Milli mədəni irsimizdə Çövkən: həm mədəniyyət, həm idman nümunəsi

Bu gün Azərbaycan yalnız tarixi-mədəni abidələri, misilsiz maddi mədəniyyət nümunələri ilə deyil, həm də qeyri-maddi mədəni irsi ilə dünyada tanınır.

Qeyri-maddi mədəni irsimizin özünəməxsus tarixi və ənənələri olan nümunələrindən biri də milli atüstü oyunlar- çövkən oyunlarıdır. Qədimdən bu günə qədər gələn bu oyunlara bu gün də böyük maraq var.

Azərbaycanda həmişə bir müqəddəslik, həmişəyaşarlıq, məğrurluq var və daha neçə-neçə bu kimi müsbət keyfiyyətləri özündə cəmləşdirib. Atı nağıllarımıza, dastanlarımıza gətirən, əsas qəhrəmanlardan birinə çevirən də elə bu xüsusiyyətlərdir. “Koroğlu” dastanını oxuyub Qıratı sevməmək mümkün deyil. Sadalanan keyfiyyətlərə bu və ya digər formada başqa heyvanlarda da rast gəlmək mümkündür. Ancaq atı onlardan fərqləndirən bir xüsusiyyət də var – o, insanların əbədi dostu və köməkçisidir. Bəşər övladı tarixən atdan xeyir görüb, faydalanıb.

Xalq arasında inama görə, əgər yuxuda at görmüsənsə, arzuna, istəyinə çatacaqsan.

Çövkən – qaydaları pozulmaz oyun

Azərbaycanın qədimdən bəri müxtəlif milli oyunları olub ki, onlar xalqımızın adət-ənənəsini özündə əks etdirərək bugünkü günümüzə qədər gəlib çıxıb. Bunlardan biri də çövkən oyunudur ki, bu gün də bu oyunlar yaşamaqdadır.

Çövkən oyununun tarixi çox qədimdir. Azərbaycan ədəbiyyatında və mədəniyyətində çövkənin izlərinə çox rast gəlinir. Orta əsrlərə aid miniatürlərdə bu oyunu əks etdirən müxtəlif səhnələr yer alıb. Firdovsi, İbn Sina, Ömər Xəyyam, Hafiz, Nəvai, Xosrov Dəhləvi, Nizami, Xaqani Şirvani, Xətai və başqa Şərq şair və mütəfəkkirlərinin əsərlərində də çövkənin adı xatırlanır.

Qədim miniatürlərdə kişilərlə bərabər qadınlarımızın da çövkən oynamaları bu oyuna olan böyük maraqdan xəbər verir.

Hazırda bütün dünyada böyük həvəslə oynanılan polo idman növünün çövkən oyunundan yararlanaraq meydana gəldiyini söyləmək olar. At üstündə oynanılan polonun iki əsr yaşı var. Amma Azərbaycan xalqının milli atüstü oyunu olan çövkən min ildən çoxdur ki, mövcuddur. Bu oyun qədim tarixi olan atçılıq mədəniyyətimizin bir hissəsidir.

Fiziki qüvvə tələb edən çövkən oyununda yüksək bacarığa, manevretmə qabiliyyətinə malik olmaq oyunda iştirak edənlər üçün ən əsas keyfiyyətlərdən biridir. Oyunun yaxşı alınması üçün həm minici, həm də at vəhdət təşkil etməlidir...

Oyunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, iştirakçılar iki dəstəyə ayrılır və iki tərəfdə qoyulan dirəklərdən ibarət rəqib qapılarından topu keçirmək tələb olunurdu. Seçilmək üçün bir dəstənin üzvləri mütləq o biri dəstəninkindən fərqli geyimdə oyuna qatılırlar.

Bu oyunların özəlliyi ondan ibarətdir ki, yaş həddi tələb olunmur. Fiziki cəhətdən sağlam olan şəxs hər vaxt çövkənlə məşğul ola bilər.

Çövkənin müəyyən edilmiş qaydaları olduğunu diqqətə çəkən mütəxəssis Rafiq Ramazanov bildirir ki, bu oyunda iştirak edən hər komandanın tərkibi 7 nəfərdən ibarətdir. Atların sayı 6 olmalıdır. Oyun ikihissəli olmaqla 30 dəqiqə davam edir. 10 dəqiqə fasilə olur.

Komandaların milli geyimdə, papaq, çuxa, arxalıq, qurşaq, at minmək üçün xüsusi şalvar, uzunboğaz çəkmə ilə meydançaya çıxması bəlkə də çoxlarının oyun kimi baxdığımız çövkənin əslində qeyri-mədəni irsimizin daşıyıcısı olduğunu göstərir. Komanda təmiz, səliqəli, eyni rəngli geyimdə olmalıdır.

Oyunçular eyni formadan, eyni uzunluqda olan çomaqdan istifadə edirlər. Bu oyunda istifadə edilən top girdə və 38-41 sm arasında olur. Qapı çərçivəsindən cərimə meydançasına daxil olub topu qapıya vurmaq hesaba alınmır.

Oyunlar uzunluğu 90 m-dən 250 m-dək, eni isə 60 m-dən 120 m-dək olan meydançada keçirilir. Gənclər adi futbol meydançalarından istifadə edə bilərlər. Oyunçular bir yerə toplaşmasınlar deyə hücumçuların öz meydançasında hücum zonası xəttindən qapı sahəsi tərəfə, müdafiəçilərin və yarımmüdafiəçinin rəqib komandanın hücum zonası xəttini keçməsinə icazə verilmir. Komandanın tərkibi 5 nəfər oyunçudan ibarət olduqda, oyunçulardan biri öz meydançasında hücum zonası xəttini keçib qapısını müdafiə edə bilər. Qapı meydançası qapı xəttinin orta hissəsində düzəldilir. Qapının eni 3 m-dən 7 m-ə qədər ola bilər, hündürlüyü isə 3 m-dən az olmamalıdır.

Qapının ön hissəsində radiusu 6 metrə bərabər olan yarımdairə çəkilir. Komanda üzvlərinin qapı sahəsinə daxil olmasına icazə verilmir. Rəqib komandanın oyunçuları qapıya top vurduqları zaman atlarının qabaq ayaqlarının, müdafiədə oynayan oyunçuların atlarının arxa ayaqlarının qapı sahəsi xəttini keçməsi qayda pozuntusu sayılmır.

Çövkən oyunlarının hakimi isə, adətən, meydanı at üstündə müşayiət edir. Ona yan xətlərdə duran iki hakim də köməklik göstərir.

Çomaq qarağac, tut, palıd, vələs, zoğal və nar ağaclarından hazırlanmalıdır. Çomağın uzunluğu atın hündürlüyündən asılıdır.

Oyunçu geyim qaydalarına əməl etməyəndə, kobudluq edəndə meydandan birdəfəlik və ya 2 dəqiqəlik qovula bilər. Mütəxəssis bildirir ki, əvvəlki illərdən fərqli olaraq son illərdə keçirilən turnirlərdə qaydalara daha düzgün riayət edirlər.

Həm mədəniyyət, həm idman

Beləliklə, göründüyü kimi bir neçə minillik yaşı olan atçılıq mədəniyyətimizin və tariximizin bir hissəsidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi hələ qədim dövrlərdən başlayaraq, Azərbaycan bu gün dünyada populyar olan müxtəlif idman növlərinin meydana gəldiyi məkan olub. Güləş, qılıncoynatma, oxatma, at yarışları kimi cəsarət, igidlik tələb edən oyunlar çox böyük əhəmiyyət kəsb edib. Məsələn, Oğuz türklərindən bəhs edən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında yazılır ki, bu diyarda igidlik göstərməyən, üz-üzə döyüşdə iştirak etməyən, öz cəsurluğunu nümayiş etdirməyən oğlanlara ad verilmirdi.

Azərbaycan SSRİ-nin tərkibinə daxil edildikdən sonra ittifaqın digər respublikaları arasında bu növ də daxil olmaqla, atüstü xalq oyunları üzrə mütəmadi yarışlar keçirilirdisə də, respublikamız bu yarışlarda iştirak etmirdi. 1000 il əvvəl həvəslə oynanılan “Çövkən”, “Sürpapaq”, “Baharbənd”, “Yaylıq”, “Gərdək qaçırmaq” və s. oyunlar haqqında əhalinin əksəriyyətinin, xüsusən də gənclərin heç bir anlayışı yox idi.

Hansı ki, hazırda bu oyunlar Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən hazırlanan Azərbaycan qeyri-maddi irs abidələrinin Dövlət Reyestrinin layihəsinə daxil ediliblər. Onlardan ən çox tanınanı və seviləni çövkəndir.

Həmin dövrdə bu məsələ yüngül atletika mütəxəssisi, respublikanın əməkdar məşqçisi Fikrət Hüseynovun diqqətini cəlb edir. O, bu sahədə tədqiqat işləri aparmağa başlayır. Sirr deyil ki, 1000 il keçdikdən sonra milli atüstü oyunların bərpası gərgin axtarış və əmək tələb edirdi. Nəhayət, 1958-ci ildə Gəncənin Bağmanlar qəsəbəsinin çıxacağında kiçicik Cıdır düzü təşkil edən Fikrət müəllim 4 kolxozdan atları yığır və gəncləri öz ətrafına toplayır. Bu dövrə qədər Azərbaycan milli atüstü oyunlar üzrə ittifaqmiqyaslı yarışlarda iştirak edə bilmirdi. Bunu aradan qaldırmaq üçün Gəncə ətrafındakı 4 kolxozda 10-a yaxın xüsusi komandalar yaradıldı, məşqlər başlandı. O, Azərbaycan atüstü milli oyunlarının qaydaları haqqında məlumatları çap edərək, Cıdır meydanlarının rəhbərlərinə paylandı ki, ona müvafiq hazırlıq işləri görülsün və bizim komandalar bu yarışa qatıla bilsinlər. Bu məqsədlə Fikrət müəllim Sovet İttifaqı Marşalı Semyon Budyonnıya müraciətdən sonra Azərbaycan komandası 1961-ci ildə Moskvaya dəvət alır. İlk yarış Azərbaycan və erməni çaparları arasında keçirilməli olur. Azərbaycan idmançılarının yarışa qatıldığını görən ermənilər çövkəni oynamaq üçün ərizə verirlər. Məqsəd Azərbaycan komandasını məğlub etmək idi. Lakin onlar buna nail ola bilmir və uduzurlar. Lakin 90-cı illərdən sonra müxtəlif bölgələrdə fəaliyyət göstərən atüstü idman komandalarının fəaliyyəti dayanır.

Yeni nəfəs

Atüstü milli oyunlarımızın qorunub saxlanılması, qədim tarixə malik atçılıq ənənələrinin bərpası, ölkəmizdə atçılıq turizminin təbliği, gənc nəsildə bu sahəyə marağın oyadılması məqsədi ilə 2005-ci ildən başlayaraq Prezident Kuboku uğrunda çövkən milli oyunu üzrə turnir keçirilir. Sözügedən kubok uğrunda turnir ənənəvi olaraq Şəkinin Daşüz kəndində yerləşən Respublika Atçılıq Turizm Mərkəzinin bazasında təşkil edilir. Yarışın təşkilatçısı Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Respublika Atçılıq Turizm Mərkəzidir. Qeyd edək ki, 2006-cı ilin 18 aprel tarixində ölkə prezidentinin müvafiq fərmanı ilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yaradılanda onun strukturuna Atçılıq Turizm Mərkəzi də daxil edilib. Əgər əvvəllər çövkənlə məşğul olan və yarışlarda iştirak edən cəmi 3 rayon vardısa, ötən 2 il müddətində onların sayı 13-ə çatıb.

P.SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2011.- 14 iyun.- S. 6.