“Azərbaycan həmişə ürəyimdədir...”

Bu, o vaxtlar, Sovetlər Birliyi çökəndən sonra, mənim yaxın və uzaq xaricə, ümumiyyətlə, ölkədən kənara olan ilk səfərim idi. Bakıdan Qazaxıstanın o zamankı paytaxtı Almaatıya yola düşərkən planımda ünlü Qazax şairi Oljas Süleymenovla görüş nəzərdə tutulmamışdı. Amma iş elə gətirdi ki, almaatılı həmkarım – Qazaxıstan EA Fəlsəfə İnstitutunun elmi işçisi, esseist-tənqidçi Rüstəm Janqujinlə dostlaşdım və o, təklif etdi ki, Oljas ağa ilə görüşüb söhbətləşək. Doğrusu, mənim Oljas Süleymenovla görüşməyə elə bir xüsusi həvəsim yoxdu; digər tərəfdən ona deyiləsi və ya ondan umulası elə bir xahişim-filanım da yoxdu. Bir də ki, Oljas məşhur adamdır, nə üçün onu iş-gücdən eləyək, vaxtını alaq? Amma Rüstəm dönə-dönə təkid etdi ki, mütləq bu görüş baş tutmalıdı;, axı, bu necə ola bilər ki, Almaatıya gələsən, türk dünyasının məşhur şairini görməyəsən?..

Mən razılaşmalı oldum. Səfər yoldaşım Rafiq bəy özü ilə Bakı aeroportunun qəzet- kitab köşkündən yolda oxumaq üçün bir neçə jurnal və məcmuə, o cümlədən O. Suleymenovun “Az İ Ya” kitabını da alıbmış. Sovet dönəmində dissedent olmuş, vaxtı ilə Azərbaycanı gəzib dolaşmış, Bakı mitinqlərində çıxış etmiş, dilli-ağızlı Rüstəm Janqujin, sən demə Oljasla çox yaxın dostmuş. Biz akademiyanın beş addımlığında yerləşən, doqquzmərtəbəli, təkbloklu binaya- Oljasın ofisinə getdik. (Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, mənim son zamanlar rus mətbuatından aldığım məlumata görə, sonralar R.Janqujin Ukraynada siyasi mühacir kimi yaşamalı olub.-F.M.) Oljas ağa həm partiya sədri, həm Baykanur – Nevada ictimai təşkilatın rəhbəri, həm Yazıçılar İttifaqının katibi, həm də deputat idi. Ümumiyyətlə, Oljas iş- gücü başından aşan adamdır. Onun ofisi yaşadığı binanın birinci mərtəbəsində, düz liftin yanında yerləşirdi. Kiçik giriş otağında onun köməkçisi Bulat bizi gözləyirdi. O, dedi ki, Oljasın yanında adam var, bu, qocaman bir aktyordur (mən indi həmin aktyorun ad-familiyasını unutmuşam), SSRİ xalq artisti və Dövlət mükafatı laureatıdır, vaxtı ilə tarixi qəhrəmanların, dövlət rəhbərlərinin,o cümlədən Leninin, Kirovun rolunu oynayıb; son vaxtlar bu aktyoru kinoya, səhnəyə dəvət etmirlər, güzəranı ağırdır, ona görə də reklamlara çəkilir, ekranda- efirdə gah hansısa firmanın yağ- pendirini, qənd-çayını tərifləyir, gah da ədasını-səsini dəyişib ad-sanına yaraşmayan hoqqalar çıxarır. Oljas ağa bir neçə gün əvvəl onu çağırıb məzəmmət eləyib ki, sənə bu cür “rollarda” çıxış etmək yaraşmaz, hörmətli-nüfuzlu adamsan, reputasiyanı qoru. Həmin aktyor isə cavabında deyib ki, dolanışığım çətindir, məcburam ki, bu cür pəstahlar çıxarmaqla birtəhər başımı girləyim. Yenə də Bulatın dediyinə görə, onda Oljas çıxarıb ona altı yüz dollar pul verib və bərk-bərk tapşırıb ki, nəbadə bir də səni reklamda- filanda görüm, get öz iş-gücünlə məşğul ol, ciddi rollarda oyna. Amma aradan az keçməmiş həmin aktyor yenə reklama çəkilir və Oljas Süleymenov bunu görəndə çox əsəbləşir; indi budu ha, onu yenə çağırıb yanına, ya danlayır, ya da ola bilsin ki, təzədən cibxərcliyi təklif edirdi.

Mən Oljasın köməkçisi, pəhləvan cüssəli Bulatdan soruşdum ki, sən öz adının mənasını bilirsənmi? O gülüb dedi ki, əlbəttə, bilirəm, bu, rusca “stal” deməkdi. Mən dedim ki, bizdə Bulat yox, Polad deyirlər. O, cavabında dedi ki, bunu da bilirəm, üstəlik sizin müğənni Poladı da (Bülbüloğlunu) şəxsən tanıyıram, vaxtilə Moskvada tanış olmuşuq.

Az sonra Oljasın otağından yaşlı bir kişi çıxdı: o, pərt idi, deyəsən, şair bu qocaman aktyoru möhkəmcə məzəmmət etmişdi. Və nəhayət, boy-buxunu ilə heç də öz köməkçisindən geri qalmayan ucaboy, idmançı görkəmli Oljas ağa qapıya sarı gəlib bizimlə əl tutaraq köhnə tanışlar kimi öpüşdü, bir az ləngitdiyinə görə üzrhaqlıq etdi. Keçib onun sadə, yığcam otağında əyləşdik: katibə qız kofe gətirdi. Mən bir il əvvəl “Azərnəşr”də azərbaycanca çap olunmuş “Az i Ya” kitabını Oljasa təqdim etdim. O soruşdu:

– Bunu siz tərcümə etmisiniz?

– Xeyr... Tərcüməçi Natiq Səfərovdur.

– Bəs tərcüməsi necə çıxıb?

– Əla.. Natiq çox istedadlı tərcüməçidir. Yaxşı, Oljas Öməroviç, bəyəm bu kitabdan sizdə yoxdur?

– Vallah, mənə göndərməyiblər. Bəlkə də göndəriblər, hələ gəlib çatmayıb. İndi poçtlar düz-əməlli işləmir axı. Bu günlərdə “Az i Ya” Türkiyədə də çap olunub, amma orada müəyyən qeyri- dəqiqliklərə yol verilib. Hə, deyirsiz tərcüməçiyə söz yoxdur? Lap yaxşı. Şad oldum...

Sonra Oljas öz iş-gücündən danışdı. “1001 söz” kitabı üzərində işlədiyini bildirdi. Sözarası mənzilinin də ofis yerləşən binada olduğunu xatırlatdı; hərçənd bu barədə artıq bizə Rüstəm bəy (mən Janqujinə bu cür müraciət edirdim) bu barədə məlumat vermişdi.

– Beş otaqlı mənzilim var. Məndən aşağıdakı qonşum tək- tənha yaşayan bir qadındır, daha doğrusu, ona tək də demək olmaz, çünki bir iti də var. Mən ona başqa bir yerdə mənzil alıb oraya köçürmək istəyirəm...

Mən zarafatla dedim:

– Birinci mərtəbəni də zəbt etmisiniz, Oljas Öməroviç... İndi üst-üstə on beş otağınız olacaq.

O qəhqəhə çəkib ürəkdən güldü:

– Nə on beş otaq, canım? Bura balaca bir ofisdir. Əvvəllər pis gündəydi. Dalandarlar öz süpürgə- bellərini buraya yığırdılar. Üfunətdən durmaq olmurdu. Onları birtəhər dilə tutub çıxartdım. Buraları özüm təmir etdirmişəm. Partiyamıza isə digər ictimai təşkilatlar üçün nəzərdə tutulan binada yer veriliblər.

Sonra öyrəndik ki, vaxtı ilə “türk millətçisi” kimi ad çıxarmış bu məşhur türkoloq-şairin ailəsi beynəlmiləldir: arvadı yəhudidir, iki qızı var, özü isə qazax dilini o qədər də mükəmməl bilmir. Amma çox geniş erudisiyalı, enerjili, cəsur, qorxmaz adamdır; öz xalqını, ümumiyyətlə, bütün türk xalqlarını hədsiz dərəcədə sevir. Türkçü olmaqla yanaşı dünyanın bütün xalqlarına eyni dərəcədə ehtiram göstərir. Dünyanı sərhədsiz görmək istəyir. Sözarası xatırlatdım ki, mənim elmi-fəlsəfi yazılarımdan birinin adı məhz elə bu cürdür: “Sərhədsiz dünya”. Oljas ağa kitabın adını və ideyasını təqdir etdi.

O.Süleymenov Kunayevlə sonralar dostluğa çevrilən tanışlığından, “Dimeke”nin (o, Qazaxıstanın keçmiş dövlət rəhbəri Dinmühəmməd Kunayevə belə müraciət edirmiş) köməyindən , özünün uzun müddət DTK tərəfindən izlənməsindən danışdı.

– Mənə o illərdə millətçi damğası vurub axırıma çıxmaq istəyirdilər. Guya mən ruslara nifrət edirmişəm. Bu, əlbəttə, əsassız ittiham idi. Mən ruslara niyə nifrət etməliyəm ki? Bu xalqın dilində təhsil almışam, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını sevirəm. Nə qədər rus dostlarım var! Yəqin ki, bilirsiniz, mən ixtisasca geoloqam. Amma iş elə gətirdi ki, təbiətin dilini öyrənə-öyrənə qədim dilləri də öyrənməyə başladım. Və öz axtarışlarımda özüm üçün də gözlənilməz olan faktlarla qarşılaşdım: sən demə, zahirən bir-birindən uzaq olan dillərin tarixi qohumluqları olurmuş. Məsələn, rus və türk dilləri kimi. Hər şey mənim “İqor polku haqqında dastan”la bağlı apardığım araşdırmalardan başladı. Bu əsərdə nə qədər qədim türk sözləri varmış!Amma mənim arqumentlərim, misallarım nədənsə çoxlarının xoşuna gəlmirdi. Onlar deyirdilər ki, türk dili hara, slavyan dilləri hara? Adımı pantürkist qoydular. Bilirsiniz də, otuzuncu illərdə “pantürkist” damğası ilə nə qədər alimi, ziyalı məhv ediliblər. Amma mən “pantürkist”olanda artıq 60-70-ci illər idi, yəni 37-ci il arxada qalmışdı. Məni açıq-açığına ittiham edə bilmirdilər, ona görə də yeni bir cəza metodu hazırlamışdılar. Necə olursa-olsun Süleymenovu məhv etmək. Az qala hər dəqiqəmi izləyirdilər. Amma bu güdülməyin bir sonu olmalıydı, ya yox? Bir dəfə öz evimə gələrkən qaranlıq girişdə mənə hücum çəkdilər: üstümə bir neçə nəfər düşüb məni amansızcasına döyməyə başladılar. Əllərində metal parçası da vardı. Məqsədləri məni öldürmək və ya heç olmasa şikəst etmək idi. Mən uzun illər idmanla məşğul olmuşam, fiziki cəhətdən güclüyəm, dağda-daşda gəzmiş geoloq adamam. Amma onlar da qüvvətli idi. Nə isə... Təsadüf nəticəsində sağ qaldım... Bir sözlə “Az i Ya” əsərinə görə başım çox bəlalar çəkdi. Bu əsərlə bağlı çox alimlərə müraciət etdim. Səsimə səs verənlər az oldu. 1976-cı ildə əsər “Jajuşi” (Yazıçı) nəşriyyatı tərəfindən çap olunandan sonra bu kitab ətrafında böyük hay-küy qopdu. Moskva mətbuatında məni yıxıb sürüməyə başladılar. Dəqiq bilirdim ki, bu kampaniyanın başında o vaxtlar MK-da ideoloji sahəyə rəhbərlik edən Suslov durur. Mən dözə bilməyib Kunayevə müraciət etdim: “Dimeke, xahiş edirəm ki, mənim yazdığım açıq məktubu Mərkəzi Komitənin büro üzvlərinə paylayasız”. Kunayev söz verdi ki, mənim kitabımla bağlı Brejnevə müraciət edəcək. Belə də oldu. O, “Az i Ya”nı şəxsən Baş katibə təqdim etdir. Kitab Brjnevin çox xoşuna gəlir. Hətta, o təəccübünü də bildirir: “Axı bu kitabı nə üçün tənqid edirlər? Burada ruslar əleyhinə heç nə yoxdur. Yaxşı kitabdır”. Doğrusu, Kunayev bunu mənə deyəndə əvvəlcə inanmadım. Amma az sonra Qazaxıstan Kompartiyasının XV qurultayına məni üzv seçəndə hər şey məlum oldu. Kunayev bu yaxınlarda çap olunmuş memuarların da “Az i Ya”nı Brejnevə təqdim etməsi barədə ətraflı söhbət açıb. Əlbəttə, bu hadisədən sonra “keqebe” mənim yaxamdan əl çəkdi. Mən həyatım üçün Kunayevə minnətdaram. Amma, necə deyərlər, bəzən şahın da dilənçiyə işi düşür; elə bir vaxt gəldi ki, mən də Kunayevi müdafiə edəsi oldum. Bilirsiniz ki, bir neçə il əvvəl Kolbin adlı birisini gətirib Qazaxıstanın birinci katibi təyin edəndən sonra Kunayevə qarşı güclü kampaniya başladı. Onu az qala bütün iclaslarda tənqid və ya təhqir edirdilər. Mən onun müdafiəsinə qalxmalı oldum. Keçmiş “dostlar”ı, onun tabeçiliyində işləmiş adamlar, indi Dimekeni az qala xalq düşməni elan etmişdilər. Günlərin bir günü mən ona dedim ki, siz dünyagörmüş adamsız, böyük həyat yolu keçmisiniz, öz xatirələrinizi qələmə alın, öz bioqrafiyanıza aydınlıq gətirin: axı, biz ölüb gedəcəyik, kitablar isə həmişə qalacaq. O, tezliklə öz memuarlarını yazdı, özü də bəzək-düzəksiz. Və kitabın ilk səhifələrindəcə qeyd etdi ki, xatirələrimi yazmağa mənə sövq və təhrik edən şair Oljas Süleymenov oldu...

... Oljas Süleymenov indi siyasətlə məşğul olduğunu vurğulayaraq bildirdi ki, onu bu işlə məşğul olmağa çoxlu tərəfdarları və əsasən də gənclər təşviq ediblər. “Mənim camaat içində belə nüfuz qazanmağıma siyasətçilərin bir çoxu qısqanır, paxıllıq edir. Məncə, hətta, Nursultanın özü də...”

O, kiçik fincandakı kofedən qurtum-qurtum içərək uzun müştüklü, ağ “Marlboro” siqaretini tüstülədə-tüstülədə arabir ya söhbətin mövzusunu dəyişir, ya da ani fikrə gedirdi. Belə anlarda onun kağız kimi dümağ, az qala tüksüz, kosa sifəti sərtləşir, qartal bəbəklərini xatırladan ensiz, qıyıq gözləri zəhmli bir ifadə alırdı. Az sonra kədərlə köksünü ötürüb 20 Yanvar qırğınını və xəstə-xəstə Bakıya gəlməyini xatırladı.

– Amma Bakıya gəlişim mənə baha başa oturub. Ermənilər məni hədələməyə başladılar: həm mətbuatda, həm də mənə göndərilən məktublarda. O vaxt çoxlu söyüş və şantajlar oldu mənə qarşı. Bu ermənilər ki var, düzünü düyək, səfərbər olmuş adamlardır. Amma sizə qəribə bir şey deməliyəm: mənə gələn erməni məktublarından yalnız birində yazdığım şeir və tədqiqatlar təriflənmişdi. Təsəvvür edin, bir erməni qadını türkün yazdıqlarını təqdir edir. Bax budur, o məktubu indi də əlimin altında saxlayıram. Qəribədir, məktub müəllifi Zori Balayanı söyür, onun ünvanına dişinin dibindən çıxanı deyir.

– Bəlkə o erməni öz millətini mənsubiyyətini dəyişib qazax olmaq istəyir?

Oljas ağa gülüb dedi:

– Hər şey ola bilər... Hə, de görüm Əliyevlər necədir? Bilirsən də, sizdə iki məşhur Əliyev var.

– Bilirəm...

Mən sövq-təbii bildim ki, “Əliyevlər” deyərkən o, Əbülfəz Əliyevi (Elçibəyi) və Heydər Əliyevi nəzərdə tutur.

– Hər ikisi dostumdur. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatçı dostlarım olduğu kimi, siyasətçi dostlarım da az deyil. Axı, mən həm də siyasətçiyəm, partiya rəhbəriyəm... Hə, bəs mənim dostum Bəxtiyar necədir? Vahabzadəni deyirəm. Eşitmişəm Aydın Məmmədov rəhmətə gedib, bu xəbəri eşidəndə yaman kədərləndim. Elçinlə, Anarla, Şahmarla, Məmmədlə, Kamalla, Sabirlə də xoş münasibətim var. Ümumiyyətlə, mənim çoxlu azərbaycanlı dostlarım var: Bakıda, Moskvada, Almaatıda... Bir dəfə Moskva Televiziyası ilə çıxışda demişəm ki, Bakı dünyada sevdiyim iki şəhərdən biridir. Azərbaycan türkləri elə-belə adamlar deyil... Azərbaycan həmişə ürəyimdədir...

Oljas ağa siqaretini tüstülədə-tüstülədə öz yaradıcılığından, arzu və düşüncələrindən danışırdı. Arabir geniş alnına, mefistofelsayağı dartılmış çatma qaşlarının üstünə axan uzun saçlarını, çəkdiyi siqaret kimi ağ, uzun barmaqları ilə geri darayırdı...

Əl verib ayrılanda Oljas ağa dedi:

– Dostlara salam deyərsən... Hə, deyirsən Xəlil Rza ilə eyni təşkilatda – akademiyada işləyirsən hə? Elə isə mənim ona xüsusi salamlarımı yetirərsən. O, olduqca vətənpərvər, öz xalqını hədsiz dərəcədə sevən bir insandır...

Şairin yaşadığı yerin yaxınlığından keçərkən diqqətimizi, az qala hündür evlərin divarlarına dırmaşan fəhlə geyimli adamlar cəlb etdi. İstər-istəməz ayaq saxlayıb tamaşa etməli olduq; bir qrup adam küçədəki binaların üstünə vurulmuş lövhələri dəyişirdilər. Sən demə, uzun illər Karl Marksın adını daşıyan küçəyə indi D. Kunayevin adını qoyublarmış. Bu “addəyişmə” işini görənlər, hiss olunurdu ki, aşkarca tələsirlər. Sanki qazax qardaşlar tarixin təzədən təkrar olunacağından ehtiyat edirdilər. Amma, çox güman ki, tarix heç vaxt eyni qaydada təkrar olunmur...

Qəribə işləri olur dünyanın: mən Bakıya qayıdanda eşitdim ki, Xəlil Rza Ulutürk rəhmətə gedib, özü də biz Almaatıda Oljas ağa ilə görüşən gün – 1994-cü il iyun ayının 22-də. Mən bir böyük şairin salamını başqa bir böyük şairə yetirə bilmədim.

... Aradan illər keçib. İndi Oljas Süleymenov öz ölkəsindən kənarda diplomatik missiyasını yerinə yetirir. Xalqımız ona – cəsur, qorxmaz, mərd qazax şairinə ehtiram bəsləyir. Ən azı ona görə ki, Oljas ağa 20 Yanvar qırğınında xəstə halda uçub Bakıya gəlmiş, xalqımıza başsağlığı və təsəlli vermişdi.

Firuz MUSTAFA

525-ci qəzet.- 2011.- 22 iyun.- S.7.