“Elçin teatrı”- yeni teatr mərhələsi

Azərbaycan ədəbiyyatının yaradıcıları, bu günə qədər yüzlərlə böyük, sanballı və layiqli ədəbi nümunələr yaratmalarına baxmayaraq, təəssüf ki, dünyanın ən mötəbər mükafatlardan çox ucada dayanan dəyərini, öz günahımız ucbatından, hələ də almamışlar.

Nizami, Füzuli, Nəsimi və digər sadalamaqla sona yetməyən fenomen ədiblərimiz, yaratdıqları, bəşəri mahiyyət kəsb edən nəhəng ədəbi nümunələrlə dünya ədəbi prosesinə həmişə meydan oxumuş, yeri gələndə onu qabaqlaya da bilmişlər. Buna yüzlərlə misal gətirmək olar. Təkcə, iki nəhəng klassikin-Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun” əsəri ilə Vilyam Şekspirin “Romeo və Cülyetta” əsərlərinin müqayisəsi, bu fikrin təsdiqi üçün kifayət qədər əsaslı dəlildir. Lakin bu gün, Vilyam Şekspirin bütün əsərləri dünya teatrlarının səhnəsində, hələ də şahlıq edir, biz isə Nizami Gəncəvini yalnız və yalnız yaratdığı incilərə ehtiyacımız olanda yad edirik.

Tarix və tarixi yaradanlar, qədim Şərq fəlsəfəsindən Qərbin hər zaman öyrəndiyinin həqiqət olduğunu danmırlar. Bu gün isə, bütün cəhətlərdən Qərbin təsiri altına düşən, qərb mədəniyyətini, incəsənətini və ədəbi cərəyanını bizlərə örnək kimi nümunə gətirən fikir sahibləri, fikrimcə bu məsələnin mahiyyətini dərindən dərk etmirlər. Şərqin, öyrəndikcə daha dərin qatlardan səsi gələn və səsinin arxasınca yol aldıqca, səsi daha uzaqlardan eşidilən, hələ də Qərbin çox sevgi ilə öyrəndiyi hayqırtısını yəqin ki, ya eşitmirlər, ya da, dəyərini bilmək niyyətindən məqsədli şəkildə uzaqda dayanırlar.

Fikrimcə ədəbiyyatımıza da, mədəniyyətimizə də, incəsənətimizə də, elmimizə də və onları yaradanlara da, haqqın həqiqəti nöqtəsindən baxmalı və dərk etməliyik ki, biz azərbaycanlıyıq və hər bir azərbaycanlının yaratdığı Azərbaycanın milli sərvətidir. Azərbaycanın sərvəti isə Azərbaycanı ucaldır. Ulu öndər, ümummilli lider Heydər Əliyev ürəkdən gələn, çox uca səslə, nahaq yerə xalqa səslənmədi ki, “Hər bir insanın milli mənsubiyyəti onun qürur mənbəyidir! Mən həmişə fəxr etmişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən AZƏRBAYCANLIYAM!”. Xalqa xitabən deyilmiş bu mötəbər fikir, hər birimizin əqidəsində sarsılmaz meyara çevrilməli, zəfər çağırışına bənzəyən, misilsiz bir örnək olmalıdır.

Yaxın zamanlara qədər biganə münasibət göstərdiyimiz muğamlarımıza və onların mahir ifaçılarına, saz sənətimizə və bu sənəti yaşadan ustadlara, (nə yaxşı ki, ölkəmizin birinci xanımı, Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə bu gün, bu milli-mənəvi sərvətlərimiz özünə hüquqi status ala bildi) bunlarla yanaşı sağlığında dəyər vermədiyimiz Vaqif Mustafazadə, Səttar Bəhlulzadə, bir zamanlar doğum tarixini belə unutduğumuz Qara Qarayev, bu gün çox az yadımıza düşən Fikrət Əmirov kimi dünyəvi sənət korifeylərimizə və yenə də sadalanması mümkün olan Azərbaycanın görkəmli, dünyəvi simalarına, bir qədər yaxından, isti münasibət və sevgi ilə, məhəbbətlə diqqət yetirməli, onlara, milli-mənəvi dəyərlər müstəvisində sahib çıxmalıyıq. Onları anarkən, yubileylər keçirərkən yüksək azərbaycançılıq ideyası nöqtəsindən münasibət göstərməliyik və onları, yaratdıqları incilərə layiq şəkildə dəyərləndirməliyik. Çünki onlar bizim milli sərvətimizdir.

Çox təəssüf ki, bəzən, bu məsələlərə səthi və bəsit şəkildə yanaşılır. Bayramlarımızı göstərmək xatirinə qeyd edirik. Bayram təntənələrində, hökumət adamları yanımızdan ötən kimi, missiyamızı bitmiş hesab edərək, tələm-tələsik, qarşımızdakıları yığışdırıb, qaçmağa çalışırıq. Layiqincə sevinmək, əylənmək, bayram əhval-ruhiyyəsini bir-biri ilə bölüşmək, paylaşmaq kimi ruhsal əhvalın mahiyyətini dərk edə bilmirik. (Şübhəsiz ki, bu, hamıya aid deyil və təəssüf ki, əksəriyyət belədir) Əslində isə, hər bir insan anlamalıdır ki, bütün ənənələr müqəddəsdir və müqəddəs olan meyar, əlçatmazlıqda dayanır. Əlçatmaz olan fenomenlər isə sitayiş olunacaq dərəcədə məhəbbətlə, can yanğısı ilə qorunmalıdır.

Mən, tamamilə başqa bir yazının mövzusu olan, içimdən gələn, uca vətəndaşlıq duyğularımın təsiri ilə yazdığım bu fikirlərlə, bizə 140 illik tarixi bəlli olan teatr sənətimizin müstəqillik dövrü barədə bir qədər söz açmaqla və onun inkişaf mərhələsinə azca nəzər salmaqla, buradakı prosesə də diqqət yetirməyinizi istəyirəm. Nəzərə alsaq ki, ta qədimdən, öz milli-mənəvi dəyərlərimizə, bir qədər laqeyd münasibətlə yanaşmışıq, onda, bəzi tarixi mənbələrin və uzun müddət teatr nəzəriyyəsi ilə məşğul olan, görkəmli alimlərimiz Cəfər Cəfərov, İnqlab Kərimov, İlham Rəhimli, Məryəm Əlizadə, İsrafil Məmmədov, Aydın Talıbzadə, İsrafil İsrafilov, Nərminə Ağayeva və daha başqa teatrşünaslarımızın araşdırmalarındakı müxtəlif faktların işartılarının bizə imkan verdiyi fürsətlərdən yararlanıb, teatr tariximizin daha qədim zamanlardan boy verdiyini öyrənə bilərik. Ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz, incəsənətimiz və incəsənətin bir qolu olan teatr sənətimiz, tarix boyu, dəyişən ictimai-siyasi formasiyalardan, sistemlərdən, quruluşlardan və rejimlərdən keçib. Hər bir formasiya da öz məqsədi üçün, ədəbiyyatımızdan da, mədəniyyətimizdən də, incəsənətimizdən də, incəsənətin bir qolu olan teatr sənətimizdən də, səhnənin ecazkar qüvvəsindən də öz ideologiyası üçün yararlanıb və istifadə edib. Buna baxmayaraq bu sənət sahəsi bütün formasiyalarda gah bərkiyib, gah boşalıbsa, nəhayətdə, heç bir deformasiya vermədən, sağ-salamat bu günə qədər gəlib çatıb. Yuxarıda, adlarını böyük hörmətlə qeyd etdiyim görkəmli elm və mədəniyyət xadimlərimiz öz elmi araşdırmaları ilə onu da sübut edir ki, bizim teatr sənətimiz, müxtəlif dövrlərdə, müəyyən mərhələlərə qədəm qoymuş, həmişə də inkişaf etmişdir. Böyük ədib və teatr xadimi Elçin deyir: – “ Azərbaycan teatrı yeni bir mərhələni adlamaq ərəfəsindədir, hətta artıq adlamaqdadır.” Bu fikir də təsdiq edir ki, Azərbaycan teatr sənəti, həqiqətən də, müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif mərhələlərdən keçib. Bu gün Azərbaycan teatrının yeni mərhələyə doğru atdığı addım, bu fikir sahibinin yazdığı və vaxtaşırı bütün teatrların sevə-sevə müraciət etdiyi orijinal əsərləri ilə başlanır.

Bu gün, milli teatrımızın inkişaf mərhələsinin yeni dövrünün başlandığı və bu ərəfədə, teatr sənətimizin inkişafı məqsədi ilə, fərmanların imzalandığı, teatr salonlarımızın yüksək keyfiyyətlə təmir olunaraq, istifadəyə verildiyi bir zamanda, yeni mərhələyə keçid dövrü ilə üz-üzə dayandığını, bununla əlaqədar həqiqi praktiki islahatlara ciddi ehtiyacı olduğunu nəzərə alsaq, teatr sənətimizin hal-hazırkı prosesdən üzü ağ çıxması və yeni mərhələyə, yeni tələblər çərçivəsində qədəm qoyması üçün, vicdanla çalışan, bu işə can yanğısı ilə yanaşan şəxsiyyətlərimizin yüksək əməllərini və xidmətlərini araşdırıb, zərrə-zərrə tarixə yazmalıyıq.

İyirmi ildir ki, ölkəmizin müstəqilliyi bərpa olunub. Çox çətin yoldan keçən və sürətlə inkişaf etməkdə olan Dövlət Müstəqilliyimiz, Heydər Əliyevin zəkasının və gərgin əməyinin sayəsində əldə olundu. Ölkə başçısı tərəfindən ölkəmizin inkişafı üçün kifayət qədər şəraitin yaradıldığı və geniş meydan açıldığı bir zamanda, teatr xadimlərimiz dünya teatr prosesindən geridə qalmamaq üçün, teatrın xidmətində və sənətin ecazkar dünyasında bütün ruhu ilə fədakarlıq göstərməlidir.

Bəzən boğazdan yuxarı, populist çıxışlarla sənət meydanındakıları çaşdırmağa çalışan istedadsız səlahiyyət sahibləri, əlinə fürsət düşən kimi, öz meydanlarını genişləndirmək üçün, əlində olan fürsətdən istifadə edərək, istedadlıların meydanını daraltmağa çalışır. Belə bəd əməllərə xidmət göstərməmək, layiqlilərin önünə sədd çəkməmək, paxıllıq və qısqanclıq kimi cılız hisslərin əlində əsir-yesir olmamaq lazımdır. Sürətlə və sanballa inkişaf edənlərin “ayaqları altında qalmaq” təhlükəsindən sığortalanmaq, var olduqlarını və lazımlı olduqlarını göstərmək üçün, cürbəcür dona girməklə, özünə ucuz nüfuz qazanmağa çalışan və bu ucuz nüfuzun arxasında gizlənən teatr, ədəbiyyat və ya digər sahənin insanları belə polavra ilə cəmiyyəti də, tarixi də aldatmaqdan, milli-mənəvi dəyərlərimizə ziyan vurmaqdan başqa, heç bir şeyə nail olmurlar. Əslində belə adamların əməllərinin yolu çox dar, mənzili isə burnunun ucundadır. Bax belə adamları, cəmiyyət özü imkan qədər zərərsizləşdirməli və səlahiyyət sahibliyindən uzaqlaşdırılmasına səy göstərməlidir.

İstedadlı insanların meydanını daraltmağa çalışmaq, ətrafına topladığı piyadaların əli ilə süni şəkildə yaratdıqları münaqişələrlə onların başını qarışdırmaq, qəzetlərdə sifarişlə yazılar yazdırmaq, onlara qara yaxmaq və şər-şantajla ləkələməyə çalışmaqla, öz meydanlarını genişləndirməyə can atan istedadsızların şeytanla, iblislə bir başa ünsiyyəti olduğu bu yazının sonrakı mərhələsində aydınlaşacaq. (Mən gələcəkdə də bu mövzunu əsaslı dəlillərlə müzakirə mövqeyinə mütləq çıxardacam).

Amma nə yaxşı ki, belələri ilə yanaşı, yüksək meyarlı əməlləri ilə cəmiyyətə dəyərli xidmət göstərən istedadlı insanlarımız da az deyil. Mən, məqsədli şəkildə cəmiyyətin tərəzisini tənzimləyən istedadsızlarla, istedadlıları müqayisə müstəvisinə çıxartdım. Məqsədim, istedadsızlara ağıllı olmaq tövsiyəsi, istedadlılara cəmiyyət tərəfindən qayğı ilə yanaşmaq tələbidir. Bu da danılmaz bir həqiqətdir ki, istedadı olmayanlar, özləri də bilmədən, öz varlıqları və əməlləri ilə, tərəzinin gözündə istedadlıların dəyərini müəyyənləşdirir və yüksəldir.

Lev Tolstoy deyib: “Bütün xoşbəxt ailələr bir-birinə oxşayır, bədbəxtlərin hərəsi bir cür bədbəxtdir”. Hərəsi bir cür bədbəxt olan istedadsızların söhbəti qalsın bir tərəfə, hələlik, söhbətimizi, xoşbəxt ailə nümayəndələri olan, istedadlı insanların aynasında aydınlatmağa yönəldək.

İstedadlı insanlar sırasına yüzlərlə, minlərlə yaradıcı azərbaycanlının ismini yazmaq olar. Biz bu yazıda, belə istedad sahiblərindən birinin ədəbi-bədii yaradıcılığı haqda söz açacaq, onun, müstəqillik dövrü teatrımızın inkişafındakı mövqeyinə müfəssəl nəzər salacaq, müstəsna xidmətindən ətraflı danışacağıq.

1960-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatında yeni nəfəsi, üslubu, fərqli yazı tərzi və estetik prinsipləri ilə seçilən bir neçə yazıçının və şairin boy verdiyini, müxtəlif dərgilərdən səsi gələn yeni ruhlu şeir və hekayələr muştuluqlamağa başladı. Cavid, Müşfiq, Cəfər, Səməd, Rəsul, İlyas kimi görkəmli romantik ədəbi məktəbin nümayəndələrinin yapıncısından boy verən, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının nəhəng simaları olan, altmışıncılar deyilən nəslin nümayəndələrinin, gələcəkdə Azərbaycan ədəbi mühitində sayılıb-seçilən və monumental əsərləri ilə böyük yer tuta bilən sənətkarlara çevriləcəkləri, elə ilk yazılarındakı ruhdan, nəfəsdən, ipə-sapa yatmayan, oxucunun daxili dünyasını fövqəladə şəkildə fəth edə bilən, yaxşı mənada dəli-dolu manerasından hiss olunurdu.

Onlar yaşadıqları dövrün ictimai-siyasi maşınından gizlicə atlanaraq düşmüş, hərəsi öz yeni nəfəsi, üslubu, yeni yanaşma tərzi ilə yazdıqları mövzulara, müasirlik ruhu qatmaqla, ədəbiyyatda yeni iz, yeni cığır sala bildilər. Bu ədiblərin hər birinin, ədəbiyyata və ədəbiyyatdan cəmiyyətə öz realist baxışı, öz fəlsəfi yanaşmaları mövcuddur. Beləcə yaza-yaza bu günə qədər böyük bir ədəbiyyat tarixi yaradan, həmin altmışıncılar nəslinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan, xalq yazıçısı Elçinin ədəbi yaradıcılığı, hadisəyə çevrilən yazılarla, qar altından boy verib, baharın gəlişini müjdələyən novruzgülü kimi göründü. Lakin növruzgülünün ömrü az olsa da, Elçin, ömrü əbədiyaşar qədər uzun ola bilən bir ədəbi salnamə yarada bildi.

Çoxdan təcrübədə təsdiq olunmuş bir həqiqətdir ki, böyük sənətkarlar öz dəst-xətlərini, üslub xüsusiyyətlərini sənət aləminə qədəm qoyduqları ilk vaxtdan büruzə verirlər; sənətə özlərinin fərdi ilham və bacarıqlarını gətirir, məşğul olduqları sənətin qarşıya qoyduğu problemləri həll etmək üçün yazıb yaradırlar. Elçinin əsərlərində hər şeydən əvvəl idrak, sağlam və güclü təfəkkür, yüksək intellektuallıq, eyni zamanda hadisə və insanlara aydın baxış hiss olunur. Klassiklərdən mənfəətlənmə qayda-qanununu gözləyən, təqlidçilikdən çox-çox uzaq olan Elçin, belə bir həqiqəti dərk edir ki, “dünyada yamanlığı və şəri deyil, yaxşılığı və xeyirxahlığı yazmağa meyl etdiyinə görə həqiqətin saf və aydın mənası satirada əks etdirilir” komediya vasitəsi ilə göstərilir.

Bildiyimiz kimi bu görkəmli nasir əsasən nəsrlə yazan yazıçıdır. Çoxlu sayda publisistik yazılar, esselər, povestlər, romanlar, kinossenarilər və sair... Nəsrin ən çətin janrlarından olan dramaturgiya isə, onun yaradıcılığında geniş miqyas alıb. O, Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında, görkəmli yazıçı-dramaturq İlyas Əfəndiyevdən sonra dramaturgiya kimi ağır sahənin ağır, varislik yükünü çiyninə götürən, ən məhsuldar pyes yazan və pyesləri dünya teatrlarının səhnəsində ən çox oynanan, yeganə azərbaycanlı müəllifdir. Elçin, müasir teatrımızın inkişaf etməsi üçün orijinal və düşündürən əsərlər yaratmaqla, onun inkişafına böyük xidmət göstərən bir dramaturqdur. Onun yazdığı dram əsərləri və komediyaları ilə neçə-neçə aktyorun, rejissorun yetişməsinə zəmin yarandı. Nəhəng bir tamaşaçı nəslinin istiqaməti müasir teatr anlayışı səmtinə yönəldi.

Beləliklə, “Salam, mən sənin dayınam “ (S. Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı 1995), Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində “Ah Paris, Paris!..” (1997), “Mənim sevimli dəlim” (1998), “Mənim ərim dəlidir”(1999), “Qatil” (2003. Bu tamaşa İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyə teatrında rejissor fəaliyyəti göstərən azərbaycanlı aktrisa, xanım Məlahət Abbasovanın quruluşunda həmən teatrın səhnəsində də uğurla oynanılıb), “Arılar arasında” (2008), “Cəhənnəm kirayənişinləri” (S. Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı 2009 ), “Şekspir” (Üns teatrının səhnəsində 2009. Bu tamaşa 2010-cu ildə Moskvada “Jar-ptitsa” teatrının səhnəsində “Dərviş-teatr”ın quruluşunda da böyük uğurla oynanılıb) və bu gün haqqında geniş söhbət açacağımız “Teleskop” (2011). Bunlardan başqa 1960-1980-ci illərdə qələmə aldığı nəsr nümunələrindən özünün səhnələşdirdiyi, Gənc Tamaşalar Teatrının səhnəsində tamaşaya hazırlanan “Mahmud və Məryəm” (1998), “Ağ dəvə” (2003), “Ölüm hökmü” (2000), Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində səhnə həyatı alan “Poçt şöbəsində xəyal” (2001), müxtəlif mövzulu, çoxjanrlı, hər biri mükəmməl sənət nümunəsi olan bu əsərlərin tamaşaları ilə, böyük teatr xadimi, çağdaş teatr məkanında, çağdaş tamaşaçı yetişməsinə, müstəqillik dövrümüzdə yeniləşməyə can atan, sanballı bir tamaşaçı dairəsinin, yeni, “Elçin teatrı” estetikası ilə formalaşması üçün, əsaslı bünövrə qoydu və indi də o, bu missiyanı layiqincə davam etdirməkdədir.

Akademik Milli Dram Teatrının təmirdən sonra hazırladığı ilk əsər, Elçinin “Teleskop” əsəri oldu. İlk tamaşası 11-12 may 2011-ci il tarixdə, böyük uğurla oynanılan bu əsərdə, sadə və aydın bir süjet üzərində cərəyan edən hadisələr, sonda, bu gün cəmiyyətin çox böyük ehtiyacı olan İNSAN meyarına dəyər vermək prinsipləri ilə diqqəti çəkir, cəmiyyəti maariflənməyə səsləyən, mənəvi dəyərlərin müqəddəs meyar kimi qorunması məsələsinə əxlaq prinsipləri norması çərçivəsində yanaşılmasının vacib olduğunu diktə edən bir müstəviyə gəlib çatır. Elçin vəziyyət komediyası ilə xarakterlər komediyasının üzvi vəhdətinə nail olmaq, obrazların psixoloji halını onların təbii hərəkət və rəftarında açmaq bacarığına malik bir dramaturqdur. O, hər yeni əsəri ilə sübut edir ki, dramaturq müasir cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatının sadəcə seyricisi kimi qala bilməz, o, bu həyata müdaxilə etməklə yanaşı, həm də onun həqiqi, doğru ifadəsinə nail olmağı bacarmalıdır.

Qəza nəticəsində kliniki ölüm keçirən bir nəfərin ruhunu Əzrayıl göylərə aparır. Cənnət və cəhənnəm arasındakı ara məkanında Ruh, hansı tərəfə düşəcəyini müəyyənləşdirmək üçün “test”dən keçməlidir. O, testdən keçənə qədər, dünyasını çoxdan dəyişmiş birinci arvadı onu, ara məkanında qarşılayır və hadisələrin inkişafı da elə həmin andan başlayır. Göylərdə yerləşdirilmiş teleskop vasitəsi ilə Ruh, yerdəki bütün eybəcərlikləri görə bilir. Teleskopdan baxdıqca insanlardakı eybəcərlikləri görən, kliniki ölümdə olan Ruh, özünü ən təmiz kəs hesab etsə də, bir məqamda onun da vaxtilə dostu haqqında “danos” yazdığı bəlli olur və beləliklə müəllif, hələ mükəmməl öyrənilməyən insan mexanizminin və insan fəlsəfəsinin dərin qatlardan qaynadığını və bu qatların ucu-bucağı olmayan sonsuzluğunu sübut edir.

Kliniki ölümdə olan insanın ruhu əvvəl-əvvəl geri, cisminə dönmək istəyirdisə, “yer üzündə milyonlarla insan var, axı nə üçün məhz onu seçdi?”-deyə Əzrayılı qınayırsa və Əzrayıl da “vaxtının tamam olduğu üçün onu seçdi”yini bildirirsə, teleskopla göydən yerdəkiləri seyr etdikcə, onun ruhsuz bədəninin ətrafında haray-həşir qoparanların hamısının iç üzünü görür, heyrətlənir və mələklərin mühakiməsi zamanı çıxarılan qərara əsasən, Əzrayılın onu göylərə səhvən gətirdiyi, onun geriyə, cisminə dönməli olduğunu bildikdə, yerə dönməkdən imtina edir. Artıq, yerdəkilərə nifrət bəsləyən Ruh, geri dönmək istəməsə də, o, geri göndərilir. Əzrayıl isə mələklər tərəfindən çıxarılan qərarın ədalətsiz olduğunu sübut etmək üçün “yuxarılara”, apelyasiya məhkəməsinə şikayət edir.

Əsər bizə anlatmağa çalışır ki, Tanrı təkdir, Tanrıdan başqa həqiqət yoxdur. Tamaşada göstərilir ki, milyardlarla ruhun bərqərar olduğu göylər məkanında, ruhlar teleskopdan yerə baxmaq istəmirlər. Vaxtilə göy üzündə iki teleskop olsa da, ruhların öz xahişi ilə teleskopun birini götürüblər, yerə baxmaq üçün heç bir növbə-filan da yoxdur. Çünki göylərə gətirilən hər təzə Ruh, bir dəfə yeri seyr etdikdən sonra, bir də heç vaxt yerə baxmaq, yerdəki əzizlərinin eybəcərliklərini görmək istəmir. Bununla da, əsər bizə onu da anlatmağa çalışır ki, göydən yerlər çox aydın görünür və yerdəkilər müqəddəs əməllərə xidmət göstərməlidirlər ki, teleskopdan yerə baxmağın bir mənası olsun.

Həm bədii-dramaturji cəhətdən, həm də estetik mövqeyi ilə diqqəti cəlb edən bu əsərlə Elçin müəllim cəmiyyətə, insan xislətinin xüsusiyyətlərinə ayna tutan, oradakı eybəcərlikləri əks etdirən bir güzgü yaradır. Bununla da müəllif, bu əsərdə bir çox dəyərli mətləblərin üzərinə işıq salır. Onun burada qoyduğu əsas problemlərdən biri də, bulandırılmış cəmiyyəti, durulmaq istədikcə bulandıranlara, insan əxlaqını pozmağa çalışanlara, meyarları rəngə boyamaq istəyənlərə diktə etməkdir ki, hər kəs öz vicdanına, əməllərinə, törətdiklərinə özü, öz daxili teleskopu ilə mütləq baxmalıdır. Mən bu fikri alqışlayıram və düşünürəm ki, belə olarsa, mənim yuxarıda, istedadsızlarla bağlı toxunduğum mövzuda, haqqında söz açdığım bədxah insanların tutulduğu iblis və şeytanla ünsiyyət kimi dəhşətli xəstəliyə düzdün diaqnoz qoyulmasında, həmin xəstəlikdən yaxa qurtarmaq üçün düzgün təyinatlı məlhəmlə, düzgün müalicə yolu seçə bilməsində onlara kömək edə bilər.

Əsərdəki hadisələrin mahiyyəti bizi bir anlıq fikirləşməyə məcbur edir ki, öz zərərli əməllərindən əl çəkmək istəməyən istedadsızların ruhları hansısa qəza nəticəsində keçirdikləri kliniki ölümlə göylərə aparılsalar, onlar, oradan, özləri xilqətdə olan insanları seyr etdikdə, görəsən yerdə olarkən, onlara baxanlar qarşısında hansı cavabdehliyi daşıdıqlarını dərk edəcəklərmi? Düşünəndə ki, onlar özünü tanımayan və xeyirlə şərin hikmətini anlaya bilməyən istedadsızlardır, qərarlaşdırırsan ki, həmin istedadsızlar ora aparılanda Elçinin qəhrəmanı kimi özlərini ən təmiz, ən pak, ən ideal və ən vicdanlı Ruh hesab edəcəklər. Belələri bəd əməllərindən heç vaxt çəkinməyəcəklər. Onlar göylərdəki ara məkanında “test”dən keçərkən də yer üzündə olduqları kimi orada da hansısa ruhun ruhi qidasını mənimsəməyə çalışmaqla, öz cənnətliklərini, başqa ruhların cəhənnəmə getməsi üzərində qazanmağa səy göstərməklə əldə etməyə çalışacaqlar. Amma bu maraqlı əsər bütün insanlara diktə edir ki, orada, bu, mümkün olan deyil. Çünki oranın məhkəməsi müqəddəsdir. Çünki onun qərarını Tanrı verir.

Belə ki, Elçinin əsərindən aldığım ümumi təsir, baş qəhrəmanının gözü ilə müəllifin özünün, teleskopdan cəmiyyətə baxaraq, hər kəsə demək istədiyi, “İNSAN ol!” diktəsinin qüdrətidir. Bu tamaşada, əsərin və tamaşanın müəllifləri tərəfindən insanlara təlqin olunur ki, insan, insan olduğunu özü dərk etməlidir və insan, insan olmağı bacarmalıdır. Yoxsa Tanrının qarşısında aciz qalacaq.

İlk epizodda, tamaşaçını əylənməyə sövq etdirən komik vəziyyət, sonradan elə fəlsəfi düşüncə, gərgin dramatizm, psixoloji sarsıntı ilə əvəz olunur ki, tamaşaçını, ölməz Mirzə Cəlilin əsərlərindəki kimi, insanın içini göynədən ağrıları yaşatmağa vadar edir. Burada dramaturq tamaşaçını ruhi qida ilə fiziki qida arasındakı ölçüyəgəlməz fenomenin, ağrılı cəhətinin əhəmiyyətini dərk etməyə səsləyir.

Bizə qəmli komediya kimi təqdim olunan bu tamaşanı, fikrimcə, daha çox, psixoloji-fəlsəfi qəm komediyası adlandırmaq doğru olardı. Tamaşadakı hadisələr insanın beyninə elə sirayət edir ki, tamaşadan ayrıldıqdan bir neçə müddət sonra belə, əsərin, komik görünən, lakin qəm dolu, psixoloji-fəlsəfi təsir qüvvəsindən çıxa bilmirsən. Onun aynasında öz əksini tapmağa çalışırsan.

Tamaşaçının çoxdandır gözlədiyi düşündürücü, insan xislətinin insani meyarlarla zənginləşməsinə istiqamət verən Elçinin bu maraqlı əsərinin tamaşası ilə rejissor yeni səhnə estetikası və sənətə yeni baxış bucağı yarada bildi. Rejissor, hamını, müəllifin səhnədən tamaşaçıların üzünə tutduğu bu aydın güzgüdə-Teleskop əsərinin tamaşasının aynasında daranmağa və səliqə-sahmana düşməyə, ruhən saflaşmağa və gözəlləşməyə dəvət edir.

Tərtibat çox sadə və çox münasib bir mexanizmlə idarə olunur. Səhnənin dərinliyindən avansəhnəyə doğru irəliləyən və missiyasını bitirdikdən sonra yenidən səhnənin dərinliyinə şəkilən bir qurğu (furka) hadisələrə uyğun olaraq, məkanı dəyişdirir. Eyni zamanda, ştanketlərdən asılmış, aydın səma effekti yaradan, gömgöy göy üzünün örpəyi kimi görünən, bəmbəyaz bulud örtüyü, ruhsal bir ovqatla, tamaşaçını öz tilsiminə sala bilir.

Buludlar furka ilə bərabər müxtəlif səhnələri yaratmaq üçün, cəmisi iki formada dəyişir. Bir dəyişmə, personajların göy məkanında cərəyan edən hadisələri ifa edərkən baş verir, digər dəyişmə isə ruhların, göydən teleskop vasitəsi ilə yerdəki personajları müşahidəsi zamanı həyata keçirilir. Buludların forması dəyişdikcə, furkalar da hərəkətə gəlir və hər dəfə furkanın üstündə bir məkan təqdim olunur. Qaranlıq səhnənin işıqlandırılması ilə xəstəxananın palatasında başlanan hadisələr, gözlənilməz şəkildə, yerdən göyə qədər olan bir məsafədə cərəyan edərək, sürətlə tamaşaçını özü ilə bərabər, ardınca gah göylərin yüksək qatına aparır, gah da yer üzündə cərəyan edən hadisələrin içinə qaytarır. Bax beləcə, sadə formada idarə olunan səhnə mexanizmi, bütün tamaşa boyu, tamaşaçının diqqətini özündə saxlayır, hadisələri kulminasiya nöqtəsinə qədər inkişaf etdirir.

Moskvadan dəvət olunmuş, kifayət qədər tanınan rəssam, Rusiya Rəssamlıq Akademiyasının həqiqi üzvü, Rusiyanın xalq rəssamı Eduard Koçerginin gözoxşayan, zövqlü, tamaşanın obrazını ifadə edə bilən səhnə tərtibatı, elə ilk andaca önümüzdə, insanın ruhunu rahatladan, ruha təmiz, pak, dumduru bir əhval qatan mənzərə canlandırır.

Tamaşada səsləndirilən, Həmid Kazımzadəyə məxsus olan zövqlü, həzin musiqilər tamaşanın ruhuna münasib bir ovqat qatır, hadisələrin dinamikasını, dramatizmini və lirik səhnələrin təsir qüvvəsinin artmasını təmin edə bilir.

Mən, Finlandiyada yaşayan çox istedadlı bir azərbaycanlı rejissor Kamran Şahmərdanı bu mükəmməl, maraqlı tamaşanı ərsəyə gətirdiyi üçün alqışlayıram. Bu tamaşa, Azərbaycan teatr məkanında, Kamranın artıq üçüncü maraqlı işidir. Hər birində, yeni səhnə estetikası, yeni səhnəqrafiya modulu ilə tamaşaçının marağına səbəb olan bu istedadlı rejissor, bu tamaşaya yanaşma prinsipi ilə də çox orijinaldır. Əsərin bütün qayəsini, sadə səhnə dili və ifadə vasitəsi ilə, mükəmməl şəkildə açıb. Hadisələrin inkişafını təmin edən furkanın gəlişi və gedişi, furkanın üzərindəki məkanın hər dəfə dəyişməsi, eləcə də buludların yerdəyişmə sistemi və səhnənin müxtəlif qütblərində hərəkətə gətirilməsi mexanizmindən peşəkar istifadə, mizanlardakı səliqə-səhman, ölçü-biçi, aktyorların oyun tərzi, bütün bunlar, bütövlükdə bir-birini tamamlayır, zəngin kolaritli, yeni modullu, dolğun, mükəmməl bir tamaşanın ortaya çıxmasını təmin edir.

Tamaşada böyük aktyor heyəti məşğuldur. Teatrın aparıcı aktyorları Rafiq Əzimov, Hacı İsmayılov, Şükufə Yusupova, Ramiz Novruzov, Elxan Quliyev, Sabir Məmmədov, Füzuli Hüseynov, Əjdər Həmidov, Kazım Abdullayev, Elşən Cəbrayılov, Məsmə Aslanqızı, Şəhla Şahvələdqızı, İlahə Həsənova və başqaları...

Əlbəttə, onların hər birinin ifası haqqında çox geniş müzakirə aparmaq olar. Ancaq bir neçə kəlmə ilə fikrimi belə ifadə etmək istəyirəm ki, aktyorlar tərəfindən yüksək peşəkarlıqla təqdim olunan hər bir obraz, mükəmməldir, bitkindir. Böyük zəhmət, gərgin iş prosesi aydın şəkildə özünü göstərir. Tamaşada məşğul olan hər bir təcrübəli sənətkarlardan tutmuş, gənc aktyorlara qədər, hər kəsdə, bütün uğurlu tamaşalarda olduğu kimi, burada da tamaşadan-tamaşaya sıradan çıxacaq xırda nöqsanları nəzərə almasaq, qüsursuz ifa müşahidə olunur. Mən bütün iştirakçıları, yaradıcı və texniki heyətin nümayəndələrinin hamısını bu yeni, uğurlu, bitkin məhsula görə təbrik edir, Azərbaycan Teatrının uğurlu inkişafında daha səmərəli fəaliyyət göstərməyə səsləyirəm. Onlar teatrın təmirdən sonra hazırladığı bu ilk, yeni tamaşadakı çalışmaları və peşəkarlıqları ilə, onların yaradıcılığına şübhə ilə yanaşanlara sübut etdilər ki, onlar misilsizdirlər və hər biri Azərbaycan teatr sənətində öz yerləri, öz mövqeləri, öz sənət qüdrəti ilə, bu gün çox az sayda, qədirləri bilinməli olan teatr fədailəridirlər. Tamaşaya baxarkən düşündüm ki, görəsən bu gün onları kimlə əvəz etmək olar? Onlar səhnədən öz peşələri ilə özləri sübut etdilər ki, əlbəttə, heç kimlə. Nə qədər istedadlı gənc yetişsə belə, yenə də teatrda orta və yaşlı nəslin nümayəndələri, teatrın özəkləridir. Bu teatrın aktyorları, bu teatr akademiyasının məktəbində-onun səhnəsində, böyük sənət nümunələri yaratmış korifeylərlə yeriməyə başlamış, yüyürmüş, büdrəmiş, yıxılmış, qalxmış, bişmiş, bərkimiş, yetişmiş, formalaşmış, püxtələşmiş və nəhayət Akademik Milli Dram Teatrının ənənələrini öz sənəti ilə yaşada bilən parlaq simalardır. Həmin sənətkarlarla, vaxtilə mən də bir səhnənin dərsini aldığımdan və onlarla tamaşalarda səhnənin isti nəfəsini bölüşməyimdən qürur hissi keçirirəm. Onların hər biri mənim üçün əzizdir və mən onların, parlaqcasına nümayiş etdirdikləri əvəzolunmaz peşəkarlıqlarını və bu qüsursuz məhsullarını alqışlayıram. Haqqı danmaq olmaz. Dərk etmək lazımdır ki, bizim hər birimizin, göylərin teleskopundan baxmaq məqamı ilə üz-üzə gələcəyimiz zamanın, heç də uzaqda olmadığı bir həqiqət də göylərdən bizi izləyir.

Böyük əminliklə mən, bu qənaətə gəlmişəm ki, qloballaşan və sərhədsizləşməyə doğru gedən bir zamanda, yer üzünün bütün insanları kimi, Azərbaycan məkanında yaşayan insanlar da, düşünmək, əylənmək, heyrətlənmək, müasir, yüksək zövqlü tamaşalara baxmaq üçün Avropa teatrlarına üz tutmayacaq. Çünki artıq Azərbaycanda teatr sənəti inkişaf mərhələsinin müəyyən bir nöqtəsinə qədər yüksələ bilib. Göründüyü kimi, Elçinin, çox böyük mükafatlardan ucada dayanan, teatr üçün yazdığı bütün əsərləri, bu yüksəlişdə, kifayət qədər xidmət göstərib və bununla da öz yerini, mövqeyini müəyyənləşdirib.

İftixar PİRİYEV

AMEA-nın dissertantı,

əməkdar mədəniyyət işçisi

525-ci qəzet.- 2011.- 3 iyun.- S.6.