Dilçilikdə qanun və adət

POZUNTUYA SƏBƏB SAVADSIZLIQDIR

Azərbaycan Mətbuat Şurasının mediada dil və üslub məsələləri ilə bağlı monitorinq qrupunun üzvü kimi qəzetləri vərəqləyərkən 34 il əvvəl professor Əziz Əfəndiyevlə olan söhbətimiz yadıma düşdü. O vaxt mən “Azərbaycan məktəbi” jurnalının böyük redaktoru, rəhmətlik Əziz müəllim isə həmin jurnalın “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı “ əlavəsinin redaktoru, eyni zamanda Pedaqoji universitetin professoru idi. Gənc jurnalist kimi məni maraqlandıran “sərlövhəyə niyə nöqtə qoyulmur?” sualına Əziz müəllim cavab verdi ki, “elə də olar, belə də olar”. Düzü, professorun şərhi olmayan cavabından razı qalmadım. Amma öz-özümə belə bir qənaətə gəldim ki, bitmiş bir fikri ifadə edən söz və söz birləşməsinə cümlə deyildiyinə və cümlədən sonra nöqtə qoyulduğuna görə sərlövhədə də nöqtə qoyulmalıdır, amma qoyulmur.

Həqiqətən, maraqlıdır. Sərlövhədə nöqtədən başqa qalan durğu işarələrinin hamısından istifadə olunur. Deməli, bu, dilçilik qanunundan kənara çıxılması və nə vaxtsa nöqtənin kimsə tərəfindən qoyulmaması sonra adət şəklinə düşmüşdür. Göründüyü kimi, konkret və dəqiq elmlər sırasında olan dilçilikdə (mənim nəzərimdə – M.Ə.) bəzən vərdişlər, adətləşmiş hallar olur. Bu qəbildən dilimizin lüğət tərkibində vətəndaşlıq hüququ qazanmış bəzi xarici sözlər barədə də ayrıca danışmağa dəyər. Çünki həmin sözlər dilimizdə əsl mənasında işlənməmiş və tamamilə başqa mənada illərdən bəri istifadə olunmaqdadır.

Lüğətimizin belə “vətəndaş”larından bir neçəsini yadımıza salaq. Elə götürək ən çox işlənən “məktəb” sözünü. Bu söz ərəb dilində yazmaq mənasını verən “kətəbə” sözündən yaranmış və hazırda “kitabxana”ya deyilir. Bununla bərabər səslənən “mədrəsə” isə başa düşdüyümüz təhsilverən, savadöyrədən, yəni “məktəb” deməkdir.

Hər gün, hər saat eşitdiyimiz insanın sağlamlığını bildirən “xəstə” sözü də, təəssüf ki, ilkin “yorulmaq” mənasını itirmişdir. Halbuki fars dilində əhvallaşanda biri digərinə “xəstə nə başid!” deyərək qarşısında iş görən adamın yorulmamasını arzulayır. Bizim anladığımız “xəstə” isə “məriz” kimi ifadə olunur. Məsələn, “felankəs məriz şode” (filankəs xəstələnib).

Son vaxtlar meyvə-tərəvəz məhsulları içərisində “Göyçə” adlandırılan alçanı çox adam Qərbi Azərbaycanın Göyçə, yaxud Naxçıvan bölgəsinin məhsulu kimi tanıyır. Bu qətiyyən belə deyildir. Çünki həmin söz yanlış ifadə olunduğundan insanlar onu belə başa düşürlər. Əslində bu, farsca “qouce” sözü olub “alça” deməkdir. Həmin sözün Naxçıvana aid olması, bəlkə də, o növ alçanın həmin torpaqda yetişməsinin, həm də İranla qonşuluğun təsirindəndir. Hətta farslar bizim “pomidor” adlandırdığımız tərəvəzə, “qouce fərəngi”, yəni “Avropa alçası” deyirlər.

Dilimizdə uşaq ayaqqabısına “papuş” deyilməsi hamıya yaxşı məlumdur. İndi görək həmin sözün tərkibi nədir? Əlbəttə, “pa” farsca ayaq, “puş” isə geyim deməkdir. İki söz birləşib hərfi tərcümədə “ayaq geyimi” olmuşdur və əslində təkcə uşaq üçün deyil, böyüklər üçün də söz eyni dərəcədə “ayaqqabı” mənasında işlənə bilər. Amma adət halını alaraq yalnız körpə uşaq ayaqqabılarına şamil olunur.

Qəzetlərin birində rast gəldiyim “təqrir” sözü nadir hallarda işlənir. Amma ərəbcə “oxu” mənasını verən həmin sözün yerində işlədilməməsi və “şifahi xahiş” kimi səslənməsi, yaxud yazılması adət halını almışdır. Bu isə dərinə getsək doğru sayılmamalıdır.

Biz “nümayiş” sözünü gözümüzü açandan kimlərinsə “nümayişə çıxması”, nəyinsə “nümayiş olunması” kimi işləndiyinin şahidiyik. Əslində bu söz öz “sərgi” mənasından xeyli uzaqlaşmışdır. Həmin söz ərəbcə olsa da “təzahorat”la əvəzlənməsi daha məqsədəuyğundur. Çünki deyilən fikri həmin ifadə düzgün ehtiva edir.

Şəxs adları ilə bağlı iki ismin səhv yazılması da xoşagəlməyən adətə çevrilmişdir. Hətta bəzən onlara dəyişik formalarda rast gəlirik. Məsələn, “İskəndər”in “İsgəndər”, yaxud “Əsgər”in “Əskər” kimi yazılması doğru deyildir. Ərəb dilində döyüşçü mənasını verən “əskər”in “asker” “əsğər”, “əsgər”, yəni “kiçik” sözündən fərqləndirilməməsi və yerində istifadə olunmaması adətinə son qoyulmaması bilgisizliyimizə dəlalət edən problemlərdəndir.

Əgər “Əkinçi” qəzetindən sonra xronoloji ardıcıllığa görə ikinci qəzet sayılan “Ziya”nı vərəqləsən, görərsən ki, orada bəzi sözlər bugünkü kimi yazılmır. Məsələn, “İslambul” sözünün keçdiyi yola nəzər salaq. Əlifba dəyişikliyinin, yaxud siyasi baxışların təsirindənmi həmin sözü sovet hökuməti dövründə ruslar kimi “Stambul”, habelə “İstambul”, dövlət müstəqilliyi qazanandan sonra isə “İstanbul” işlətməyimiz sanki kimlərisə yamsılamaqla “İslambul”u adətə qurban vermişik. “İslambul” ona görə düzgün sayılmalıdır ki, Konstantinopolun əvəzinə işlənən “İslambul”un, doğrudan da, adıçəkilən yerdə İslamın bulunması, tapılması mənasını verməsi daha uyğun görünür. Ona görə uzun illər boyu belə yazılmışdır.

Son illər Şuşa şəhərinin ünvanına ermənilər tərəfindən müəyyən yanlış fikirlər deyiləndə, yaxud onun, guya, “Şuşi” adlandırılması da düzgün deyildir. Tarixi mənbələrdə sözügedən şəhərimiz ərəb əlifbası ilə “Şuşi” yazıldığının şahidiyik. Ərəb əlifbasında “i” hərfi bəzi məqamlarda həm də “a” hərfi kimi oxunur. Dolaşıqlıq məhz həmin məsələ ilə bağlı yaranmışdır. Burada ermənilərin dilinə “Şuşi” sözünün onsuz da heç bir aidiyyəti yoxdur. Qarabağa XVIII əsrdə gətirilmiş ermənilərin o barədə, ümumiyyətlə, ağızlarını açmağa haqları olmamalıdır. Bəlkə də, “Şuşa” sözünü latın qrafikasının tələbinə uyğun olaraq yazmağa adət etməyimizin nəticəsidir ki, tarixi mənbələrə nisbətən fərqlilik yaranmışdır. Bu fərq də xoşagəlməz və lazımsız söz-söhbətə şərait yaradır.

Yeri gəlmişkən, “İrəvan” sözü ilə bağlı müxtəlif deyimlər də diqqət çəkir. Vaxtı ilə ərəb əlifbası ilə nəşr olunmuş qəzetlərdə və digər tarixi mənbələrdə həmin söz “Rəvan” şəklində işlənmişdir. Bu cəhətdən ruslar tərəfindən oranın “Yerevan” kimi yazılması bizi neçə illərdir çaşdırmış və dilimizdə belə səsləndirilmişdir. Amma dövlət müstəqilliyi qazanandan sonra “Yerevan” demək adətimizə son qoyuldu və məsələ öz doğru həllini tapdı.

Belə adətlərimizdən biri isə paytaxtımız olan “Bakı” şəhəri ilə əlaqədardır. Bu şəhərin tarixindən daha çox onun ifadə qaydasına diqqəti çəkmək istəyirik. Qəribəlik ondadır ki, əcnəbilər ona düzgün olaraq “Baku” deyir, biz isə “Bakı” deyir və elə də yazırıq. Deməli, yer adlarının, xüsusilə, böyük şəhərlərimizin özümüz tərəfindən vaxtı ilə olmuş bir səhv yazılışı indiyədək adət şəklinə salmışıq. Ona dur deyən olmadığından bəzən tələffüzündə problemlər də yaşanır.

Məqaləmin əvvəlində qeyd etdiyim kimi monitorinq zamanı qəzetlərin birində Cənubi Azərbaycanın “Urmiyə” şəhərinin “Urma” yazılması özü də sanki düzgün variant olaraq dəfələrlə işlədilməsi həmin sözü adət halına gətirərək zorla dilimizin “vətəndaş”ına çevirir. Belə anormal halların qarşısı dilçi alimlərimiz, mütəxəssislər tərəfindən alınmalıdır.

Son illər dövlətimizin qayğısı sayəsində mətbuatımızın inkişafda olmasına baxmayaraq, xoşagəlməyən köhnə adətlər bir yana, yeniləri də yaranmaqdadır. Bir neçə qəzeti çıxmaq şərti ilə qalanları qrammatika kitablarını oxumaq, orfoqrafiya lüğətinə istinad etmək əvəzinə hansısa “bərk gedən” qəzeti özü üçün əsas meyar götürüb onun səhvlərini təkrarlayır. Dilçilik elminə azca bələd olan hər kəs həmin qəzetlərdə qoşa nöqtədən, nöqtəli vergüldən sonra sözün necə yazılmasının, ara sözlərlə bağlı durğu işarələrinin istifadə qaydaları və sair məsələlər barədə hansı pozuntuların olduğunu aydın görə bilər. Deməli, “qəzetçi”lər dilimizə aid qanunlardan kənara çıxaraq kiminsə səhvini təkrarlamaqla onu adət şəklinə salırlar. Ən xoşagəlməyən və qarşısının alınması tələb olunan adətlərimizdən biri də bu tendensiyalı səhvlərdir.

Müştəba ƏLİ,

Azərbaycan Mətbuat Şurasının

monitorinq qrupunun üzvü

525-ci qəzet.- 2011.- 30 iyul.- S. 9.