“Mənim üçün
yaxşı oxucu tənqidçidən daha önəmlidir”
Türkiyənin məşhur “Hürriyyət”
qəzetinə əlavə kimi nəşr olunan, İstanbul ədəbiyyat
və sənət çevrələrində yetərincə
məşhur olan “Göstəri” dərgisinin yazı işləri
müdiri, bizim sözlərlə desək, baş redaktoru,
yazar, tanınmış sənətşünas Hami
Çağdaşla da yazar-tərcüməçi Yasəmin
Bayerin vasitəsiylə görüşürük. Şeir
festivalına getmişdim. Bayerlər ailəsinin qonağı
oldum bir neçə gün. O günlərin birində, birlikdə
gedirik redaksiyaya. Deyəsən, redaksiya köçhaköçdədi,
ya da sadəcə hansısa yerdəyişmə baş verir. Hər
halda vaxt və yer tapıb söhbət edirik.
– Siz ekonomi təhsili gördünüz.
Ədəbiyyata, sənətə ilginiz nədən doğdu?
Azərbaycan oxucusuna özünüzü anladardınız.
– Mən hələ orta okulda oxuyarkən
ədəbiyyata və tarixə, xüsusən də sənət
tarixinə böyük maraq duyurdum. Yaxşı ədəbiyyat
müəllimlərimin olması bu marağımı daha da dərinləşdirdi,
dərslərdə önə çıxdım. Sonra
universitet illərində ədəbi çevrəyə – bir
sıra yazarların, ədəbiyyatçıların
içərisinə düşdüm, onlarla
yaxınlaşdım. “Hürriyyət-Göstəri” dərgisi
qurulduğu zaman, 1980-cı ilin dekabr ayında başqa yazarlar
kimi mən də buraya gəlib-getməyə başladım.
Amma o zaman dərgi gördüyünüz yerdə deyildi, digər
qəzetlər və dərgilər kimi Bağbalidə,
Çalıoğluda yerləşirdi. Əvvəllər
müsafir qismində gedirdim, arabir yazıları təshih
edirdim. Sonra yavaş-yavaş həm dərgi, həm də qəzet
üçün reportajlar hazırlamağa, musiqiçilərdən,
yazarlardan müsahibələr almağa başladım.
Artıq universitet təhsilimi bitirmişdim, Şişhanədə,
Bəyoğlu yaxasında bir dostumla şərikli mühasibat
bürosu da açmışdıq. Orada
çalışa-çalışa arada dərgiyə
baş çəkirdim. Zaman dəngəsi pozulmağa
başladı, gündüzlər büroda
çalışır, axşamlar dərgiyə gedirdim. Sonra
gördüm ki, ikisindən birini seçməliyəm,
mühasibatı buraxdım.
– Yəni, tərəzinin sənət tərəfi
daha ağır gəldi.
– Bəli. Artıq 1983-cü ilin sonu,
1984-cü ilin əvvəllərindən dərgidə
çalışmağa başladım və 1985-ci ilin sonunda
da yazı işləri müdiri oldum. Həmin vaxtdan da fəaliyyətimi
davam etdirirəm. Elə o zamandan ekonomi oxuduğumu unutdum.
İndi də hərdən yanımda mühasibat işləri
görüləndə baxıram ki, bunlar nəymiş, mən
nəylə məşğul olurammış? Həm də
indi qaydalar da çox dəyişib, zatən biz təhsil alan
vaxtlarda bilgisayar yox idi, indi bütün işlər bilgisayarda
görülür, mən də bundan heç nə
anlamıram. Başqa sözlə, artıq geri dönmək
şansım da yoxdur.
– Dərginiz təkcə ədəbiyyat
sahəsini deyil, bütövlükdə sənəti əhatə
edir. Eyni zamanda qloballaşma deyilən bir ortamda
yaşayırıq. Bu qloballaşma sizin dərginin siyasətinə
necə təsir edir?
– Əslində, sənətdə və
ədəbiyyatda qloballaşmanın böyük təsirinin
olduğunu sanmıram. Əvvəla və ən önəmlisi
– biz dünya içərisində çox dar bir dil ailəsiyik.
Ədəbiyyatımızın türkcə olması bizim
imkanlarımızı məhdudlaşdırır, əl-qolumuzu
bağlayır. Tərcümə edilməlisən, öz
növbəni gözləməlisən, ingiliscədən,
almancadan, fransızcadan, italyancadan, ruscadan sonra sıra
türkcəyə gələcək. Bu çətin prosesdir,
qlobal yayın evlərinin içərisində türkcənin
yer alması çox zordur. Düşünün, bu il Orxan Pamuk
ən böyük ədəbi ödülü, Nobel
mükafatını aldı. Amma bunun türk ədəbiyyatına
təsiri belə umduğumuzdan az oldu. Zatən Orxan Pamuk tərcümə
olunurdu, amma bundan sonra da böyük nəşriyyatlar türk
ədəbiyyatına həyəcanla sarılmadılar,
xüsusi diqqət hiss olunmadı. Bilmirəm, siz nə dərəcədə
məlumatlısınız, Türkiyədə bir TEDA projesi
var, Kültür Bakanlığı başqa dillərə tərcümə
olunacaq kitablara maliyyə yardımı göstərir.
– Bilirəm.
– Yəni, yayın evi hansı yazarı
hansı dilə çevirmək istədiyini yazıb, layihə
halında təqdim edir, bunun üçün nə qədər
maliyyə tələb olunduğunu bildirir, bakanlıq da tələb
olunan vəsaitin ya bir qismini, ya da bütövlükdə
ödəyir. Əslində, elə böyük iş deyil,
amma görün, nə qədər təsiri olur. Yəni,
böyük yayın evlərində qloballaşmanın
çox təsiri keçir. Teatr sahəsi bu baxımdan daha
ağır bir durum yaşayır. Burada maddi problemlə
yanaşı dil əngəli də var. Resenziyalar
yazdığımdan bu sahəylə yaxından
tanışam, bilirəm ki, teatr topluluğunu bir yerə
daşımaq çətindir, mətnləri çevirməyin
özü asan məsələ deyil. Fikrimcə, bu mənada
sinema və plastik sənətin imkanları daha genişdir.
Plastik sənətin təsirini görürük. Xüsusən
İstanbulda hər iki ildən bir açılan biyennalilər
(sərgi-festivallar) çox diqqət çəkir. Bu
çox vacib məsələdir, artıq dünya festivallarında
türk sənətçilərinin isimlərinə rast gəlirik.
Çünki burada əsas olan vizual görüntüdür,
mətn və ya hətta sənətçinin dili bilməsi
önəmli deyil. Venetsiyada, San-Remoda, Kannda görünə
bilərsən. Məsələn, bu günlərdə
Bosniyada iki türk filmi ödül aldı.
– Ötən il də türk filmi Kann
festivalında mükafata layiq görülmüşdü.
– Təbii, çünki burada dil amili
önəm daşımır. Sinemada titrləri ingiliscə
yazmaqla istədiyini ifadə edə, çatdıra bilirsən.
Amma ədəbiyyatda məsələ qəlizdir. Kitabı nəşr
etdirəndən sonra xaricdə, minlərlə yeni kitabın
içərisində Türkiyənin sözü nə qədər
yer tutacaq – bunu düşünməlisən.
– Bu mənada ümidlisinizmi? (Yasəmin
Bayer)
– Təəssüf ki, xeyr.
– Yəni güclü təbliğat
aparmaqla nəyəsə nail ola bilmərikmi? (Yasəmin Bayer)
– Yenə də çox çətindir. Nədən
ümidim yoxdur, bilirsinizmi? Məsələn, deyək ki,
Türkiyə üçün təbliğat turizm sahəsində
yaxşı nəticə verə bilər. Amma kitab məsələsi
xeyli mürəkkəbdir. Siz də bu işləri bilirsiniz,
özünüzü yayın evinin yerinə qoyun. Məsələn,
Orxan Pamuk, Yaşar Kamal öndədir, onlar satılacaq, bu məlumdur.
Amma başqa kimi və necə önə
çıxaracağıq, satışı necə təşkil
edəcəyik? Pulunu verib çap etdirmək olar, amma Orxan
Kamalı çap etmək yetmir, onu həm də gündəmə
gətirmək lazımdır...
– Rəhbərlik etdiyiniz dərgi türk ədəbiyyatını
nə dərəcədə əhatə edə bilir? Bir
göstəri olaraq, ədəbiyyatınızı nə qədər
göstərə bilirsiniz?
– Təbii ki, çox az hissəsini.
Hamını göstərməmiz mümkün də deyil.
– Bəs, önəm verdiyiniz prioritetlər
hansılardır?
– Dərginin deyil, yazarlarımızın prioritetləri
var. Yasəmin xanım da bilir, mən hər zaman yazarlarla, tənqidçilərlə,
oxucularla fikir mübadiləsi aparmağı sevirəm. Mənim
üçün yaxşı oxucu tənqidçidən daha
önəmlidir. Məsələn, hara gedirəmsə,
çalışıram ki, gənclərin nəyi, kimi
oxuduqlarını, kimdən təsirləndiklərini, kimin fərqləndiyini
müəyyənləşdirim. Bu çox vacibdir. Əlbəttə,
klassik yazarlar gündəmdədirlər və tənqidçilərinin
də bəlli rəyləri var, onlar bəlli yazarlar üzrə
ixtisaslaşırlar. Amma oxucunun rəyi mənim
üçün önəmlidir. Ümumiyyətlə, mən
çox gəzməyi sevirəm, daim müxtəlif təbəqələrdən
olan insanlarla görüşürəm, universitetlərdə
tələbə və müəllim tanışlarım var,
onların fikirlərini dinləyirəm, müntəzəm
şəkildə başqa dərgilərdəki həmkarlarımla
söhbətləşirəm, nə etdikləriylə
maraqlanıram. Bütün bunlar bizə yön verir. Amma mən
bir şeyə inanıram: tək bir dərginin, xüsusən
də bizim dərginin ölkənin ədəbi portretini
göstərməsi mümkün deyil. Çünki ədəbiyyat
bizim „Göstəri”nin yalnız yüzdə altmış hissəsini
tutur, qalan hissə isə, digər sənət növləriylə
bağlı yazılara ayrılır. Türkiyədə ədəbiyyat
və sənət dərgiləri var, təbii ki, bu, yetərsizdir.
Mən iddiası, manifesti olan dərgilərin tərəfdarıyam,
ölkənin ədəbi həyatını onlar əks etdirə
bilər və etdirməlidir də. Təəssüf ki,
Türkiyənin sənət ortamında belə bir şey
yoxdur, dərgilərin hamısı bir-birinə bənzəyir.
– Oxu probleminə toxundunuz. Hətta belə
bir söz də var: “Yaxşı kitabı doğru oxumaq onu
yazmaq qədər önəmlidir”.
– Təbii, çox doğru buyurulub.
– Bəs, Hami Çağdaş olaraq, siz
özünüz nə oxuyursunuz – şeir, roman, yoxsa tənqidi
yazılar?
– Əlbəttə ki, ilk növbədə
tənqidi yazıları, dəyərləndirmələri
oxuyuram. Sürətlə oxumağa öyrənmişəm.
Şeiri də, nəsri də izləyirəm. Amma ilk növbədə
dərgiyə gələn yazılarda haqqında söz
açılan kitabları mütləq oxuyuram. Müəlliflərimizin
təhlillərini anlamaq üçün bu olduqca vacibdir. Bunun
adını nəzarət də qoya bilərsiniz, dəyərləndirmə
də. Haqqında çox danışılan kitab varsa, onu
mütləq tapıb oxuyuram, bütün kitab dərgilərini
izləyirəm. Bütün bunlarla yanaşı, təbii, bəzən
gözdən qaçırdığım nələrsə də
olur. “Bu kitabı iki il öncə oxumamışdım,
kaş ki, zamanında oxusaydım” dediyim də olur.
– Siz həm də türk ədəbiyyatına
Türkiyənin içindən baxırsınız.
Türkdilli toplumlara nəyi oxumağı tövsiyə edərdiniz?
– Bilmirəm, Azərbaycanda türk ədəbiyyatını
nə qədər yaxından izləyirlər.
– “Bilmirəm” deməniz özünüzə
qarşı haqsızlıq olur, Hami bəy. Ən azından,
Səlimi tanıdınız, çağdaş Azərbaycan
yazarlarını tanıdınız (Yasəmin Bayer).
– Onu demək istədim ki, Azərbaycanda
bizlərdən kimlərin tərcümə olunduğunu, bizim
yazarları nə qədər yaxından izlədiklərini
bilmirəm. Məsələn, bizim son beş il istisna olunmaqla
Azərbaycan ədəbiyyatını yaxından izlədiyimizi
söyləmək doğru olmazdı. Anardan, onun “Beşmərtəbəli
evin altıncı mərtəbəsi”ndən əvvəl Azərbaycan
ədəbiyyatı barədə bilirdikmi? Bəlkə də,
bilənlər vardı, amma mən bilmirdim.
– Əsasən bilmirdik (Yasəmin Bayer).
– Tək Azərbaycan deyil ki, hətta bizdən
Şərqdəki – İrandakı, Türküstandakı,
Qazaxıstandakı ədəbiyyat barədə də məlumatsızdıq.
Divan ədəbiyyatı – Sədinin, Hafiz Şirazinin şeirləri
dilimizə çevrildi deyə, onlardan xəbərimiz var. Biz
çağdaş İran, Pakistan ədəbiyyatını da
bilmirik.
– Yəni demək istəyirsiz ki, bilmək
üçün tərcümə etmək gərək, eləmi?
– Əlbəttə, bunun üçün
onları dilimizə çevirib, oxucuyla tanış etmək
lazımdır. Suriya ilə bir eksperiment aparıldı, onlar gəldilər,
bizimkilər getdilər, amma uğursuz oldu, alınmadı.
Onların ədəbiyyatı nə dərəcədə
yaxşıdı, ya pisdi, bunu da bilmirəm, bu, başqa
söhbətin mövzusudur. Gəlib-getmək əsas deyil,
konfrans çağırmaq, qonaq dəvət etməklə
iş bitmir, insanları tanış etmək, əsərləri
çevirmək lazımdır. Bu yayın evlərinin iki-iki,
üç-üç birləşib, məsələn, 5
kitab tərcümə etməsi, onların müəlliflərini
dəvət edib, toplantılar düzənləməsi
yazarları tanıtması nəticəsində verə bilər.
– Bu mövzuda bir söz deyim. Ötən
il “Azərbaycan ədəbiyyatının dünəni,
bugünü, Türkiyədəki izləri” adlı tədbir
düzənlədik. Bizim bu sahədə başarılı
olduğumuza inanırıq. Niyə? Məsələn, Səlimi
və yeni hekayə kitabı çapdan çıxmış
Günel Anarqızını gətirdik. Onlar
çıxış edəndə salon doluydu. Bundan başqa,
Avstriya Liseyində və Bakırköy iş adamları dərnəyində
onların nitqlərindən sonra adamlar Azərbaycana maraq
göstərməyə başladılar. (Yasəmin Bayer).
– Bunu bir kərədə saxlamaq olmaz, davam
etdirmək lazımdır. Digər tərəfdən,
tanımamağın gətirib çıxardığı
bir küçümsəmə var. Olduqca həssas məqamdır.
Bunu özümüz özümüzə tətbiq etdiyimiz
üçün deyirəm. Bizim Batıya qarşı
duyduğumuz klassik heyranlıq var. Ədirnənin qərbindəki
hər hansı yazara – alman, fransız, ispan, ingilisə
qarşı öncədən heyran oluruqsa, şərqdəkilərə,
məsələn, qazaxlara və ya qırğızlara bir o qədər
yuxarıdan aşağı baxırıq. Çingiz Aytmatov
Türkiyənin şərqində ən çox tanınan
yazardır. Amma eyni dil ailəsinə mənsub olduğumuz halda,
biz onu da Qərb qəbul edəndən, qərb dillərinə
tərcümə olunandan sonra tanıdıq. Yəni, ilk
növbədə bu məntiqin, önyarqının
dağılması lazımdır. Çözüm bir az
zordur. Amma fikrimcə, tanıma nöqteyi-nəzərindən,
şeir tamaşalarının düzənlənməsi
vacibdir. Digər tərəfdən, ədəbiyyat hər
zaman iqtisadi əlaqələrə yoldaşlıq etməlidir.
Məsələn, mən hər gördüyüm siyasətçiyə,
iş adamına bunu söyləyirəm: tez-tez bir uçaq
dolu adamı gəzmək üçün Azərbaycana və
ya bir başqa türk dövlətinə aparırlar,
onların içərisində, heç olmasa, iki rəssam,
bir sinemaçı, iki yazar olsun. Bu çox önəmlidir və
eyni şeyin həmin dövlətlərdən Türkiyəyə
gəlişdə də keçərli olması lazım. Və
ya film bazarlamaları təşkil olunsun. Pis-yaxşı,
İstanbul bələdiyyəsi bu işlə bir az məşğul
olur, Tatarıstan, Azərbaycan və başqa ölkələrin
film həftələri düzənlənir, amma bu çox məhdud
çərçivədə aparılır. Bu fəaliyyət
nazirliklər səviyyəsində təşkil
olunmalıdır. Yəni kültür anlaşmalarının
daha sanballı bir biçimdə aparılmasının tərəfdarıyam.
Vallahi, Yasəmin xanım, sən də təkbaşına
bir kültür institutusan... Belə insanların
varlığı çox önəmlidir. Bunu da unutmayaq ki, sənət
beyinsəl işdir. Əlbəttə, hər şeyi hökumətlərdən,
dövlətlərdən gözləməməliyik. Bu
işlərdə könüllü olmaq lazımdır.
Çünki ədəbiyyatın maddi boyutu çox
azdır. Yəni, hökumət görülən işlərə
sahib çıxmalıdır. Kitab nəşr olunursa, onun
satışı, kitabxanalara, məktəblərə
tövsiyə edilməsi məsələsində dəstək
verməlidir. Türkiyədə min beş yüzdən
çox kitabxana var, hər kitabxanaya birini versək, min beş
yüz kitab edir. Bu yayın evinin maliyyəsi üçün
böyük dəstəkdir. Bu işlər görülməlidir.
– Hami bəy, siz Türkiyədə, önəmli
və dəyərli, ədəbiyyat sahəsində xüsusi
yeri olan bir dərginin yönəticisiniz. Bilirsiniz, mən alman
ədəbiyyatıyla bağlıyam, amma Azərbaycan ədəbiyyatıyla
bağlı da çox şey etdim. Mən Azərbaycan ədəbiyyatıyla
bağlı göstərdiyiniz diqqətə görə Azərbaycan
və Azərbaycan Yazarlar Birliyi adından sizə təşəkkür
edirəm (Yasəmin Bayer)
– Kaş ki, bu işi görən adamlar
daha çox olaydı və bu fəaliyyət başqa
xalqların ədəbiyyatlarının da Türkiyədə
tanınması istiqamətində inkişaf edəydi. Mən
qlobalizmin bu mənada işləməsi gərəkdiyini
düşünürəm. Yəni mədəniyyətlərin
özləri qalaraq, siyasətlərində, ekonomilərində
qloballaşmalarına inanıram. Tək bir dilin, tək bir
kültürün, tək bir anlayışın, tək bir
ekonomik modelin də faydalı olacağını
düşünmürəm. Çünki bu yekrənglik
kimidir. Fərqi yoxdur, bu hansı rəngdir, bəyaz, sarı,
göy, qara ya qırmızı – düşünürəm
ki, tək bir rəng hər zaman çox təhlükəlidir
və həqiqəti əks etdirmir. Cəmiyyətdə
göy qurşağı kimi çoxrənglilik mütləq
olmalıdır, mədəniyyətlər yan-yana, əlaqəli
şəkildə, bir-birinə qarşılıqlı təsir
edərək yaşamalıdırlar. Mən çoxrənglilik
və çoxkültürlülüyün təkcə
Türkiyə coğrafiyasında deyil, Azərbaycan
coğrafiyası içində yaşamasının tərəfdarıyam.
İstanbul, avqust 2007-ci il.
(Müsahibə mətbuatda çap olunmayıb)
Səlim
BABULLAOĞLU
525-ci qəzet.-
2011.- 23 iyul.- S.28.