Həm gözəl, həm də sədaqətli...

(Qoca Xalidin tərcümələri haqqında)

Bildiyimə görə “Qoca Xalid” təxəllüsünü Şəkidə yaşayan əlli yeddi yaşlı şair dostumuz Namizəd Xalidoğlu hələ lap cavanlıqdan götürüb. Amma indi özü yavaş-yavaş qocalıq həddinə gəlib çatsa da, onun şeir və tərcümələrində qocalıqdan əsər-əlamət belə yoxdur.

Boyu balacadı sətrinə görə,

Bununçün kiməsə bir işi düşməz.

Mənim şeirlərim ətrinə görə –

Heç kəsin şeirilə dəyişik düşməz;

Kövşən iyi gəlir şeirlərimdən.

Bugünkü həyatımız kimi həddən artıq urbanizasiyaya uğramış poeziyamızda da ruhdan, ürəkdən daha çox “texnika”nın, vərdişin hesabına yazılan saysız-hesabsız vəznli-vəznsiz şeirlərin fonunda Qoca Xalidin sadə və təbii şeirləri hündür beton binaların dibində, geniş asfalt küçələrin qırağında bitən beş-on qarışlıq balaca yaşıl otluğu xatırladır. Nədənsə, hər dəfə belə mənzərəylə rastlaşanda mənim ürəyimdən əyilib bu uşaq saçları kimi yumşaq otları tumarlamaq keçir. Məncə, Qoca Xalidin şeirləri də oxucu ürəyində bu ilıq duyğunu, nəvazişi oyatmağa qadirdir.

Amma düzünü deyim ki, mənə bu sətirləri yazdıran onun şeirlərindən daha çox tərcümələridir.

O tərcümələrə ilk dəfə neçə il bundan əvvəl “Azərbaycan” jurnalında rast gəlmişdim. Vısotskinin bir neçə məşhur şerini ana dilimizə çevirmişdi. Orijinalın mətninə sadiqliyi bəzən məndə bir balaca şübhə doğursa da, o tərcümələrdə Vısotskinin ruhu açıq-aşkar duyulurdu. Yumoru, ironiyası da öz yerində.

Dostum gedir Maqadana –

Gülür üzü-gözü, gedir.

Yox! Yozmayın ayrı yana;

Özü gedir! Özü gedir!

Hüseyn Cavidin acı taleyindən bizə tanış olan soyuq və qorxunc Maqadana gedən dost haqqındakı bu “şən və zarafatcıl” şeirin diri və oynaq misralarını indi orijinalın mətniylə tutuşduranda tərcüməçinin ustalığını bir daha gördüm.

Moy druq uedet v Maqadan –

Snimite şləpu, snimite şləpu!

Uedet sam, uedet sam –

Ne po gtapu, ne po gtapu.

Hətta ilk baxışda orijinaldan fərqli görünən ikinci və dördüncü misralar da, əslində, orijinaldakı fikri və ovqatı çox dəqiq əks etdirir; “Yox! Yozmayın ayrı yana”... Yəni ki, ağlınıza ayrı şey gəlməsin, zorla sürgünə göndərmirlər, “özü gedir”...

Ümumiyyətlə, Visotski keçmiş sovet cəmiyyətində hamının bildiyi, amma heç kəsin dilə gətirmədiyi ən kəskin problemləri və mövzuları çox asanlıqla, mayasına bir az yumor və ironiya qatıb dilə gətirməyi bacarırdı. Bəli, yazmağı yox, “dilə gətirməyi”. Vısotskinin öz gitarasını dınqıldada-dınqıldada, cod və xırıltılı səsiylə oxuduğu o mahnılar, təbii ki, oxucu gözündən daha çox dinləyici qulağına hesablanmışdı. Və onun ölümündən sonra çıxan kitabında ilk dəfə çap üzü görən o mahnılar kasetlərdən vərəqlərə köçürüləndə, heç şübhəsiz ki, çox şey itirirdi. Bu baxımdan, o mahnıların başqa dilə tərcümədə, yəni, bu ikinci köçaköçdə daha böyük itkilərə uğrayacağını düşünmək olar. Əgər birinci halda, əsas itki Vısotskinin səsi və ahəngidirsə, ikinci halda bu itki o mahnılardakı müxtəlif jarqonlarla dolu canlı danışıq dili ola bilər.

Amma Qoca Xalidin Vısotskidən tərcümələrinin ən böyük uğuru, məncə, məhz elə o tərcümələrin diliylə bağlıdır.

Yeri gəlmişkən deyim ki, bu gün qəzet və jurnallarda, kitablarda başqa dillərdən xeyli tərcümələr çap olunur. Şeirlər, hekayələr, romanlar... Amma təəssüf ki, o şeirlərin bir çoxunun hansı dildən tərcümə edildiyi məlum olsa da, hansı dilə tərcümə edildiyi məlum deyil. Və bəzi tərcüməçilərin bütün alimanə izahlarına baxmayaraq, ölü doğulmuş bu tərcümələrə süni nəfəs verib diriltmək qeyri-mümkündür.

Qoca Xalid Vısotskini ana dilimizdə ən azı normal, pəltəkləmədən danışdıra bilib. Tərcüməylə orijinal arasındakı müəyyən fərqlər isə təkcə hər iki dilin yox, həm də hər iki şairin xarakterindən irəli gəlir. Vısotskinin dünyaya meydan oxuyan davakar ruhu onu tez-tez zilə qalxmağa, ürəyin partlamaq, boğazın yırtılmaq həddinə çatdığı nöqtədə oxumağa vadar edir. Təbii ki, Qoca Xaliddə bu səs imkanları, bu hiss və duyğu təlatümləri yoxdur. O daha çox bəmdə gəzişməyi sevən, dünyayla, mühitlə, təbiətlə həmahəng nöqtələri axtaran barışqan ruhlu bir şairdir. Buna görə də, onun tərcümələrində Vısotski orijinala nisbətən daha yumşaq səslənir. Vısotskinin bu dünyada “sevmədikləri” haqqındakı kinlə dolu satirik şeirləriylə müqayisədə “sevdiklərindən” bəhs edən istiqanlı, yumoristik şeirlərinin daha uğurlu tərcüməsi də yəqin bununla bağlıdır. O tərcümələrdən birini, əri Moskvaya kənd təsərrüfatı sərgisinə gedən qadının kənddən ona yazdığı məktubun əvvəlini oxuyaq:

Kolya, salam! Canım-gözüm,

bir yaz görüm, necəsən? –

Şərik çıxan tapılırmı orada dərd-sərinə?...

Qorxuram ki, qayıdanda

vəzifəyə keçəsən –

Heç məni də qoymayasan

daha adam yerinə.

Bu misralara tərcümə demək mümkündürmü? Şerin sonrakı bəndləri də, ərin Moskvadan yazdığı cavab məktubu da Qoca Xalidin tərcüməsində bu cür duzlu və təbiidir. Ümumiyyətlə, Vısotskinin 2006-cı ildə çap olunmuş “Zirvədə izim qalıb” kitabını ana dilimizdə poetik tərcümənin ən yaxşı nümunələrindən saymaq olar. Orijinala münasibətdə xeyli sərbəst olan, bəzi tərcümələrin hətta orijinalın motivləri əsasında yazılmış şeir təsiri bağışladığı bu kitabda mənim sözün tam mənasında uğursuz saydığım yeganə tərcümə “Qurd ovu”dur. Yox, burda söhbət tərcümənin bədii keyfiyyətindən getmir. Sadəcə, tərcüməçi şerin məğzini tuta bilməyib. Amma qəribəsi budur ki, kitaba ön söz yazan müəllif “Qurd ovu” şerinin mahiyyətini çox dəqiq açıb: ““Qurd ovu” şerində qırmızı bayraqcıqlarla mühasirəyə alınan, bu səddi aşa bilməyərək ovlanan Boz Qurdun taleyi ilə qırmızı bayraqlar ideologiyasının əhatəyə-çərçivəyə salaraq mənəvi terror qurbanına çevirdiyi sənətçinin taleyi necə də üst-üstə düşür!”.

Amma Qoca Xalidin tərcüməsində “Qurd ovu” şeirinin lirik qəhrəmanı özünü ovlanan Boz Qurdun yerində yox, ovçuların arasında görür:

Macal-zad da tapammadım qaçmağa...

Yox! Yaxamdan yapışaraq yenə də

Qoymadılar heç ağzımı açmağa –

Qurd ovuna apardılar məni də!

Və beləcə, şeirin əvvəlindən başlayan bu yanlış yanaşma sonacan davam edir və nəticədə Vısotskinin məşhur “Qurd ovu” şerinin tam əksi olan bir mətn alınır.

Əslinə qalsa, mən bu tənqidi qeydimi yazmaya da bilərdim. Qoca Xalidin bir neçə kitabda toplanmış bir çox gözəl tərcümələrinin arasında bir-iki bu cür uğursuz nümunəyə fikir verməmək də olardı. Amma təkcə sevmədiklərimizdə eyib axtarmaq lazım deyil, sevdiklərimizə də açıq gözlə baxmaq lazımdır. Və ən istedadlı adamlar da bir həqiqəti bilməlidir ki, “yanlış da bir naxışdır” ifadəsi heç də həmişə özünü doğrultmur.

Qoca Xalidin ana dilimizə tərcümə etdiyi rus şairlərinin siyahısı kifayət qədər genişdir: F.Tütçev, A.Fet, S.Yesenin, V.Sokolov, A.Peredreyev, N.Rubtsov, Y.Kuznetsov və başqaları. Vısotski də daxil olmaqla, adını çəkdiyim və çəkmədiyim bütün bu şairlərin arasında ruhən ona ən doğma olanı, məncə, Nikolay Rubtsovdur.

Sergey Yesenindən sonra rus poeziyasında kəndə, təbiətə Rubtsov qədər pak və umacaqsız bir sevgiylə bağlı olan ikinci şair tapmaq çətindir. Keçən əsrin 60-cı illərində, estrada şerinin çiçəklənmə dövrü keçirdiyi, Moskvada, yüz minlik Lujniki stadionunda Yevtuşenko, Voznesenski kimi populyar şairlərlə görüşə ən maraqlı futbol yarışından daha çox tamaşaçı gəldiyi bir vaxtda Rubtsovun sakit və iddiasız səsinin də eşidilməsi, minlərlə oxucunun onun şeirlərini sevməsi yəqin çoxları üçün gözlənilməz idi. Onun vaxtsız ölümündən (1936-1979) keçən bu qırx ildə çox gurultulu poetik adlar, imzalar unudulsa da, rus oxucusu üçün Rubtsovun adı hələ də öz doğmalığını və cazibədarlığını itirməyib. Qoca Xalidin tərcümələrinin sayəsində bu adın Azərbaycan oxucusu üçün də doğmalaşacağına inanmaq istərdim.

Pəncərəmi tərpədər ulduzların nəfəsi...

Toranlaşan çöldəsə baş qoşmayıb heç nəyə –

Axşam-axşam ucalar bildirçinin nəğməsi,

Bir də ki, çidarlanmış harın atlar kişnəyər.

“Kənd axşamları” şeirindəki bu şairanə idillik axşam mənzərəsiylə dərin ictimai məzmunlu “Qatar” şeirindəki təhlükə və həyəcan dolu gecə mənzərəsi bir-birindən çox fərqlidir.

...Sakit bir havada zülməti yarıb,

Qol-boyun olaraq bu gecə ilə,

Kim bilir, bəlkə də qəzaya sarı

Qatar şütüyürdü var gücü ilə...

Budur, gördüm onun odlu gözünü,

Dayanıb baxırdım hələ key kimi!

Yetirib durduğum yerə özünü

Aldı “caynağına” məni ley kimi!

Qaranlıq aləmdə süzürük birgə!

Yarıb, qaranlığın bağrını yarıb –

Qatarla birlikdə, deyirəm, bəlkə

Gedirik bir qəfil qəzaya sarı?!...

Bu dünyada hamını, o cümlədən, Rubtsov kimi bir kəndçi balasını da “caynağına” alıb aparan sivilizasiyanın rəmzi kimi təsvir edilən Qatar haqqındakı bu şerin böyük daxili enerjisi tərcümədə də hiss olunur. Əslində, şeirdən misal gətirdiyim bu misralar müəllif kimi tərcüməçi tərəfindən də yaşanıb. Və yaşanıbsa, deməli, yaşayacaq...

Qoca Xalidin tərcümələri haqqında çox danışmaq olar. Şəxsən məndən ötrü onun bir tərcüməçi kimi istedadı və peşəkarlığı şübhəsizdir. Tərcümələrindəki tək-tük qüsurlar, kəm-kəsirlər də istedadının yox, bəzən dilimizə çevirdiyi şeirlərin mövzuları və sətiraltı mənalarıyla bağlı bilgilərinin çatışmazlığından irəli gəlir.

Şeirlərinin fəlsəfi dərinliyinə, mifoloji rəmz və işarələrlə zənginliyinə görə seçilən Yuri Kuznetsovun (1941-2003) “Atom nağılı” şeirinin tərcüməsi buna misal ola bilər. Şeirdə məşhur nağıl qəhrəmanı sarsaq İvanuşkanın atdığı oxun iziylə gedib bataqlıqda qurbağaya rast gəlməsi və o qurbağanı dəsmala büküb evə gətirməsi təsvir olunur. Evdə isə...

...Yazığın qarnını məftillə deşib,

Cərəyan buraxdı ağ bədəninə.

Şeirin orijinalında bu iki misra belədir:

Vskrıl ey beloe üarskoe telo

İ pustil glektriçeskiy tok.

Göründüyü kimi, orijinalda söhbət sadəcə “ağ qurbağa bədənindən” yox, “ağ şahzadə bədənindən” gedir. Yəni, şeirdəki adi qurbağa deyil, qurbağa cildinə girmiş şahzadə qızdır. Və İvanın axmaqlığı da məhz bunu başa düşməməyindədir. Yoxsa, adi qurbağalar, itlər, pişiklər üzərində dünyanın bir çox alimləri yüz illər boyu cürbəcür qanlı təcrübələr aparıblar. Və bu gün də aparırlar.

Beləliklə də, tərcümədə bircə sözün itirilməsiylə şerin mənası dəyişib. Daha doğrusu, şeir mənasızlaşıb...

...Sözün düzü, mən bu yazını başlayanda Qoca Xalidin tərcümələrindən aldığım ləzzəti, duyduğum sevinci başqalarıyla bölüşmək istəyirdim. Amma o tərcümələrdəki tək-tük xoşuma gəlməyən məqamları xüsusi vurğulasam da, xoşuma gələn bir çox misraları misal çəkməyə imkanım olmadı. Çünki belə uğurlu misraların sayı yüzlərcədir.

Yeri gəlmişkən, bu yazımın sonunda bir məsələyə də toxunmaq istərdim. Axır vaxtlar bir çox kitablarda poetik tərcüməylə yanaşı orijinalın mətnini də çap eləmək ənənə halını alıb. Təbii ki, bu daha çox rus poeziyasından olan tərcümələrə aiddir. Amma qəribədir ki, bəzən ingilis, fransız və ya ispan poeziyasından olan tərcümələrin yanında da o şeirlərin rus dilindəki tərcümələri orijinal mətn kimi verilir. Bu isə artıq anekdot mövzusudur.

Gözəl vətənimizdə nəinki rus dilini bilənlərin, hətta ana dilində kitab oxuyanların sayının da gündən-günə azaldığını nəzərə alsaq, bu ənənənin nə qədər lazımsız olduğu aydınlaşar. Yox, tərcümənin orijinala sədaqətini mütləq sübut eləməyə ehtiyac varsa, onda bədii tərcümənin yanında sətri tərcüməni də çap eləmək olar. Amma orijinala sədaqət pərdəsi arxasında gizlənməyə adətən zəif tərcüməçilərin ehtiyacı var. Qoca Xalidin tərcümələri kimi ana dilimizdə diri doğulub yaşamaq haqqı qazanan tərcümələrin isə hər sətirbaşı orijinala sədaqətini sübut eləməyə ehtiyacı yoxdur.

Ramiz RÖVŞƏN

525-ci qəzet.- 2011.- 2 iyul.- S.18.