Cabbarlışünaslığa yeni və dəyərli töhfə

 

 XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında ən çox öyrənilən, tədqiq və nəşr olunan sənətkarlardan biri Cəfər Cabbarlıdır (1899-1934). Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Asif Rüstəmlinin “Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti”(Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2009) kitabını oxuyana qədər, səmimi qəlbdən etiraf edim ki, “C.Cabbarlı haqqında hər şeyi bilirəm iddiasında olmasam da, çox şeyi bilirəm” gümanında idim. C.Cabbarlının sovet dönəmində və müstəqilliyimizin ilk illərində çap olunmuş bədii və elmi əsərlərini, tərcümələrini oxumaqla yanaşı, akademik Məmməd Arifin məlum tədqiqatlarından üzü bu yana böyük dramaturq haqqında yazılan çox sayda elmi-nəzəri, bədii-publisistik əsərləri də oxuduğumdan və sənətimlə bağlı uzun illər C.Cabbarlını tədris etdiyimdən özümü bu bənzərsiz sənətkarın az qala bilicilərindən biri hesab edirdim. Asif müəllimin – arxiv tozunu uda-uda, saralmış kağızlarla dilləşə-dilləşə, onlara yeni həyat bəxş edə-edə nəzəriyyəçi və mətnşünas alim kimi formalaşan təvazökar qələm dostumun kitabını oxuyandan sonra başa düşdüm ki, bildiklərim C.Cabbarlını olduğu kimi qavramağa yetərli deyilmiş.

Asif Rüstəmli tədqiqatını o faktlar əsasında qurub ki, bu faktların əksəriyyəti ya büsbütün ədəbi-elmi ictimaiyyətə bəlli olmayıb, ya da bəlli olubsa da, üstündən vaz keçilmək məsləhət bilinib. Hər iki halı C. Cabbarlı həyatı və irsinin tədqiqi tarixi üçün zərərli hal hesab edir və bu “unudulmuş” faktlarla böyük ədibin sənət və həyat yolunun bir sıra qaranlıq məqamlarına işıq tutduğu üçün müəllifə bəri başdan minnətdarlığımızı bildiririk. C.Cabbarlının otuz beş illik ömür tarixçəsini və iyirmi ildən artıq davam edən yaradıcılıq yolunu, demək olar ki, sətir-sətir vərəqləyən A. Rüstəmli təkzib olunmaz dəlillərlə sübut edir ki, ədibin 7-ci rus və müsəlman məktəbində oxuması da, mətbuata ilk gəlişi də, indiyəqədərki tədqiqatlarda olduğu kimi deyil, yəni C.Cabbarlının 1907-ci ildə birinci sinifə getməsi və 1915-ci ildə mətbuat aləminə gəlməsi tarixləri yanlışdır. Əldə etdiyi dəlillərlə o, sübut edir ki, C.Cabbarlı 1905-1908-ci illərdə 7-ci rus və müsəlman məktəbində oxumuş, ilk yazısı da 1907-ci ildə “Tazə həyat” qəzetində dərc olunmuşdur.

 C.Cabbarlının uşaqlıq və ilk gənclik çağları, 7-ci rus və müsəlman məktəbində və Bakı şəhər Alekseyev adına 3-cü Ali-ibtidai məktəbdə oxuduğu illər, ona dərs deyən müəllimlər, yazılarını çap etdirdiyi mətbuat orqanlarının gənc Cabbarlının dünyagörüşünün formalaşmasına təsiri barədə yerli-yataqlı və inandırıcı məlumat verən müəllif özündən əvvəl bu sahə ilə məşğul olan tədqiqatçıların əsərlərini də araşdırmaya cəlb etməyi unutmur, irəli sürdüyü hər bir mülahizənin arxasında fakt, yaxud rəsmi sənəd durduğundan bir çox mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirir. Gənc C.Cabbarlının ilk poetik əsərlərinin nə vaxt və hansı mətbuat orqanlarında çap etdirməsi məsələsinə aydınlıq gətirən A.Rüstəmli gərgin və üzüntülü zəhmət sayəsində tapdığı faktlara əsaslanaraq mübahisəyə biryolluq son qoyur və yazır: “İstinad edilən faktlar, irəli sürülən arqumentlər Cəfər Cabbarlının ilk lirik və satirik şeirlərinin tarixinin 1915-ci il aprel və iyun aylarında çap edilmiş “Bahar” və “Əl götür” əsərlərindən deyil, “Həqiqəti-əfkar” qəzetinin 5 noyabr 1911-ci il 2-ci nömrəsində dərc edilən “Eşidənlərə” və “Şücaətim” şeirlərindən başlandığını təsdiqləyir. Məlumdur ki, elmi ictimaiyyət C.Cabbarlının ilk dram əsəri olan”Vəfalı Səriyyə”nin 1915-ci ildə yazıldığını qəbul etmiş, hazırkı ali və orta məktəb dərsliklərində bu fakt bu gün də qüvvədə qalmaqdadır. A. Rüstəmlinin əldə etdiyi və C.Cabbarlının öz xətti ilə yazılmış bir cib kitabçasında “Vəfalı Səriyyə” dramının da mətni var və burada “Vəfalı Səriyyə”nin yazılma tarixini nişan verən müəllif qeydləri vardır: “1912, noyabrın 1-də, Qurban ayının 3-də”. Düzdür, müəllif özü də qeyd edir ki, C.Cabbarlı sonralar əsər üzərinə işləmiş, düzəlişlər etmişdir. A.Rüstəmli yazır ki, “Vəfalı Səriyyə”nin son mətni dörd pərdə olsa da, ilkin variant iki məclisdən ibarətdir. Birinci və ikinci pərdələr birinci məclisdə, üçüncü və dördüncü pərdələr isə ikinci məclisdə bir yerdə verilmiş, sonralar isə müəllif tərəfindən mətn üzərində əlavələr, düzəlişlər edilərək təkmilləşdirilmişdir” . Asif Rüstəmlinin digər bir tapıntısı C.Cabbarlının 13-14 yaşlarında ikən yazdığı, indiyədək çap olunmayan və haqqında danışılmayan, “Seyid Hüseyn Sadıqzadənin “böyükcə bir hekayə” adlandırdığı” “Kazım bəy” əsəridir. Müəllif kitabında bitməmiş və hazırda C.Cabbarılı adına Respublika Dövlət Teatr Muzeyində saxlanılan bu əsərdən natamam roman kimi bəhs edir və imkanları daxilində əsərin qısa məzmunu ilə oxucuları tanış etməyi də unutmur. Məşhur milyonçu və maarifpərvər İsa bəy Aşurbəyovun oğlu Süleyman Aşurbəyov, Mirzəbala Məhəmmədzadə, Hacı Cabbarzadə və s. başqaları ilə C.Cabbarlının əlaqələrinə geniş yer verən və C.Cabbarlının bir millətçi, türkçü kimi formalaşmasında yaxın ətrafının mühüm rol oynadığını bildirən müəllif fikirlərini əsaslandırmaq üçün bir çox indiyə kimi bəlli olmayan sənədləri tədqiqata cəlb edir, onların fotosurətini verməklə gələcək mübahisələrə bəri başdan yekun vurur. Məlumdur ki, 1916-1920-ci illər C.Cabbarlı yaradıcılığının ən məhsuldar illəridir. A. Rüstəmli C.Cabbarlının bu illərdə yazdığı məlum əsərləri ilə yanaşı, çoxlu çap olunmamış əsərlərini də tədqiqata cəlb edir, onlara yeni nəfəs və yeni həyat verir. Müəllif kitabının “Cəfər Cabbarlı cümhuriyyət dönəmində” bölümündə bizi C.Cabbarlının daha az öyrənilmiş keyfiyyətləri ilə tanış edir.

 C.Cabbarlının bu illərdəki həm ədəbi, həm də siyasi fəaliyyətinin geniş mənzərəsini gözümüz önündə canlandırmağa müvəffəq olan müəllifin çox doğru qənaətinə görə C.Cabbarlı “istiqlal hərəkatının atəşin bağrından qopan, pərvəriş tapan, türk milliyyətçiliyi və hürriyyətçiliyi məfkurəsinə sahib çıxan” parlaq nümayəndəsi kimi ədəbi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində idi. Müəllifin araşdırmalarının nəticələrindən o da aydın olur ki, həmin illərdə gənc C.Cabbarlıya, onun yaradıcılığına maraq çox böyük imiş. Tədqiqatdan o da məlum olur ki, C.Cabbarlı Qafqaz İslam ordusunun komandanı kimi Bakıya gəlmiş Huru Paşanı da heyran qoymuş və Nuru Paşa, hətta C.Cabbarlının qonağı da olmuş, onun ev şəraitini yaxşılaşdırmaq istəsə də, o, minnətdarlıqla bundan imtina etmişdir. Müəllif daha sonra bildirir ki, bu görüşdən sonra Nuru Paşa gənc C.Cabbarlıya bir neçə qiymətli hədiyyə göndərmiş və ədibin anası Şahbikə xanım hazırda C.Cabbarlıbnın ev muzeyində ən qiymətli eksponatlar kimi qorunan bu hədiyyələri qəbul etmək məcburiyyətində qalmışdı. Tədqiqatçı onu da vurğulayır ki, “Bakı müharibəsi” adlı beş pərdəli daramı da (əsərin mətni hələ ki, tapılmayıb – İ.Q.) məhz general Nuru paşaya, onun başçılıq etdiyi qəhrəman türk ordusuna həsr olunmuşdur. “Ulduz”, “Ədirnə fəthi” dramlarının səhnə təcəssümü ilə bağlı ədəbi ictimaiyyətə bəlli olmayan bir çox faktları üzə çıxaran A. Rüstəmli bu illərdə C.Cabbarlını yazdığı bir sıra unudulmuş şeirlərini də “Künci-qəfəsdən” azad edərək ictimaiyyətə təqdim edir, bir sıra şeirlərinin (məsələn məşhur “Ana” şeiri) isə qələmə alınma tarixinə aydınlıq gətirir. Biz məhz A.Rüstəmlinin gərgin zəhmətinin sayəsində C.Cabbarlının həmin illərdə şərqiyə çevrilərək dillər əzbəri olan, lakin mətni indiyə kimi çap olunmayan daha iki əsəri ilə: – “Türk sağ ikən...” və “Yaşasın Azərbaycan” şeirləri ilə tanışlıq imkanı qazanırıq. C.Cabbarlının Sovet dönəmində çapı mümkün olmayan “Sevdiyim”, “Sevimli ölkəm”, “Azərbaycan bayrağına” şeirlərini təhlil edən və sonuncu şeiri “milli rəmzlərimizin ilk poetik əlifba dərsliyi”hesab edən müəllif çox ədalətli olaraq qeyd edir ki: “ Milli ruhlu Azərbaycan gəncliyinin maariflənməsində, ictimai şüurun oyanışında C.Cabbarlının poetik irsinin əhəmiyyəti danılmazdır”... və bu əsərlər “mövzusu, ideya istiqaməti, fonematik səslər sistemi, musiqiyə uyarlığı etibarilə milli himnin yaranması prosesində təməl, mərhələ missiyasını daşıyan layiqli sənət nümunələridir”. Kitabın C.Cabbarlı şəxsiyyətinin gizli məqamlarına işıq salan ən dəyərli bölümü, heç şübhəsiz ki, “Cəfər Cabbarlı və gizli istiqlalçılar” başlığı altında verilənlərdir. Qırmızı ordunun Azərbaycanı işğal etməsindən sonrakı dövrdə təkcə C.Cabbarlının həyat və fəaliyyətini deyil, ümumiyyətlə Azərbaycan tarixinin həmin zaman kəsiyini öyrənmək üçün çox qiymətli fakt və rəsmi sənədlərin üzə çıxarılaraq ictimaiyyətə təqdim olunduğu bu səhifələrdə bəlli olmayan, bilərəkdən gizlədilən bir çox həqiqətlərə işıq tutulur. İstintaq, axtarış və üzləşdirmə protokolları, izahatlar, dindirmələr və s. bu kimi qatı açılmamış səhifələrin mətnlərini, şəkillərini verməklə tədqiqata cəlb edən A. Rüstəmlinin bu sahədə ən böyük uğuru, bizcə, hələ bundan sonra öz qiymətini alacaqdır. Dövrün ədəbi-siyasi salnaməsi təsiri bağışlayan bu səhifələr təkcə C.Cabbarlının deyil, həm də onun məsləkdaşları olan Mirzəbala Məhəmmədzadə, Əbdülvahab Yurdsevər, Hacıbaba Cəbiyev, Ağasəlim Rəhimov, Nəsrulla İsrafilov, Qurban Musazadə, Ələsgər Ələkbərov, Əsəd Axundov və başqalarının həyatı və siyasi fəaliyyətini öyrənib obyektiv şəkildə qiymətləndirmək üçün çox maraqlı və gərəkli faktlarla zəngindir.

Kitabın sonrakı bölmələri C. Cabbarlının Sovet hakimiyyəti illərindəki yaşam tərzi və fəaliyyətini əks etdirir və məlumdur ki, ədibin həyatının 1923-1934-cü illər dövrü bir sıra monoqrafik tədqiqatlar, hətta bədii əsərlər üçün mövzu olmuşdur. Asif Rüstəmlinin ustalığı ondadır ki, o, özündən əvvəl yazılanları sistemə salıb ümumiləşdirməklə kifayətlənməmiş, unudulmuş, tədqiqata cəlb olunmamış bir sıra faktları da üzə çıxararaq müqayisələr aparmış və əsl həqiqəti ortaya qoya bilmişdir. Asif Rüstəmlinin uzun illər davam edən səmərəli axtarışlarının bəhrəsi kimi meydana çıxan bu dəyərli və fundamental əsəri haqqındakı qısa, tezisvari mülahizələrimizdən sonra belə bir nəticəyə gəlirik ki, zəhmət heç vaxt səmərəsiz qalmır. Əminliyimi bildirmək istəyirəm ki, arxivlərdə tozlu qovluqları, oxunmağı çətinliklər törədən, adamın gözlərinin nurunu aparan ərəb qrafikalı mətbuat orqanlarını, saralıb-solmuş əlyazmaları səbir və təmkinlə araşdırıb alim, mətnşünas səliqəsi ilə sahmana salaraq Cabbarlışünaslığa yeni, dəyərli töhfə, sanballı monoqrafiya bəxş edən tədqiqatçı-alimin bu böyük zəhməti ədəbi-elmi ictimaiyyət tərəfindən layiqincə dəyərləndiriləcək.

 

 

İslam QƏRİBLİ,

ədəbiyyatşünas,

“Qızıl qələm” mükafatı laureatı

 

525-ci qəzet.- 2011.- 8 iyun.- S.6.