130 yaşlı qəzet

“Kaspi”nin qürur duyulası tarixi

XIX əsrin sonlarında Bakıda rus dilində bir neçə qəzet nəşr edilirdi. 1871-1872-ci illərdə ilk nəşr edilən “Bakinskiy listok” (“Bakı vərəqəsi”) qəzeti iqtisadi və ədəbi-siyasi mövzulara üstünlük verirdi. 1876-cı ildə Bakıda rus dilində nəşr edilən “Bakinskiye izvestiya” (“Bakı xəbərləri”) qəzeti isə Bakı Quberniya İdarəsinin rəsmi orqanı idi. 1900-cü ildə bütün Qafqazda 47 mətbuat orqanı mövcud idi ki, onlardan 33-ü rus dilində nəşr edilirdi.

Azərbaycanda rus dilində nəşr edilən bu mətbuat orqanları sırasında ən mühüm yeri “Kaspi” qəzeti tuturdu. Bu dövrdə tanınmış azərbaycanlı ziyalılar bu qəzetin səhifələrində maraqlı yazılarla çıxış edirdilər.

“Kaspi” qəzetinin yaradılması ideyası “Bakinskiye izvestiya” qəzetinin redaktoru Viktor Vasilyeviç Kuzminə məxsus olub. Qəzetin nəşrinə icazə 1880-ci ilin 8 dekabrında verilib. Qəzetin ilk sayı isə 1881-ci ilin yanvarın 1-də şəxsi mətbəədə nəşr edilib.

“Kaspi” qəzetinin fəaliyyət proqramı belə olub: 1) Yerli və ümumdövlət işi haqqında baş məqalə; 2) Gündəlik hadisələrin icmalı; 3) Rusiyada və xarici ölkələrdə neft işi; 4) Port; 5) Nəsr əsərləri; 6) Xronika; 7) Elanlar.

Qeyd edək ki, “Kaspi” qəzetinin müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı redaktorları olub: 1) Q.E.Startsev – 1887-ci ildə V.V.Kuzminin xəstəliyi ilə bağlı qəzetin müvəqqəti redaktoru olub; 2) V. P. Liçkuş – Xomutov – yerli gimnaziyanın müəllimi olub, 1887-1888-ci illərdə redaktorluq edib; 3) P. T. Qordiyevski, Tiflisdə nəşr edilən “Qafqaz” qəzetinin əməkdaşı olub, 1888-1889-cu illərdə redaktorluq edib; 4) N. A. Sokolinski, keçmiş hərbçi, olub 1889-1897-ci illərdə redaktorluq edib.

1897-ci ildə N. A. Sokolinskinin ölümündən sonra tanınmış Azərbaycan milyonçusu və maarifpərvər xadimi H.Z.Tağıyev qəzetin sahibi olur və qəzetin redaktorluğunu ilk dəfə olaraq azərbaycanlı Ə. Topçubaşova həvalə edir. Ə. Topçubaşov 1907-ci ilə qədər qəzetin redaktoru olub, bir müddət isə Ə. Hüseynzadə qəzetin redaktorluğunu edib. Sonradan isə 1907-1919-cu illərdə qəzetin redaktoru vəzifəsini A. A. Veynberq həyata keçirib.

Qeyd edək ki, “Kaspi” qəzeti 29-cu sayına qədər həftədə iki dəfə çıxıb. Qəzet 1881-ci ilin iyulundan həftədə üç dəfə, 1884-cü il yanvarın 1-dən isə gündəlik olaraq nəşr edilməyə başlayır.

“Kaspi” qəzeti nəşr edildiyi ilk illərdə geniş ictimai auditoriyanı əhatə etmək imkanında deyildi. Odur ki, fəaliyyətinin ilk dövrlərində qəzet daha çox yerli xarakter daşıyan mövzulara üstünlük verirdi. Yəni qəzetin səhifələrində neft sənayesi, Zaqafqaziya dəmiryolu, ticarət və başqa mövzular üstünlük təşkil edirdi.

Qəzetin ilk redaktoru olan V. Kuzmin 1886-cı ilin yanvarın 1-də “Kaspi” qəzetinin Azərbaycan dilində “Çıraq” adlı əlavəsini nəşr etməyə çalışsa da, bu işi reallaşdıra bilmədi. O dövrdə mövcud olan Senzura Komitəsi buna icazə vermədi.

“Kaspi” qəzetinin Azərbaycan mühitinə təsirinin artırılmasında 1889-cu ildən redaktorluq edən N.A.Sokolinskinin böyük rolu oldu. Rusiya jurnalistləri arasında məşhur olan N. A. Sokolinski qəzetin əhatə dairəsinin genişlənməsinə ciddi zəhmət sərf etdi.

XIX əsrin 90-cı illərində demokratik ruhlu bir qrup yazıçı-publisist qəzetlə əməkdaşlığa başlayır. Bu dövrdə redaksiya heyətinə də yeni üzvlər daxil edilir: M.Mahmudbəyov, N.Nərimanov, M.T.Sidqi, M.Şahtaxtlı və başqaları. Tanınmış jurnalist H. Zərdabi qəzetlə əməkdaşlıq edir, məşhur folklor toplayıcısı T.B.Bayraməlibəyovun yazıları nəşr edilir, N.Vəzirovun qəzetlə yaradıcılıq əlaqələri möhkəmlənir. Eyni zamanda qəzetin səhifələrində rus və gürcü mədəniyyətinin aparıcı xadimlərindən olan İ. Svedentsevin, N. Kozerenkonun, Q. Mayaşvilinin açıq və müxtəlif imzalarla yazıları çap edilir.

Qəzetə yeni qüvvələrin cəlb edilməsi nəticəsində tarixlə, etnoqrafiya və yerli xalqların ədəbiyyatı ilə bağlı materiallar nəşr edilir. Eyni zamanda qəzetdə Rusiyada və xarici ölkələrdə baş verən yeniliklər, hadisələr əksini tapır. Məhz bu dövrdə qəzetdə “teatr və musiqi” rubrikası açılır və burada Bakının musiqi və teatr həyatı haqqında məlumatlar verilir. Oxucular məhz bu qəzet vasitəsi ilə Azərbaycanın görkəmli dramaturqları olan M F.Axundovun, N.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin, N. Nərimanovun tamaşaya qoyulan pyesləri haqqında geniş məlumat əldə edirlər.

Bu dövrdə “Kaspi” qəzeti öz oxucularını Azərbaycan klassik irsi, xalq yaradıcılığı, ayrı-ayrı yazıçı və şairlərin yaradıcılığı ilə də tanış edir. Qəzetdə “Ədəbi-tənqidi” şöbə aşağıdakı aşağıdakı rubrikalarla yazılar təqdim edir: “Ədəbi qeydlər”, “Bizim jurnallar”, “Jurnal icmalı”, “Tənqid və biblioqrafiya”, “Teatr və musiqi”, “Müsəlmanların həyatından və mətbuatından” və s.

Qeyd etdiyimiz kimi, 1890-cı illərdən başlayaraq Azərbaycanın tanınmış jurnalist və yazıçılarından olan H. Zərdabi, M.A.Şahtaxtinski “Kaspi” qəzeti ilə əməkdaşlığa başladılar. 1891-ci ildən elm və maarif xadimi olan M.A.Şahtaxtinskinin bu qəzetdə yazılarına rast gəlmək mümkündür. Hətta qəzetin redaktoru N. A. Sokolinski üç ay müddətində Bakıda olmadığı zaman qəzetin müvəqqəti redaktorluğunu M.A.Şahtaxtinski yerinə yetirib.

“Kaspi”dəki məqalələrində M.Şahtaxtinskinin böyük savad və istedadı, geniş dünyagörüşü özünü göstərməkdədir. Bu yazılarda onun maarifçi, filosof, publisist, tarixçi, diplomat kimi yüksək qabiliyyəti görünməkdədir. M.F.Axundovun və H.Zərdabinin maarifçi görüşlərini davam etdirən M.Şahtaxtinskinin “Kaspi”dəki yazıları ciddi öyrəniləsi zəngin bir irsdir. Şərq mədəniyyəti və tarixinin gözəl bilicisi olan M. Şahtaxtinski həyatın bütün sahələrində yenilikləri izləyir və öz yazılarında əks etdirirdi. M.A.Şahtaxtinskinin “Kaspi” qəzetində fəaliyyəti və məqalələrində toxunduğu problemlər aktual və dəyərli idi.

“Kaspi” qəzetində Azərbaycan mətbuatının banisi H.Zərdabinin də dəyərli yazıları çap edilirdi. H.Zərdabinin bu qəzetdəki fəaliyyəti 1896-1907-ci illəri əhatə edir. Öz yazılarında o, yüksək ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi üçün xüsusi məktəblərin açılmasını, xalqın güzəranının yaxşılaşdırılmasını, fəhlələrin və onların uşaqlarının təhsil almasının vacibliyini qeyd edirdi. Eyni zamanda o, yazılarında kənd təsərrüfatının inkişafına diqqət yetirirdi, təbii sərvətlərin dağıdılmamasını, meşələrin qorunmasını əhəmiyyətli hesab edirdi. 1897-ci ildə Azərbaycanın tanınmış mütəfəkkiri Əhməd bəy Ağayev H. Z. Tağıyevin dəvəti ilə Bakıya gəldikdən sonra realnı məktəbdə pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir və “Kaspi” qəzetində əməkdaşlığa başlayır. Bu dövrdə o, daha çox islam dini ilə bağlı məqalələr yazaraq, “Kaspi”də çap etdirir. Özünün məşhur “Maariflənmə ehtiyacları” məqaləsində o, İslamın tarixinə, İslamın elmə, maariflənməyə və inkişafa münasibətini açıqlayır, ciddi təhlillər aparır (1893, N225).

Bu dövrdə Ə. Ağayev “Kaspi” qəzetində çox dəyərli yazılar çap etdirir: 1) “Azərbaycan-tatar dilində qəzetin vacibliyi”(1900, N262), “Şərqdə mətbuat məsələləri” (1900, N128).

Onun 1899-cu ildə “Kaspi”də çap edilən (N262) “Şərqdə jurnalistikanın icmalı” oçerki çox aktual və dəyərlidir.

“Kaspi” qəzetinin fəaliyyəti tarixində Ə. Topçubaşovun xüsusi xidməti var. Ə. M. Topçubaşovun “Kaspi”dəki fəaliyyəti onun bir yaradıcı şəxsiyyət və publisist kimi dünyagörüşünün formalaşmasında böyük rol oynayıb. Ə. Topçubaşov “Kaspi” qəzetində redaktor kimi 1898-ci ilin 24 iyunundan – 1907-ci ilin 20 oktyabrına qədər çalışıb. “Kaspi” qəzetinin bu dövrdə çıxan saylarını təhlil etdikdə onun çox təcrübəli və istedadlı bir jurnalist olduğunu görürük. Dünya mədəniyyəti ilə tanışlığı, doğma ədəbiyyat ənənələrinə bağlılığı onun görkəmli bir publisist kimi formalaşmasına ciddi təsir göstərib. Qəzet redaktoru kimi böyük səlahiyyətlərə malik olması onun redaksiya işində ciddi dəyişikliklər etməsinə şərait yaradırdı. Məhz bu dövrdə 1890-cı illərin sosial-iqtisadi və siyasi həyatı qəzet səhifələrində əhəmiyyətli yer tuturdu. Açıq imza ilə də Ə. Topçubaşovun çox məqalələri çap edilib. Amma “Kaspi”də o, yazılarını daha çox “T” və “Ə. M.” imzaları ilə çap etdirirdi.

Ə. M. Topçubaşov jurnalistikanın əsas vəzifəsini xalqın ehtiyacını əks etdirməkdə də həqiqətə xidmətdə görürdü. Odur ki, Ə.M.Topçubaşovun “Kaspi”yə gəlişi ilə qəzet daha çox ictimai maraq kəsb etməyə başladı. Bu faktı sübut edən həm də qəzetin həmin dövrdəki tirajı idi. “Qafqaz Təqvimi”ndə verilən məlumata görə 1899-cu ildə “Kaspi” qəzeti 2500 tirajla, 1900-1902-ci illərdə 3500 tirajla, 1904-cü ildə 5100 tirajla, 1906-cı ildə isə 10 000 tirajla nəşr edilirdi. Bu da Ə.M.Topçubaşovun yüksək redaktorluq bacarığının nümunəsi idi.

Azərbaycan milli istiqlal mücadiləsi və dövlətçiliyi tarixində önəmli yer tutan Ə.M.Topçubaşov rus və Qafqaz mətbuatında da dərin iz qoyub. Onun “Kaspi” qəzetində nəşr edilən yazıları isə olduqca aktual və maraqlıdır.

Qeyd edək ki, məhz Ə.M.Topçubaşovun redaktorluğu dövründə “Kaspi” qəzeti “Ümumrusiya Müsəlmanları qəzeti” kimi məşhurlaşdı və oxunaqlı mətbuat orqanına çevrildi.

Qəzetin redaktorluğunu edən Ə.M.Topçubaşov “Kaspi”də çox kəskin və problem xarakterli yazılarla da çıxış edirdi. Onun “Kaspi”də nəşr edilən məqalələrindən biri belə adlanır: “Müsəlmanlar azadlıq hərəkatında” (1905, N216). Məqalə 1905-ci ilin 17 oktyabrında çarın qəbul etdiyi məşhur manifestə həsr edilib. Manifestin ümumi təhlilini verən Ə.M.Topçubaşov məqalədə bir məqama xüsusi diqqət yetirir: “Azadlıq o yerdə yaşayır ki, orda insanlar onun uğrunda ölməyə hazırdır. Kim həqiqəti yaşatmaq istəyirsə, qoy milli-azadlıq hərəkatına qoşulsun və həlak olsun, nəinki, hüquqsuz bir qul kimi yaşasın”.

Qeyd edək ki, Ə.M.Topçubaşovun publisistikasını fərqləndirən başlıca cəhət onun yüksək ideyalılığında və demokratikliyində idi. O, toxunduğu bütün problemləri sadə, aydın və canlı olaraq təqdim etməyi bacarırdı. Və bu, təsadüfi deyildi. O, hələ yüksək savadı olmayan oxucunu öyrətmək və ciddi yazılar qəbul etdirmək üçün uğurlu müqayisələr aparır, bənzətmələrdən, xalq məsəllərindən istifadə edirdi.

Onun yazılarını fərqləndirən digər başlıca xüsusiyyət isə aktuallıq idi. Həmin aktuallıq bu gün də oxucuları cəlb edir və maraqlandırır.

Ə.M.Topçubaşovun “Kaspi”də çap edilən yazılarında Qarabağda olan vəziyyətə, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı yürütdüyü siyasətə və mövcud ziddiyyətlərə xüsusi diqqət yetirilirdi. Ə.M.Topçubaşov “Kaspi” qəzetində nəşr edilən Azərbaycanın ictimai-siyasi həyat hadisələrinə toxunan yazılarında isə maarifçilik çərçivəsindən kənara çıxır, Birinci Rus İnqilabı illərində o, daha çox vicdan, söz, mətbuat azadlığı ilə bağlı publisistik yazılar çap etdirirdi.

Qeyd edildiyi kimi, “Kaspi” qəzetində nəşr edilən yazılar məzmun və ideya baxımından çox zəngin və maraqlıdır. Bu yazılar o dövrün problemlərinin və aparıcı demokratik ziyalıların ideya və fikirlərini öyrənmək baxımından çox əhəmiyyətlidir.

Qəzetin materialları sübut edir ki, “Kaspi” ilk sayından son dövrünə qədər Azərbaycanda maarifçilik ideyalarının yayılmasında, keçmiş mədəni irsin təbliğində, teatrın inkişafında, doğma ana dilində mətbuatın yaradılmasında mühüm rol oynayıb.

Nəsiman YAQUBLU,

tarix elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2011.- 11 iyun.- S.9.