“...mənə elə gəlir ki,65 əsr yaşamışam...”

Pərvinin həmsöhbəti xalq şairi Sabir Rüstəmxanlıdır

Pərvin: Salam, Sabir bəy. 20 may nə günü idi?

Sabir Rüstəmxanlı: Xoş gördük. 20 May mənim oxuculara hesabat günüm idi. Yaradıcılıq gecələrini həm də özümə hesabat sayıram.

Pərvin: Bilirsiz, mən hər il öz doğum günümdə xoş əhvalda oluram. Sevinirəm. Çünki bir yaş böyüyürəm. Hətta bunu mənən hiss edirəm. Amma belə bir fikirlə də tez-tez rastlaşırıq ki, insan yaşlaşdıqca uşaqlaşır. Sizcə, insanın böyümə prosesi hansı yaşa kimi davam edir? Yaxud o, hansı yaşdan sonra uşaqlaşmağa doğru gedir?

Sabir Rüstəmxanlı: 65 il bir gün kimi keçib getdi. Amma mənə elə gəlir ki, 65 ildə 65 əsr yaşamışam. Təbii ki, yaş və qismətinə düşən baxt anlamında bir aşırım var. Xoşbəxtlikdən yazıçılar üçün belə bir dönüş, keçid nöqtəsi yoxdur. Yazıçı ömrünün sonuna kimi böyüyür. Çünki, hər yazı bir pillədir. Nə qədər ki, sözlə çatmaq istədiyin hədəf var, böyüyürsən. Mən bu yaşımda da ən azı ədəbi taleyimdə bir dayanma, dincəlmə, uşaq kimi qayğısızlanma ehtiyacı hiss eləmirəm.

Pərvin: Məncə, sizin dediyiniz böyümə həm də yazıçının tərcümeyi-halı ilə bağlıdır. Yəni yaşadığı mühitin onun hədəflərinin dəyişməsinə təsirini nəzərdə tuturam. Zənnimcə, həm dünya ədəbiyyatında, həm də elə bizim ədəbiyyatımızda sizin dediyiniz kimi böyüyəndə “uşaq” vaxtı dediyi sözdən imtina edən yazıçılar var....

Sabir Rüstəmxanlı: Doğrudur. Belələri çoxdur. Biz çox mürəkkəb zamanda, yüz illərin, min illərin ayırıcında, bir çox ehkam və təsəvvürlərin dəyişildiyi dövrdə yaşamışıq. Zaman öz ağır imtahanları, dəyişilən dəyər və qiymətləri ilə çoxlarını sındırıb. Mən xoşbəxtəm ona görə ki, 60, 70, 80-ci illərdə yazdıqlarımla sonrakı dövrdə yazdıqlarım arasında ciddi bir yaş fərqi yaranmadı. Müstəqillik deyirdim, bütövlük deyirdim, azadlıq deyirdim, sonrakı illərdə yaradıcılığım bu ideyalara xidmət etdi. Amma o dediyiniz “uşaqlaşma” dövrü yazıçının sözü bitmək üzrə olanda başlayır. Deməyə söz qalmayanda isə çevrilir beşikdəki dil açmamış körpəyə.

Pərvin: Sabir bəy, sizcə, indi “Ömür kitabı”nın qızlara cehiz verilməsindən danışmasaq, oxucularınız inciməzlər ki?

Sabir Rüstəmxanlı: Düz deyirsiz. Bu barədə çox danışılır... Amma bu məndən asılı deyil...

Pərvin: Sizin yaradıcılığınız haqqında çıxışların, yazıların çoxunda bu fikir olur. Mənim üçün oxucudan bəhs etmək hələ çox tezdir. Amma dostlarımdan ikisi ard-arda eyni hekayəmdən söz açanda, mən o biri hekayələrimin başını sığallamaq, könüllərini almaq istəyirəm. Onların əvəzinə darıxıram. Əksinə, haqqında danışılan hekayəyə qarşı içimdə bir hirs yaranır...

Sabir Rüstəmxanlı: Əslinə qalsa, mən də çoxdan yazılmış bir kitabımın kölgəsinə sığınmaq istəmirəm. O kitab haqqında çox danışılmasının bir səbəbi də sonrakı əsərlərimdən xəbərsizlikdir. Gizlətmirəm! Cavanlıqda içimdə şöhrətpərəstlik var idi. Bəlkə də bu əzablı uşaqlığın qisasını almaq duyğusundan irəli gəlirdi.

Pərvin: Görünür, yazıçıya hərəkət verən mühərriklərdən biri də özünü təsdiq eləmək istəyidir.

Sabir Rüstəmxanlı: Əlbəttə, içindəki gücü, sevgini başqalarına da göstərmək arzusu yaradıcılığın əsas mühərriklərindəndir. Yazıçı həmişə kiminçünsə yazır. Hətta gündəlik də yazanda... Onun işi gündəlikdən daha çox məktuba bənzəyir. Bəlkə də bəlli olmayan ünvanlaradı, amma məktubdu. Onu mütləq kimsə oxumalıdı. Gənclik illərində yazdıqlarımı kimlərinsə oxumasını, məni tanımalarını çox arzulayırdım... “Ömür kitabı”nın mənim üçün bir əhəmiyyəti də bu idi...

Pərvin: Bəs bu gün yazdıqlarınızla o cür ajiotaj yaratmaq, səs-küy salmaq istəmirsiz?

Sabir Rüstəmxanlı: İndi mən o duyğulardan çox uzağam. Kitabım çıxanda dostlarıma verirəm, bununla da ürəyimdə o işin bütün ehtirası sönür. Hər hansı məclisdə söz verildi-verilmədi, bir yerdə adım çəkildi-çəkilmədi, məni bunlar az ilgiləndirir. Ürəyimdəki sözü deyə bilməyim əsasdır. Çap etdirməsəm də olar. Onsuz da bütün acıları ortaya qoyduğum şeirləri üzə çıxarmaq çətindir və heç bunu istəmirəm də. Nəşri mümkün olan şeirlər də mənə solğun görünür. Bədiilik sarıdan normal, çap olunmalı lirik şeirlərim çoxdur, amma mən poeziyaya xalqın həyat müstəvisindən baxmağa öyrəşmişəm. O müstəvidən yanaşanda insanın cəmiyyətdən təcrid olunaraq yalnız özünə qapanması, öz hisslərinin hayında olmasını ictimai əxlaqa sayqısızlıq hesab edirəm.

Pərvin: Poeziyadan danışmışkən, bir məqamla bağlı fikriniz maraqlı olardı. Şeirdən nəsrə keçid ədəbiyyatımız üçün xarakterikdir. Zənnimcə, dünyada belə keçidlər azdı. Sizcə, bu nəylə bağlıdı və nəyə görə əks proses nadir hallarda baş verir?

Sabir Rüstəmxanlı: Cavanlıqdan bəri şeir mənə həmişə asan görünüb. Şeiri hər zaman yaza biləcəyimi düşünmüşəm. Amma nəsrdən həmişə qorxmuşam. Çünki, nəsr zaman və bir məkana bağlanıb yazmaq istəyir. Mənsə uşaqlıqdan həyat sevgisi ilə dolu olmuşam. Bir yerə qapanıb qalmaq mənim təbiətimə uyğun iş deyil. Hətta bir şeir də yazmışdım ki, anam məni yol üçün doğub. Yazıçılıq müəyyən zövqlərdən özünü məhrum eləməkdir. Özünlə təkbətəklikdir.

Pərvin: Yəqin, klassiklərimizin bəzilərinin tərki-dünyalıqları buna görə olub?

Sabir Rüstəmxanlı: Tərki-dünyalığın fəlsəfəsi böyükdür. Bu barədə danışmağa vaxtımız çatmaz. Bircə onu deyə bilərəm ki, təcrid yolunu seçən böyüklərimiz hətta dünyadan ayrıldıqları yerdən, öz balaca guşələrindən də onun sirrlərini və böyüklüyünü görüblər. Bəlkə də öz içindən dünyaya baxmaq dünyadan öz içinə baxmaqdan daha maraqlıdı... Bu təxminən damlanın okeanı, atomun kainatı əks etdirməsi kimidir. Müdriklərimiz bütün böyüklüklərin sirrini zərrələrdə görüblər. Amma mən allahın verdiyi ömrü doya-doya yaşayaraq, həyatın bütün gözəlliklərini görərək yazmaq istəmişəm.

Pərvin: Bir şeirinizdəki misralar yadıma düşdü: Allahın dünyasın sevdim doyunca, bir ömür də gərək allahı sevək.

Sabir Rüstəmxanlı: Bu misralarda reallıqdan xəyali dünyaya, nəsrdən poeziyaya keçid ovqatı var. Sizin sualınıza gəldikdə isə deyə bilərəm ki, nasirlərin yenidən şeirə qayıtması da olur. Məncə, bu iki hal bir-birini inkar eləmir. Nəsrə güc yetməyəndə, yaxud da gənclikdə buraxılmış poetik duyğuların qələmə alınması istəyi yarananda yollar geri dönür. Mənim yaradıcılığımda isə maraqlı paralellik var. Məsələn, məktəb illərimdə nəsrə fantastik hekayələrlə başlamışdım, son yazdığım nəsr əsəri də fantastikdir. Əsas məqam odur ki, kimsə həqiqətən söz adamıdırsa, onun üçün janr məhdudiyyəti yoxdur.

Pərvin: Bu günlərdə radiolardan birinə tanınmış bir yazıçını dəvət etmişdilər. Aparıcı yazıçının oxucuları haqda danışarkən bəlkə də mexaniki olaraq tez-tez çaşıb “dinləyici” sözünü işlədirdi. Özümdən misal çəkmək istəmirəm. Ancaq etiraf etməliyəm ki, bəzi hekayələrimi yazmazdan əvvəl ideya haqqında ətrafımdakı ədəbi zövqünə arxalandığım adamlarla söhbət edib, onların rəylərini öyrəndikdən sonra daha ürəkli oluram. Yəqin ki, bu adamlar dinləyici hesab oluna bilərlər. Bəlkə də bu mənim özümə inamımın zəif olmasından irəli gəlir...

Sabir Rüstəmxanlı: Yox, bu təbiidir... Gənclikdən irəli gələn duyğudur. Bəzən ehtiyac olur, kimsə desin ki, “bu əla ideyadır, yaz...” Mənə gələndə isə, kimləsə bölüşmək müxtəlif nəticə verə bilər. Koroğlunun 40 günü gözləməyə səbri çatmadığından Qıratının qanadlarının yanmasına bənzər hal da ola bilər. Bu mövzudan asılıdır. Bəzi mövzuları danışandan sonra daha yazmağa həvəs qalmır. Bu baxımdan yalnız dinləyicisi olan yazıçılar da var. Gənclik illərində mənim də belə dostlarım olub. Onlar ancaq danışırdılar. Məncə iri, tarixi əsər yazanda bölüşməyə daha çox ehtiyac olur. Yəni o əsərin nə qədər çox dinləyicisi olsa, o qədər də bilgi alırsan. Məsələn, “Ölüm zirvəsi”ni yazmışam, amma indi də Gəncə və Cavad xanla bağlı müəyyən adamlarla söhbət edəndə mənə bəlli olmayan məqamlar ortaya çıxır. Onlardan əsəri yazanda istifadə edə bilərdim.

Pərvin: Son müsahibələrinizdə deyirsiniz ki, hər beş ildən bir özümə hesabat verirəm. Beş ildə nə yazdım? Məncə beş ildə yazdığınız əsərləri rəflərə düzsək, “Difai fədailəri” romanı başda qoyulmalıdır. Amma bəzən tarixi mövzulara müraciət edən yazıçıları bu günün dərdlərini deyil, keçmişdən yazdıqlarına görə tənqid edirlər.

Sabir Rüstəmxanlı: Nə olar, qoy eləsinlər! Amma tarix təkcə tarixçilərin araşdırma obyekti deyil ki! Yazıçının əsas işi insan duyğularının, ruhunun və keçib gəldiyi yolun – bu üç obyektin üstündən pərdələri qaldırmaqdır.

Pərvin: Sizcə o pərdələri qaldırmaq hansı sərhəddə kimi mümkündür?

Sabir Rüstəmxanlı: Təbii ki, əxlaq sərhəddinədək... Yazıçı nə qədər pərdə qaldıra bilirsə, o qədər böyükdür. Gözümün qabağında tariximizin bir parçasının üstünə böyük dəyirman daşı qoyulmuşdur, heç onu qaldıran, ona baxan da yoxdur... Bunu da gizlədib uzaq tarixlərimiz kimi unutdurmağa çalışıblar. Mən də bu daşı, pərdələri qaldırıb keçmişimizin bir səhifəsini oxuculara göstərmək istəmişəm.

Pərvin: Romanı bəlgəsəl adlandırmısınız. Burda bədiiliklə sənədliliyin nisbəti nə qədərdir?

Sabir Rüstəmxanlı: Həmişə romanlarım üçün fərqli üslub axtarmışam. Ancaq, “Difai fədailəri” bizim dövrümüzə yaxın zamanı əhatə etdiyinə və real faciələri göstərdiyinə görə bunun üçün xüsusi üsluba ehtiyac görmədim. Bədiilik haqqında da çox az düşündüm. Amma təbii ki, əsas nə yazmaq deyil, necə yazmaqdır. Sadəcə bəzən hadisələrin özündə elə bir dramaturgiya, gərginlik olur ki, yazıçının əlavə rəng vurmasına ehtiyac qalmır.

Pərvin: Sabir bəy, deyirsiniz ki, bu əsər üçün xüsusi üslub axtarmamışam. Amma mən romanı oxuyarkən çarpaz zamanların təhkiyəsini gördüm. Məsələn, Əhməd bəy Ağaoğlunun Fransa həyatından orta əsr kübar Avropasının, Bakının təsvirlərində 60-70-ci illərin Bakısının, Qarabağla, Şuşayla bağlı məqamlarda isə həm məhəbbət, həm də qəhrəmanlıq dastanlarımızın ab-havası duyulur. Amma eyni zamanda da aradakı zaman sərhəddi çox zərifdir, keçidlər hiss olunmazdır...

Sabir Rüstəmxanlı: Müxtəlif talelərə həsr olunmuş süjetlər gəlib Difaidə birləşir. Ancaq o talelərin yolları və yaşantıları fərqli yazı tərzi tələb edir. Düşünürəm ki, vaxtım çox olsaydı, hər dövrün və hər süjetin boyalarını, rənglərini, intonasiyasını daha da gözəçarpan edərdim. Amma kitabın ümumi havası və bu günlə üst-üstə düşən faciələrin ağırlığı çəkib apardı məni. Mən o dövrə dönüb XX yüzilin əvvəlindən baxmaq istəmədim, bu günümüzdən ora baxdım.

Pərvin: Qarabağa aid bölmələrdən məhəbbət və qəhrəmanlıq dastanlarımızın havasının hiss olunması bəlkə də gözləniləndir. Çünki “Difaiyə gətirən yollar” adlandırılan bu bölmələrdə həm Qarabağın müxtəlif kəndlərində əhalinin erməni vəhşiliklərinə qarşı mübarizəsi, həm də bir neçə məhəbbət hekayəsi verilir. Düzü, qadınların həddən artıq cəsarətli olması sual doğurur. Məsələn, “Bürclər kəndi” bölməsi çoban oğlu Aslanla Aytacın məhəbbətindən bəhs edir. Aytacı ilan vurandan sonra onu həkimə qaçıran, ilk dəfə söhbət etdiyi adama: “Allaha da qurban olum, onun çoban oğluna da” deyir. Sonra da Aslana qoşulub qaçır. “Cəmil və Ayçiçək” bölməsində Cəmil Ayçiçəkdən yuxusu barədə soruşanda qız dialoqa çox açıq gedir... XIX–XX əsrdə şəhərdən uzaqda, sərt qaydalarla yaşayan əyalət qadınlarının bu qədər cəsarətli, açıq fikirli olması təəccüblü görünür... Bu cür qadın obrazlarını sizin başqa əsərlərinizdə də müşahidə eləmişəm. Yeri gəlmişkən “Göy tanrı” romanında Oğuzun əmisi qızı özü hisslərini açır ona...

Sabir Rüstəmxanlı: Dediyiniz epizodlar tarixi reallıqlara söykənir. Tarixən türk qadınları çox sərbəst, duyğularını açıq və gözəl şəkildə ifadə edən olublar. Heç kim buna əxlaq sərhədlərinin pozulması kimi baxmayıb.

Pərvin: Bununla razıyam. Hətta dastanlarımızda da belə qadın obrazları var. Amma sizin təsvir etdiyiniz zaman başqadır axı...

Sabir Rüstəmxanlı: Mühitin şərtləri daxilində, ya da əlimdəki sənədlərin diqtəsi ilə çalışmışam təsvirlərim reallığa yaxın olsun. Millətimizin gözəl bir qadınlıq tarixi var. Sadəcə bu tarixə bəzən yeni və çox süni yamaqlar vurulur. İndi hər şeyə bir maksimalist yanaşma var. Azadlıq adlandırılan davranış həddən artıq bayağı, qeyri-estetik bir şəklə düşür. Bu qadın yazarlarımıza da təsir edir. Oxucuya estetik sevinc vermək istəyi unudulur. Yazıçı-oxucu münasibətləri getdikcə kobudlaşır. Xüsusən, qadın yazarlar söyüşlə danışanda heyrətlənirəm... Oxucuyla onun könlünü qırmadan, həyatına narahatlıqlar qatmadan, incə rəftar edilməlidir.

Pərvin: Amma bu cür yazanlar özlərinin səmimiliklərini, hər şeyi öz adı ilə adlandırmaqda haqlı olduqlarını iddia edirlər. Yəni real həyatda bu varsa – problem, söyüş, qeyri-estetizm...və s. niyə ədəbiyyata olduğu kimi gətirilməsin?!..

Sabir Rüstəmxanlı: Onda qoy sizin “Samir üçün” adlı hekayənizdən misal gətirim. Bax, o dediyiniz real həyatdakı problem – cəmiyyətdə özünə yer tapa bilməyən, ədalətsizliklərdən yorulmuş, mühitdən qopub getmək istəyən gənc atanın yaşantıları estetik bir dillə təsvir olunub. Bütün bunları başqa, təbliğ olunan kobud bir dildə də yazmaq olardı. Ədəbiyyat tarixən dəyər yaratmaq sənəti sayılmışdır! Dahilərin qoruduqları estetik çərçivələr var, onlar qırılmamalıdır. Təəssüf ki, bu gün dünyada dəyərlərin dağıdılması prosesi daha güclüdür.

Pərvin: Sabir bəy, belə bir fikir var ki, yazıçı bütün obrazlarında həm də özünü yaradır. Bəzi qəhrəmanlarınızın, məsələn, “Difai fədailəri”ndə Zeynəlabidin Tağıyevin, “Ölüm zirvəsi”ndə Şeyxin, bənnanın dilində Sabir Rüstəmxanlı daha çox görünür. Deyək ki, heç bir ali təhsili olmayan Bakı milyonçusunun, yaxud bənnanın bu əsrin yazıçısı kimi danışması nə dərəcədə məqsədəuyğundur?

Sabir Rüstəmxanlı: Maraqlı sualdır. Yazı prosesində obrazlara nə isə verir, həm də nə isə alırsan. Yazıçılıq xərclənə-xərclənə qazanmaqdır. Öz duyğularını, hisslərini, zamanını qızırğanmadan, bəlkə də insafsızcasına xərcləyirsən. Əvəzində isə qəhrəmanını istədiyin kimi yaratmaq haqqı qazanırsan. “Göy tanrı”, “Xətai yurdu”, “Ömür kitabı”, “Ölüm zirvəsi”, “Difai fədailəri”ndə ayrı-ayrı qəhrəmanlar olsa da, əsas qəhrəman millətdir. Avropa romançılığı insan taleləri və insan faciələri üstündə qurulub. Son əsrlərdə yaranan Azərbaycan ədəbiyyatının baş qəhrəmanı isə xalqın faciəsidir. Fikrimizi bu faciələrə yönəltdiyimizdən ayrı-ayrı insan xarakterləri haqqında düşünməyə zamanımız olmayıb. Ona görə H.Z.Tağıyev, Ə.Ağaoğlu və başqalarının fərdi xüsusiyyətlərini qabartmaqdansa, o dövrün obrazını yaratmaq haqqında düşünmüşəm.

Pərvin: Əgər indi yenidən ömür kitabı yazsaydız, necə yazardız?

Sabir Rüstəmxanlı: Çətin sualdır. Müxtəlif yanaşmalar ola bilərdi. Maarifçilik ruhuna köklənmiş bir əsər yaza bilərdim. İntellektual ehtiyaclar həmişə var. Həm böyük, həm balaca dünya mənim gözümdə nədir? Bu mövzu da cəlb edicidir.

Pərvin: Mənə arzunuz...

Sabir Rüstəmxanlı: Arzu edirəm ki, zamanı itirmədən ömrünüzün əsas kitabını yazasınız.

P.S. – Söhbətin əvvəlində mən də, Sabir bəy də “Ömür kitabı”ndan danışmayacağımızı desək də, mümkün olmadı...

525-ci qəzet.- 2011.- 4 iyun.- S.20-21.