HEYDƏROV (HEYDƏROĞLU)
İBRAHIM BƏY İSA BƏY OĞLU (1879, Dərbənd –
1949, Ankara)
(Başlanğıcı ötən şənbə
sayımızda)
DAĞISTANDA
İnqilabın lap
başlanğıcında Zaqafqaziyanın hər bölgəsində
böyük-kiçikliyindən asılı olmayaraq
bütün xalqlar özlərinin Milli Komitəsini
yaratmışdı. Müsəlmanların
yaratdığı belə qurum ya “Milli Komitə”, ya da
“Müsəlman Komitəsi” adlanırdı. Həmin komitələrin
sədrləri çox keçmədən yerli İcraiyyə
Komitələrinin sədri təyin edildi. İbrahim bəy
Heydərov da Dağıstanda yaradılan Müsəlman Komitəsinin
sədri seçildi. Bunu nəzərə alan Zaqafqaziya
Xüsusi Komitəsi (OZaKom) 9 mart 1917-də onu Dağıstan
Vilayəti Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin sədri
təyin etdi.
Mart ayında Bakıda
Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsi
yaradıldı. 16 mart 1917-də Bakıda. Azərbaycan
ziyalıları nümayəndələrininnın iclası
keçirildi və ona İbrahim bəy sədrlik etdi. Ancaq 22
martda F.x.Xoyskinin sədrliyi altında keçirilən
yığıncaqda öncəkində seçilmiş
büronu tanımadı və Məhəmmədhəsən
Hacınskinin başçılığı altında
Müsəlman İctimai Təşkilatları Müvəqqəti
Komitəsinin Milli Bürosunu seçdi. Bu rəhbərliyə
ruhani Molla Ağa Əlizadə, jurnalist Məhəmmədəmin
Rəsulzadə, neft sahibkarları Yusifəli Əlizadə və
Mirzə Əsədullayev, müəllimlər İslam bəy
Qəbulzadə və S.B.Axundov, mühəndislər İbrahim
bəy Heydərov və Behbud xan Cavanşir, tacir Ağarza
Tağıyev seçildilər. Müvəqqəti Komitənin
İcraiyyə Komitəsinə isə Əlimərdan bəy
Topçubaşov və Fətəli xan Xoyski, onların
müavinləri N.Nərimanov və Əbdüləli bəy Əmircanov
daxildilər (bax: “Kaspi” qəzeti, 29.3.1917).
Xüsusi Komitə 5 aprel 1917
sərəncamıyla İbrahim bəyi Dağıstan vilayətinin
komissarı (valisi) təyin etdi.
Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının
I qurultayında da (15-20 aprel 1917) rəyasət heyətinin
üzvü seçilməsi onun artıq bütün Cənubi
Qafqazda ən nüfuzlu siyasətçilərdən birinə
çevrildiyini göstərirdi.
Komissar (vali) İ.b.Heydərov
öz fəaliyyətində yenə maarifçiliyi önə
çəkir, Türk dilinin təhsil dilinə çevrilməsi
ideyasını dəstəkləyir və bu düşüncəni
gerçəkləşdirməyə
çalışırdı. O, 15 iyun 1917-də Teymurxanşurada
müəllimlər üçün Türk dili kursları
açılmasına nail olmuşdu.
1917-nin noyabrında
Rusiyanın hər yerində Müəssislər Məclisinə
seçkilər keçirildi. Dağıstan üzrə
seçkilərdə iki partiya iştirak edirdi. O dönəmin
təbliğat vərəqlərinin birində oxuyuruq:
“Dağıstanda iki partiya var. Onlardan biri müsəlmanların
mənafeyini qoruyan Dağıstan Milli Komitəsidir. Milli Komitə
tələb edir ki, müsəlmanların problemləri şəriət
üzrə həll edilsin. Buna görə də
Dağıstanın ən ağıllı alimlərinə:
imam Nəcmüddin Qotsoluya (Qotsinskiyə), İbrahim bəy
Heydərova, Heydər Bammata, Məhəmməd Kadi Dibirova, həkim
[Bəybala bəy] Sultanova, Cəmaləddin Qarabudaxkəndliyə,
Zübair Temirxanova səs verin.
İkinci partiya
Dağıstan Sosialistlər qrupudur. Oraya Cəlaləddin
Qorxmazov, Mahaç Dahadayev, Məhəmməd-Mirzə Xizroyev,
Əli bəy Taxo-Qodi, Əbdülməcid Zülpükarov
daxildir. Sosialistləri heç kim tanımır. Onlar
Allahı inkar edir, Dağıstan haqqında
düşünmürlər”.
12 noyabrda İbrahim bəy
Heydərov Rusiya Müəssislər Məclisinə üzv
seçildi. Ancaq 1918-in yanvarında Lenin Müəssislər Məclisini
qovduqdan və Məclisi müdafiə edən
nümayişçilər Petroqradda güllələndikdən
sonra Zaqafqaziya hakimiyyəti də bolşevikləri
tanımadı. Bu zaman sosialistlər Dağıstanda da
ayaqlandılar və birləşib İbrahim bəyin yerinə
başqa komissar seçdilər. İbrahim bəy yenidən
Bakıya dönməli oldu.
ZAQAFQAZİYA SEYMİNİN ÜZVÜ
1918-ci ilin
başlanğıcında Tiflisdə, Müəssislər Məclisinə
seçilmiş deputatlardan ibarət Zaqafqaziya Seymi
yaradıldı. İbrahim bəy Heydərov da
Dağıstanı təmsilən Seymdə Müsəlman
Sosialist blokunun üzvü oldu. 15 fevral 1918-də o, Seymin
3-cü iclasında Müsəlman Sosialist bloku adından
geniş çıxış etdi və qarşıda duran
başlıca vəzifələrdən söz açdı.
O, Seymin 17 fevral 1918 tarixli qərarı
ilə yaradılmış xüsusi nümayəndə heyətinin
tərkibində Trabzon sülh konfransında iştirak etdi
(fevral-mart 1918). Hələ Trabzonda olarkən – Seymin 13
martdakı 17-ci iclasında Y.P.Gegeçkori’nin
başçılıq etdiyi ilk Zaqafqaziya hökumətində
İbrahim bəyə ümumi müfəttiş (dövlət
nəzarəti naziri) vəzifəsi tapşırıldı.
Xatırladaq ki, İbrahim bəy Heydərov (Müsəlman
Sosialist bloku) bu konfransa Zaqafqaziya nümayəndə heyətinin
tərkibində müsəlmanlardan Məhəmmədhəsən
Hacınski (Müsavat), Miryaqub Mehdiyev (Rusiyada müsəlmanlıq),
Xəlil bəy Xasməhəmmədov (Müsavat), Əkbər
ağa Şeyxülislamov (Hümmət) və Heydər
Abaşidze (sosial-demokrat) ilə birgə
qatılmışdı. Məhəmmədəmin Rəsulzadə
(müşavir) və Əhməd Pepinov (katib) da nümayəndə
heyətində çalışırdılar.
Martın sonunda
danışıqlar dalana dirənəndə heyətin sədri
A.İ.Çxenkeli İbrahim bəy Heydərovu və biri
gürcü, biri erməni olmaqla 3 nümayəndəni 22
martda Tiflisə göndərdi ki (M.Rəsulzadə və
M.Mehdiyev də onlarla birgə döndü),
danışıqlar haqqında Seymə bilgi versinlər və
danışıqları davam etdirmək üçün Seymdən
gərəkli göstərişlər alsınlar.
Zaqafqaziya hökuməti və
Seym ilə Seym qruplarının 25 martdakı birgə
iclasında İbrahim bəyin təklifiylə Trabzon
konfransının ilk 5 iclasının qərarları oxundu.
Çıxışında o dedi: “...Brest-Litovsk sülhünə
dayanan Türkiyə Batum, Qars və Ərdəhandan vaz
keçmək fikrində deyildir, çünki Türkiyənin
keçmişdə zəbt edilmiş vilayətlərini geri
alması xalqın və ordunun ruh yüksəkliyinin
artmasına səbəb olmuşdur”.
Y.P.Gegeçkorinin baş
nazir olduğu ikinci kabinədə də İbrahim bəy
dövlət nəzarətçisi vəzifəsində
saxlanıldı (26 mart 1918). İ.b.Heydərov onunla Tiflisə
gəlmiş 4 nəfərlə birgə həmin gün
Trabzona qayıtdı. 29 martda bu şəhərə
çatan İbrahim bəy 30 martda yenidən Tiflisə geri
çağırıldı. O, həmin gün Türkiyə
heyəti ilə “xüsusi və məhrəmanə” bir
görüş keçirərək Qafqazdakı son durumla
bağlı düşüncələrini belə
açıqlamışdı: “Yeni kabinədə müsəlmanlara
verilən vəzifələrin gerçək bir qiyməti
yoxdur. İcraat gürcülərlə ermənilərin əlindədir...
Ermənilər Sarıqamış yolunda çalışan
500 Osmanlı əsirini qətl etmişlər. Ümumqafqaz
müsəlmanları Osmanlı ordusunun gecikmədən Qafqaza
girərək anarxiyanı yatdırmasını arzu edirlər.
Erməni və gürcülər isə Osmanlı ordusunun gəlməsindənsə
alman ordusunun gəlməsini üstün tuturlar...”.
Burada İbrahim bəy heyət
başçısı Çxenkeliyə “...gürcülər
və ermənilər Osmanlılarla hərb edərlərsə
Qafqaz müsəlmanlarının onların bu hərəkətlərində
qətiyyən iştirak etmyəcəyini mütləq olaraq
bilmələri lazım gəldiyini” demiş və Tiflisə
dönmüşdü.
31 martda Bakıda Leninin
birbaşa göstərişi ilə Şaumyan bandasının
törətdiyi qırğından sonra Seym 2 aprel (20 mart)
tarixli 17-ci yığıncağında İbrahim bəy Heydərov,
Mustafa Mahmudov və Cavad bəy Məlikyeqanov’la birlikdə biri
erməni, biri gürcü olmaqla başqa 2 deputatı da
danışıqlar aparmaq üçün Bakıya göndərməyi
qərara aldı. Bakı qırğınından dərhal
sonra Trabzondan Tiflisə dönmüş Məhəmmədəmin
Rəsulzadə isə qəti şərt qoydu ki, Seym,
bolşevikləri Bakıdan çıxarmağa
çalışmasa müsəlman fraksiyası Seymdən
çıxacaq. (Bundan sonra Seym Bakıya 6 min nəfərlik hərbi
qüvvə yolladı və həmin qüvvə məğlub
edildi).
Qərardan həmən sonra
yola düşən İbrahim bəyi aprelin ortalarında
bolşeviklər Bakıda həbs etdilər. Onun azad edilməsi
üçün tədbirlər görülməsi məsələsi
iki dəfə Seymin gündəliyinə salınsa da (22-ci və
23-cü iclaslar) əməli bir iş görülmədi.
Baş nazir
A.İ.Çxenkeli 26 aprel 1918-də yeni kabinəsini elan etdi. Burada
da İbrahim bəyə keçmiş vəzifəsi –
dövlət nəzarətçiliyi ayrılmışdı,
ancaq bu vaxt o, hələ də Bakıda həbsdəydi.
Düzdür, İ.b.Heydərovun
azad edilməsi tarixi dəqiq bilinməsə də bunun may
ayına düşdüyünü güman edə bilərik.
Tiflisdə çıxan “Kavkazskoye slovo” (“Qafqaz sözü”) qəzeti
21 may 1918 tarixli 100-cü sayında bolşeviklərin ona
ölüm hökmü çıxarması haqqında
şayiələrin əsassız olduğunu və onun
yaxın zamanlarda azad ediləcəyini yazırdı.
ŞİMALİ QAFQAZ HÖKUMƏTİNDƏ
Həbsdə olmasına
baxmayaraq o, 11 may 1918-ci ildə elan edilmiş Şimali Qafqaz
Xalqları Cümhuriyyətinin Əbdülməcid Tapa
Çermoyev tərəfindən təşkil edilən ilk
hökümətində (11.05.1918-15.12.1918) nəqliyyat,
poçt və teleqraf naziri vəzifəsini tutmuşdu. İ.b.Heydərov
Şimali Qafqaz Xalqları Cümhuriyyəti hökumətinin səlahiyyətli
nümayəndəsi kimi Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə
adıkeçən dövlət arasında 28 noyabr 1918-də
müqavilə imzalayanlardan biriydi.
Həmin ilin 15 dekabrında
İttifaq Şurası (Şimali Qafqaz Xalqları Cümhuriyyətinin
Parlamenti) fəaliyyətə başladı. İttifaq
Şurası Çermoyevin istefasını qəbul edərək
yeni kabinə təşkilini keçmiş daxili işlər
naziri Pşimaxo Kotsev’ə həvalə etdi. Kotsevin kabinəsində
İbrahim bəyə yollar naziri görəvi verildi
(15.12.1918-25.03.1919). Xatırladaq ki, bu hökumətin maarif
naziri yurddaşımız Nurməhəmməd bəy
Şahsuvarov’du.
(Ardı gələn şənbə sayımızda)
525-ci qəzet.- 2011.- 25 iyun.- S.28.