adi sözlərlə də bəzən qiraət ustaları müqabil tərəfdə müəyyən ovqat yarada bilirlər. Ancaq bu olsa-olsa suvaqdır,əlüstü qopub töküləcək. .Biz suvaqdan danışmırıq.

Sözün ovqat yaratma funksiyası əksər hallarda fikrin söz birləşməsi,poeziyada misra birləşməsi halında ortaya çıxır. Belə söz və ya misra birləşmələri özündə kifayət qədər tələffüs olunmayan, açıq deyilməyən fikirləri də ehtiva edir.

Beləliklə, söz əslində iki hissədən ibarətdir: birinci halda tələffüz olunur, müəyyən konkret fikri ifadə edir. İkinci halda müəyyən fikirləri fələffüz etmədən də özü ilə az-çox açıqlaya bilir. Ovqat bax burda, sözün daha çox birbaşa deyilməyən, tələffüz olunmayan hissəsi ilə daşınır.

Açıqlanmayan, tələffüz olunmayan fikirlər adətən çoxlu suallar doğurur. Eyni zamanda həmin fikirlər hərəyə bir cür çatır. Onu hər kəs öz bildiyi səviyyədə qəbul edir, anladığı kimi başa düşür və elə də qiymətləndirir. Uzağa getmək lazım deyil. Ustad Fizulidən istənilən sayda nümunələr göstərmək mümkündür ki, onu az qala hər oxuyan bir cür izah edir. Bu mənada söz yazanın deyil,oxuyanındır.O səbəbdəndir ki, çox zaman müəllif unudulur,ancaq söz yaşayır.

El arasında bir deyim var: “Sözdən söz çıxarmaq”. O sözdən, yaxud söz birləşməsndən “söz çıxır” ki, onlar özü ilə açıqlamayan fikirləri də daşıyır. Ovqat da adətən həmin pərdə arxası fikirlərlə yaranmış olur.

İndi gəlin, yuxarıdakı sualları bir də yada salaq və cavabları şərtləndirməyə çalışaq. Zənnimcə, ağız ədəbiyyatında örnəklər daha tutumludur.

Birinci nümunə:

Lələyəm, öyənim yox,

Zər-ziba geyənim yox.

Yüz il qürbətdə qalsam

Gəlmədi deyənim yox.

(Lələ Aşıq)

İkinci nümunə:

Köçərəm, ölkə, səndən

Qorxum yox yol kəsəndən

Dağlar quzeyli könlüm

Çəkilməz kölgə səndən.

(Sarı Aşıq)

Üçüncü nümunə:

... Dəstələ, zülflərin yerə dəyməsin,

Yollar qubarlanar, toz dəyər sənə

(Qurbani)

Hər üç nümunənin oxucuda yeni ab-hava yaratdığı danılmazdır. Lakin bunların hərəsi bir yolla yaranır. Birinci nümunədə ovqat üç qoldan qidalanır: “yüz il qürbətdə qalan” (birinci), “gəlmədi deyən” (ikinci),nəhayət,bunların arasında olan və aşığın özünü “oxşatdığı” obraz. Yüz il qürbətdə qalmaq əzabı, ona “gəlmədi” deyən olmaması, qəribin təkcə qürbətdə yox,həm də vətənində (“gəlmədi” deyən təbii ki, onun vətənində olmalıydı) tənhalığı çoxlu suallar doğurur. Ovqat dəyişikliyi də burdan qidalanır.

İkinci nümunədə bir obraz iştirak edir. Aşıq öz könlünü quzeyinə heç vaxt gün işığı düşməyən dağlara bənzədir. Yenə oxucu düşünməli olur: Aşığın könlü niyə kölgədə qalır? Ora niyə günəş işığı düşmür? Günəş işığı düşməyən yer görən necə olur? və s. Onda özünə gəlir ki,ovqatı tamam dəyişib. İndiki anda onun da elə könlü dağların quzeyi kimidir.

Üçüncü nümunədə isə, bu funksiyanı, bircə kəlmə – “qubarlanar” sözü yaradılır. Bununla yol insana çevrilir. Həm də hər insana yox. O insana ki,bir zülfün dəyməsi ilə qubarlanır, yenə çoxlu birbaşa ifadə olunmayan fikirlər ortaya çıxır: qubarlanan yolların durumu, dəstələnməmiş zülflər,onların oyatdığı hisslər,duyğular oxucunu tamam yeni bir avaz üstündə kökləyir.

Söz daha çox onda ovqat daşıyıcısına çevrilir ki, oxucu onu ilk dəfə eşitmiş olur. Burası da var ki, belə deyimləri əlli dəfə,yüz dəfə də oxusan,hər dəfə eyni sim üztə köklənirsən. Yəni o misralar köhnəlmir və hər dəfə oxuyana təzə kimi görünür.

Çağdaş poeziyamızda da belə nümunələr istənilən qədərdir. Birinə baxaq:

... Küsüb məndən,

özgələrdən

məni soruşanım mənim...

(Fikrət Qoca)

Burada elə bir qeyri-adi təşbeh, bənzətmə, mübaliğə yoxdur. Ancaq obrazın xarakteri,qeyri-adi fərdiliyi, bənzərsizliyi var. Sevən də, sevilən də özəldir. Hər ikisi oxucunu səksəndirir. İlk olaraq sevgilisindən küsən,lakin ondan nigaran qalan,ayrıla bilməyən,məcbur olub əhvalını özgələrdən soruşan obraz xəyalında canlanır. Onu buna vadar edən məhəbbətinin gücüdür və bu güc oxucuya da sirayət edir. Bu pak, ülvi məhəbbətin sahibi küsməsi ilə də,barışmaq üçün yol qoyması ilə də təbii və gözəldir. Hardasa hiss edirsən ki, bəlkə də o, heç nədən, bir növ şıltaqlığı ucbatından küsüb, yaxud fərqinə varmadan küsüb. Belə olmasaydı küsdüyünü özgələrdən soruşmaq səviyyəsinə qalxa bilməzdi. Bu heç onun ağlına da gəlməzdi. Belə nüanslar xüsusilə erkən sevdalar üçün xarakterikdir.

Hələ burası da var ki, halını özgələrdən soruşan adamın səndən küsməyi bu umu-küsünün dözümsüzlüyü, müvəqqəti xarakter daşıdığını özündə ehtiva edir. O artıq, barışığa doğru bir addım atıb. Özü də əmindir ki, küsülü vəziyyətdə uzun müddət qala bilməyəcək.

İkinci tərəf də oxucudan kənarda deyil. O bilir ki,sevgilisi ondan küssə də, onu özgələrdən soruşub. Təkcə bu anlatma onun bəzi xarakteri, ilk növbədə sevgisində saflığını, layiqli tərəf olduğunu şərtləndirə bilir.

Baxın ki, ustad şairin beş-altı kəlməlik fikir birləşməsi nə qədər danışmağa əsas verir. Hərçənd hələ söhbəti artırmaq da olardı.

Bütün bunlar müvafiq tərəfi düşündürür. Onda tamam təzə ab-hava yaradır. Belə ab-havanın təsiri altında insan yalnız təmizlənməklə, paklanmaqla qalmır, eyni zamanda ağac kimi pöhrələyir, sanki, onda yeni duyğular-düşüncələr baş qaldırır. O pöhrələrin boy atacağına, böyüyüb çiçək açacağına, bar verəcəyinə kimsə şübhə etməsin. Budur sənət! Budur onun qayəsi, onun tərbiyəsi!

Çox zaman yerli-yersiz gileylənirik ki, söz urvatdan düşüb, kitab oxunmur. Bunlar həqiqətdir. Ancaq həqiqəti bədii sözün, müəllifinə boy verməyən kitabların içərisində axtarmaq daha ədalətli olardı və daha zəruridir. Hər şeir yazan şair olmadığı kimi, hər kitab müəllif də yazıçı deyil. Bunların hər birinin öz adı var və hərəsi də öz adı ilə çağrılmalıdır.

Ovqat yazanla oxuyan arasında duyğularla, hisslərlə yaradılır. Həm gərək o duyğular, hisslər güclü təsir imkanına malik ola, həm də gərək onları qədərincə bir tərəfdən o biri tərəfə keçirə biləsən. Heç şübhəsiz,o biri tərəfin qavramaq gücü də burada müəyyən rol oynamamış deyil.

Sadə adamlar arasında son dərəcə duyğulu olanları yəqin ki, hamı müşahidə edib. Belələri ilə təmasda olmaq xoşdur və adamı zənginləşdirir. Təəssüf ki, belələrində keçirdiyi hissləri poetik sözə çevirmək qabiliyyəti olmadığından bunu bacarmırlar. Yaradan bu qəbildən olanlara,necə deyərlər, ürək verib, ancaq qədərincə dil verməyib. Onlar daxilən həsəd aparılacaq səviyyədə zəngin olsalar da, bu zənginliyi üzə çıxarmaqda aciz və kasıbdırlar.

Başqa bir qisim insanlar ürəklərini yüzə-yüz üzə çıxara bilirlər. Dil var ,danışıq var,ancaq içində fikir yoxdur. Ürək duyğusuz, hissizdir. Dil nə qədər çalışsa da, məlumat vermək səviyyəsindən uzağa gedə bilmir. Bunlarla isə ovqat yaratmaq sadəcə qeyri mümkündür.

Ovqatı əvvəlcə şair özü yaşayır və yaşamalıdır. Ancaq bu azdır hələ. Gərək müəllif yaşadığı ovqatı qələmi ilə oxuya yüzə-yüz ötürə bilsin. Əks halda əks mənzərə yaranır. Baxırsan ki, dil var, forma-üslub yerli-yerində. Ancaq dil dayazdır, formanın içi isə boşdur.

Poeziyada zəif yazılar adətən belə müəlliflərin qələminin məhsulu olur.Duygusu-düşüncəsi,daxili dünyası zəngin olmayanlar ovqat yarada bilməzlər. Belə müəlliflərin yazılarını oxuyanda düşünmürsən ki, nə oxudum? Yadında heç nə qalmır. İtirdiyin vaxtdan başqa.

Oxucuda ovqat yaradan deyim,misra,şeir parçası yaddaşa güclü təsir edir. Uzun müddət yaddan çıxmır. Hətta onun müəllifi unudulsa belə, özü dildən-dilə düşür, çoxlu sayda yeni ünvanlar qazanır. Sözün imkanları ölçüyə sığmaz, onun həddi-hüdudu yoxdur.Baxır müəllifin qabiliyyətinə.

Ovqat yaratmaq üçün haylı-küylü misralar quraşdırmağa hacət yoxdur. Bəzən bir pıçıltı ilə də ona nail olmaq mümkündür. Təki ortada fikir olsun.

Bir nümunəyə baxaq:

Mən kimsəsizlikdən

bənzərsiz oldum,

Sən deyəsən

atana oxşayacaqsan.

(Qulu Agsəs)

Asta-asta, az qala uşağa layla çalırmış kimi deyilən bu misra nə qədər sadə, təbiidirsə, o qədər də tutumlu və adilikdən uzaqdır. Bilirsiniz oxucu nə düşünür? – Belə adamlar onsuz da heç kəsə bənzəyən deyillər, lap milyonlarla insanların arasında olsalar da, yenə onların hər hansı birinə deyil, ancaq özlərinə oxşayacaqlar. Bununla bahəm, yanında kimsənin olmadığını deməklə, özü düşdüyü mənzərənin cizgilərini çəkir. Təkliyinin, tənhalığının obrazını yaradır. O biri tərəfdən, “sən deyəsən atana oxşayacaqsan” kəlmələri onu da çatdırır ki, sən tək, kimsəsiz deyilsən, atan sənin yanındadır və s. Və bütün bunlar tezliklə yazanla oxuyan arasında ovqat körpüsünə çevrilir. Belə söz körpüsünün üstü ilə nə qədər gəzirsən gəz,qorxma sınan,qırılan deyil.

Bəzi müəlliflər oxucuda müəyyən təsir yaratmaq üçün sözü, misranı, ümumən fikri elə qəliz formada deyirlər ki, bəlkə heç nə demək istədiklərini özləri də bilmirlər. Şeir parçası dönür tapmacaya. Tap görüm, müəllif ürəyində nə tutub, oxucunu hara, hansı səmtə yönəldir və nəyin xətrinə?.. Güman edirəm ki, bu cür nümunə ədəbiyyatımızda az qala saysız-hesabsızdır. Ona görə də misal çəkməyə lüzüm görmürəm. Bütöv halda bunların sözün ovqat funksiyası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Təbiətdə baş verəcəyi əvvəlcədən dəqiq proqnozlaşdırılması mümkün olmayan hadisələr az deyil. Vulkan püskürməsi kimi,zəlzələ kimi. Poetik məhsul da belədir. Gərək dərin qatlardan çıxsın. Gərək onda oxucunun mənəvi dünyasını lərzəyə salmaq gücü olsun.Vulkanın püskürtüsü yerin dərin qatlarından çıxmasa,adicə palçıq axınıdır, girinə keçənləri yandırıb yaxa bilməz.

Vaqif Səmədoğlu Yaradana xitabən deyəndə ki,

... məni yarı öldür,

yarı saxla ağlamağa...

Əli Kərim deyəndə ki,

qayıt, yerinə qoy bu küçələri,

qayıt, səhmana sal bu kainatı

və bu kimi onlarca söz birləşmələri ona görə oxucuda məlum ovqatı yaradır ki, qəlbin dərinliklərindən gəlir.Bəzən düşünürsən ki, belə deyilənləri fikirləşməklə tapmaq mümkün deyil.O sanki hazır halda meydana çıxır. Bəlkə də “hə”, bəlkə də “yox”.

Sözün təsir gücünü bəziləri onların ahəngində,ritmində,pafosunda,musiqisində görürlər. Poetik nümunələrdə bunların müəyyən rol oynadığı inkaredilməzdir.Lakin bütöv halda onlar əlavələrdir,budaqlardır.Əsas isə, kök isə oxucuya ötrülən fikirlərdir.Yəni müəyyən ovqata oxucu fərqinə varmadan köklənməlidir.Bu təbii,ölçüsüz –biçisiz prosesdir. Forma da, janr da burda elə bir rol oynamır.

Tələbə vaxtlarında tanınmış şairlərdən biri M.Ə.Sabir adına kitabxanada ədəbiyyat dərnəyi aparırdı. Cavanlardan bəzilərinin xoş avazla oxuduğu, çoxumuzun alqışladığı şeirləri alıb özü təzədən ürəyində oxuyardı. Heç birimizin gözləmədiyi nüanslar ortaya çıxardı...

Poetik söz ünsiyyət vasitəsindən ovqat daşıyıcısına çevrilərkən oxucunu həyacanlandırır, heyrətləndirir. Bəzən onlara “şah misralar” deyirlər. Hətta istəsən belə, o misraları unuda bilmirsən.Onları hər dəfə öz-özünə xatırladıqca, ilk dəfə oxuduğun anların ovqatı səndə təkrar yaranır.Bütün hallarda “şah misraların” müəllifdən oxucuya keçdiyi yol, onun yan-yörəsində bitən çiçəklər də, dolaşan meh də təzə və təravətli olur.

Təssüf ki, ədəbiyyatımızda “şah misralardən” məhrum olan bol-bol şeirlər var. Hətta elə tanınmış,səxavətlə təbliğ edilən şairlər də mövcuddur ki, onların nəinki tək-tək şeirlərində, hətta cild-cild kitablarında, bütün yaradıcılığında belə bir “şah misra” tapmaq mümkün deyil.

Söz də bizim kimidir. Onun da cığalı, ipə-sapa yatmayanı,tutduruq verməyəni var. Dilimizdə “hərəni öz dili ilə” ifadəsi işlənir. Bu elə sözə də aiddir. Bir növ hər sözün də “öz dili” var. Gərək onu tapasan ki, niyyətini qəbul eləsin. Səni başa düşsün, sənə ram olsun və səni olduğu kimi başqasına çatdırsın. Bununsa yolu mehrdən-məhəbbətdən keçir. Sözü ancaq sevə-sevə bir arxa yönəltmək olar. Burda zorluq iş yoxdur.

Sən sözü elə sev ki, o, bu istəyə biganə qala bilməsin. O da səni sevsin. Gördün söz səni sevmirsə, deməli, sən ona layiq deyilsən. Onda heç özünü də bərkə salma. Sadəcə, qələmdən-kağızdan aralı dur.

Onda sən də qazanarsan, söz də!

Onda ən çox qazanan ədəbiyyat olacaq!

Ədəbiyyatın qazancı da tək-tək müəlliflərin deyil, xalqındır, hamınındır, bəşəriyyətindir.

Xasay MEHDİZADƏ

525-ci qəzet.- 2011.- 26 fevral.- S.19.