Diplomatlar və şairlər, yaxud diplomat şairlər

Atam Bəxtiyar Vahabzadənin unudulmaz xatirəsinə ithaf edirəm

“Peyğəmbərlərdən sonra şairlər gəlir”.Nizami Gəncəvi

Tarixçilər tərsinə peyğəmbər (yəni

ancaq keçmiş və dünənlər haqqında

danışanlar), şairlər isə düzünə

peyğəmbərlərdir (yəni gələcək və

sabahlar haqqında fikir söyləyənlərdir)

Artur Şopenhauer.

– Ay oğul, əgər tarixə fikir versən özün görərsən ki, dünyanın ən böyük və ən mahir, ən nəhəng və ən bacarıqlı diplomatları, ən fəndkar və çevik siyasətçiləri elə şairlər, yazıçılar olublar. Çünki onlar irəlini, sabahı, intuitiv, təhtəlşüur görürlər, hiss edirlər. Bu bir vergidir, istedaddır. Bu isə hər adama verilməyib. Bəlkə bu barədə bir fikirləşəsən. Bəlkə bu barədə nəsə yazasan. Axı bu olduqca maraqlı bir mövzudur. Həm də hələ ki heç kim tərəfindən işlənilməyib.

Atamla olan axırıncı söhbətlərimdən

Diplomatiya və şairlik, yazıçılıq. Başqa sözlə desək, diplomatiya və poeziya. Çox qəribədir. İlk oxunuşda bu iki söz qədər bir-birlərini tam inkar edən bir-birləri ilə bir araya sığmayan bəlkə də ikinci belə bir anlayış yoxdur. Və sanki bu iki söz bir-birləri ilə daban-dabana zidd olan sözlərdir. Əlbəttə, diplomatiya hara, poeziya hara? Hiyləgərlik, sünilik hara səmimilik romantika hara? Gördüyün, keçirdiyin müdhiş həyat hadisələrindən sarsılmamaq, heyrətlənməmək soyuqqanlılıq, əsəblərini cilovlamaq hara, əsəbilik, coşqunluq, yanmaq hara?

Və ən nəhayəti, sözünü dolayı yolla, hiyləgərcəsinə aldadıb demək hara, bir başa heç kimdən qorxmadan, çəkinmədən, heç nədən, heç kimdən ehtiyat etmədən sözü üzə demək hara? Bunlardan biri diplomatiyadır digəri isə şairlikdir, yazıçılıqdır. Ədəbiyyat, poeziya incəsənətdir. Bəs diplomatiya?

Vaxtilə SSRİ xarici işlər naziri olmuş mahir diplomat, gözəl şair, şerlərini həmişə sevə-sevə oxuduğum Aleksandr Bessmertnıx demişkən: “Diplomatiya incəsənət deyil, incə sənətdir”.

Amma həqiqətən də bir vaxtlar heç ağlıma belə gətirə bilməzdim ki, diplomatiya və poeziya bir-birlərinə bu qədər yaxın, bir-birlərinə bu qədər oxşar olsunlar. Yuxarıda dediyim kimi bir-birlərini tam inkar edən iki ən müxtəlif söz. Əlbəttə, diplomatiya hara, poeziya hara?

Hər halda bu iki sahənin bir-birlərinə yaxınlığı barədə böyük rus şairi, eyni zamanda böyük rus diplomatı Fyodor İvanoviç Tutçev demişdir. Romantik məktəbə məxsus olan qatı, slavyanpərəst, yazdığı şerlərinə görə, hətta mən deyərdim, qatı millətçi, böyük rus şovinisti Rusiyanı bir başa Bizansın varisi, ömrü boyu İstanbulu (Konstantinopolu) pravoslovizmin paytaxtı görməyi arzulayan F.İ.Tutçev öz xatirələrinin birində belə yazır: “Susmaq, öz fikirlərini, arzularını, mətləbini gizli saxlamaq diplomatiyanın ən əsas məğzini, cövhərini təşkil edir. Poeziya, ədəbiyyat isə hər bir fikri, mətləbi, məramı tam çılpaqlığıyla açıb göstərmək, ləzzətlə yanmaq, məmnunluq hissi ilə əsəbiləşmək, içindəki sözü coşa-coşa, çığıra-çığıra heç nədən ehtiyat etmədən deməkdir. (Tutçevin bu sözləri isə sovet dövrünə aid deyildi. Çünki o sovet dövrünün nə olduğunu bilmirdi).

Təəccüblüdür. Özü də çox təəccüblüdür. Bir-birlərini tam inkar edən iki ən müxtəlif deyilən fikir bir araya necə sığa bilər axı?

Daha sonra Tutçev öz fikirlərinə tam olmasa da müəyyən qədər aydınlıq gətirir. Deyir ki, “hər hansı bir diplomat öz ölkəsindən kənarlarda çıxış etdiyi zaman və yaxud da hər hansı bir sənədi hazırlayıb ona imza atarkən o nə öz imperatorunun, mənafeyini nə saray dəbdəbəsini, nə də ki öz gələcəyini, taleyini düşünməlidir. Xeyir. Diplomat ilk növbədə öz xalqının taleyini, hansı yolla olursa olsun öz ölkəsinə gələn nəfı düşünməlidir. Bu onun birbaşa vəzifəsi olmalıdır”.

Hə... Burada Tutçevin fikirləri ilə tam razılaşmaq olar. Çünki bu sözlər həm ölkə xaricində çalışan diplomatlara, həm də ölkə daxili yazıb yaradan şair yazıçıya aiddir. Amma aralarında bir fərq vardır, kiçicik bir fərq. Diplomat öz vəzifə borcunu yerinə yetirir, şair-yazıçı isə ürəyinin tapşırığını. Diplomat öz ölkəsinin problemlərini, dərdlərinin görür, başa düşür, hiss edir, hər bir məsələyə tədbirlə, təmkinlə yanaşır, şair-yazıçı isə bu problemlərdən, dərdlərdən alovlanır, yanır. Yana-yana onun həllinə çalışır. Diplomat çərçivə daxilində iş görür, şair, yazıçı isə belə bir çərçivə, belə bir sərhəd tanımır. Diplomat müəyyən bir sərhədə qədər gedir çıxır, şair-yazıçı isə bütün sərhədləri vurub dağıdır. Çünki şair-yazıçı qədər öz xalqını düşünən, millətinin dərdlərini çəkən, onun ağrılarını hiss edən, bu ağrılardan yanıb kül olan və şair-yazıçı qədər də öz xalqı, milləti yolunda döyülüb, söyülən, zərbələr yeyən, amma bu zərbələrdən inildəməyən, şikayətlənməyən ikinci bir adam da yoxdur. Əlbəttə bu sözləri hər hansı bir şairə, hər hansı bir yazıçıya bir sözlə, saray cızmaqaraçısına, məddahlara şamil etmək olmaz. Tutçevin sözünə qüvvət, söz həqiqi vətənpərvər yanıb, yandıran yaxılan şairdən gedir.

Tutçevin elə bu sözlərinə görə də şairlərlə, diplomatlar arasında tam sintez baş verir. Yəni əqidə birliyi yaranır.

Vaxtilə Sovet İttifaqının Türkiyədəki səfiri milliyyətcə Karaim olan (amma nədənsə onun Erməni olduğu deyilir. Bu düzgün deyildir) L.Karaxan Türkiyə xarici işlər naziri Tövfiq Rüştü bəy Arasla söhbəti zamanı soruşur:

– Əfəndim Rüştü bəy, nədən sizlərdə, hətta Osmanlı imperatorluğu zamanından xarici ölkələrdə çalışan bir çox elçiləriniz, diplomatlarınız yazıçılar-şairlər olmuşlar? Bu elə indi də davam edir. Səbəb nə imiş?

Rüştü bəy Aras isə ixtisasca həkim olub, həyat yoldaşı isə yazıçı. Onun üçün də hər bir məsələyə həkim kimi yanaşırdı. Sovet səfirinin bu sözlərinə gülümsəyərək cavab verir:

– Əvvəla bu tək Türkiyədə belə deyil, bütün dünya praktikasında belədir ki, ən bacarıqlı diplomatlar, elçilər, yazarlar, şairlər olmuşlar. Bunun isə səbəbini mən izah edim. Hər bir diplomat özü-özlüyündə və ayrı-ayrılıqda bir başdır. Həm də bu diplomat tək deyildir. Yeddi xəbər gətirəni, məlumat ötürəni var. İki qulağı, iki gözü, iki burun dəliyi və bir ağzı başa xidmət edir. Və bu diplomat dediyimiz baş öz xəbər gətirənləri vasitəsilə dünyada baş verən bütün hadisələrdən xəbərdar olur. Əgər onun bu xəbər gətirənləri olmasa, bu baş özü-özlüyündə heç nəyə qadir deyildir. Bu başı diplomat edənlər də elə onun bu xəbər gətirənləridir. Əlbəttə onların vasitəsilə iyləyib, havanın necə, haradan nəyin əsdiyini, qoxunun nə cür olacağını duyur, gördüyü hadisənin nə olduğunu bilir, eşitdiyi hər bir hadisənin yalan və doğru olduğunu anlayıb, nəyin də acı və şirin olduğunu dərk edib qərar çıxarır. Və bütün bunlara görə də öz hərəkətini gələcək addımlarını nizamlayır. Amma şair isə ürəkdir. Dünyada baş verən heç bir həyat hadisəsindən onun xəbəri yoxdur. Dünyaya çıxışı yoxdur. Dünya barədə onun xəbər gətirəni yoxdur. Elə ona görə də çöl dünyası haqqında heç bir təsəvvürə malik deyildir. İç dünyanın heç bir işıq üzü görməyən qəfəsinin altındadır. Elə ona görə də hər bir hadisəni intuitiv görür, təhtəlşüur hiss edir. Baş deyir “başa düşdüm”, ürək isə deyir “ürəyimə damıb”. Baş hər bir məsələni tədbirlə, təmkinlə həll edir, çünki hər bir şeyi eşidir, görür, duyur və yavaş-yavaş, ehtiyatla, tələsmədən onu yoluna qoyur və öz sözünü sakit-sakit, ehtiyatla deyir. Çünki, elə dil də ona xidmət edir, başın rəhbərlik etdiyi sahədə yerləşir. Ürək isə yox..... Qaranlıq dünyada qaldığından, dildən uzaqda yerləşdiyindən, onu eşitsinlər deyə, hər şeyi çığıra-çığıra deyir. Biçarə dil də başla ürək arasında qaldığından hər ikisinə xidmət edir. Elə buna görə də başla ürəyi birləşdirəndə çox əla bir diplomat yaranır. Belə diplomatlar əvəzsiz olur. Diplomatiyada isə ən əsası intuisiyadır, yəni ürəkdir. Mən ixtisasıma görə həkiməm. Hər bir məsələnin izahını həkim kimi də verirəm, sənətim diplomatdır, zövcəm isə yazıçıdır. Hə... Elə bu cəhətdən də biz bir-birimizi yaxşı tapmışıq.

Sözsüz ki, Tövfik Rüştü bəy Arasın başla ürək barəsində dediyi sözlər obrazlı deyilmişdir. Bədii təhkiyə üsulu ilə deyilmişdir. Bəlkə də bizim bu mövzuya heç bir aidiyyəti yoxdur. Amma hər nə cür deyilibsə, çox gözəl deyilmişdir, gözəl təsvir olunmuşdur.

“Ola bilsin ki, Tövfik Rüştü bəy diplomatik bicliklərdən, hiyləgərliklərdən bir o qədər də hali deyildir, amma ondan gözəl xarici işlər naziri təsəvvür etmək də mümkün deyildir. Çünki o öz ölkəsini, mənsub olduğu millətini əla tanıyır, onun zəif yerlərini bilir, hiss edir və bir həkim kimi onu müalicə edir.”

Mustafa Kamal Atatürk

“Şairlər, yazıçılar uşaq kimi saf, təmiz olurlar. Onları aldatmaq, onlara kələk gəlmək çox asandır. Gördükləri hər hansı bir müdhiş həyat hadisəsindən dərhal sarsılır, hissə qapılırlar. Hər şeyə tez inanır, tez də aldanırlar. Lakin milli məsələlərdə onları aldatmaq, onlara kələk gəlmək mümkün deyildir. Vətən barəsində, milli məsələlərdə onlar olduqca ayıq olurlar. Ən mahir diplomatlar ən fəndgir kəşfiyyatçılar belə onlara kələk gələ bilməz, onları aldada bilməz. Milli məsələlərdə onları heç öz ölkəsinin başçısı belə aldada bilmir. Onlar dərhal duyuq düşürlər”.

Mehmet Fuad Köprülü, Şair, ədəbiyyatşünas, diplomat. Türkiyənin xarici işlər naziri (1950-1957)

Mehmet Fuad Köprülü böyük şəxsiyyət olub. Çox böyük alim olub. Eyni zamanda çox böyük, nəhəng diplomat olub. Ədəbiyyata dekadent, sentimental şerləri ilə gəlib. Çox böyük uzaqgörən, mahir, bacarıqlı, sözün əsl mənasında fəndgir diplomat olub (Qətiyyən bir-biri ilə tutuşmayan sözlər – sentimental, dekadent şair və olduqca mahir, fəndgir diplomat) Avropada türk ədəbiyyatşünaslığı məktəbinin yaradıcısı olub. 1952-ci ildə Türkiyənin NATO-ya üzv olması elə birbaşa onun adı ilə bağlıdır. Elə onun uzaqgörənliyi, çevikliyi sayəsində də Türkiyə NATO-ya üzv olmuşdur. Son dərəcə əsəbi, hikkəli, sərt, tez özündən çıxan, sözü bir başa üzə deyən heç nədən, heç kimdən çəkinib ehtiyat etməyən millətçi olmuşdur. Lakin sadaladığım bu xüsusiyyətlərin heç biri nə onun əsəbiliyi nə də ki, tez özündən çıxması, sərtliyi onun bacarıqlı bir diplomat olmasına qətiyyən xələl gətirməmişdir.

Kiçik bir haşiyə

1952-ci il. Türkiyənin NATO hərbi blokuna daxil olmaq məsələsi müzakirə olunurdu. Özünün də üzv olduğu hakim demokrat və bir çox müxalifət partiyaların nümayəndələri buna qarşı çıxaraq, bu hərbi bloka daxil olacağımız təqdirdə tələb olunan paraların haradan, veriləcəyi, haradan nəyin kəsiləcəyi haradan və nədən nəyin ixtisar olunacağı, ölkənin onsuz da borc içində boğulduğu və əgər üstəlik buna da gedəriksə ölkə vəziyyətinin bir az da ağırlaşacağı, dözülməz olacağı deyilirdi.

Mehmet Fuad söz alaraq kürsüyə qalxıb:

– Osmanlı imperatorluğu çadırda yarandı, sarayda bitdi. Bu gün o saray yoxdur artıq. Məhv olmuşdur, dağılmışdır. Biz isə nəyin bahasına olursa olsun, o dağıdılmış sarayı qurmalı, tikməliyik. Başqa əlacımız yoxdur. Biz bunu etməliyik. Yoxsa məhv olarıq. Biz isə bu gün birbaşa sarayda yaşamaq istəyirik. Xeyr, bu belə olmaz. Bir başa sarayda yaşamaq istəyən öz ömrünü çadırda bitirər. Sarayda yaşamaq istəyən gərək əvvəlcə çadırda yaşasın, çadırı görsün. Ətrafımızda olan bu qədər xristian canavarları arasında asudə yaşamaq istəyiriksə, bizim başqa yolumuz yoxdur. NATO blokuna daxil olmağımız gərəkdir. Para haqqında danışdız. Haradan verəcəyimizi soruşduz. Mən sizə deyim, Avropa banklarında para saxlamarıq. Bərli-bəzəkli mənzillərdən çıxarıq. Çadırlarda yaşarıq. Avropadan gətirilən şık avtomobillərə minməriz. Tanrı bizə ayaq vermişdir. Piyada gedib-gələrik. Atdan, ulaqdan istifadə edərik. Bitdi bu məsələ artıq. Heç bir müzakirəyə ehtiyac yox. NATO blokuna daxil oluruz. Bu gün məmləkətin nicat yolu bu. Yarın nə olacaq bilmirəm. Amerikaya olan borcumuzun haradan veriləcəyini soruşdunuz: Amerika Türkiyədən Koreya savaşı üçün yardımçı olmağımızı istəyir. Əgər yardımçı olarıqsa, Koreyada savaşmaq üçün əsgər göndərəriksə, borcların xeyli hissəsini ödəmiş olarıq. Qan tökəriz, borcu ödəriz. Hamımız fəda olaq bu məmləkətə.

“Turanlılarız, can verəriz, nam alarız biz”

Maliyyə naziri Paşazadə göz yaşlarını saxlaya bilməyib, kürsüyə tərəf qaçıb Mehmet Fuadı bağrına basır. Qəhərdən boğula-boğula bir kəlmə söz deyir:

– Əfəndim Köprülüzadə, siz bizim hamımızı inandırdız.

Sonra isə üzünü millət vəkillərinə tutaraq əli ilə Mehmet Fuadı göstərib:

– Diplomatın, xarici işlər nazirinin ağzından od tökülməlidir, – deyir.

Ertəsi gün minlərlə, on minlərlə cavan oğlan hərbi komutanlığın qarşısında Koreyada savaş üçün növbəyə yazılmışdılar.

(Mehmet Fuad Köprülünün millətçi, vətənpərvər, ruhu qarşısında baş əyirəm. Əlbəttə, hər bir diplomatın, hər bir xarici işlər nazirinin ağzından od tökülməlidir, alov püskürməlidir. – İ.V.)

“Mehmet Fuad Köprülünün bir xarici işlər naziri, bir diplomat kimi böyüklüyü, müdrikliyi onda olmuşdur ki, o xalqını, millətini əla tanıyırdı. Millətinin ən zəif yerlərini bilirdi, hiss edirdi. O dünyaya səpələnmiş irili-xırdalı bütün türk xalqlarının ağrısını – acısını hiss edirdi, duyurdu. Bu ağrılar-acılar ona rahatlıq vermirdi. Xalqının kökünü, tarixini bilmək, millətini tanımaq xarici işlər naziri üçün ən başlıca şərtdir”.

Yaqub Qədri Qara Osman oğlu, yazıçı, jurnalist, diplomat, Türkiyənin Albaniyadakı səfiri,

İsveçrədə Millətlər cəmiyyətindəki Səlahiyyətli nümayəndəsi ( 1934-1940)

Bütün bunlar ən gözəl, ən müqəddəs xüsusiyyətlərdir. Lakin millətini, xalqını tanımaq, onun ağrısını-acısını duymaq, onun tarixini, keçdiyi yolları bilmək, ədəbiyyatmı oxumaq, tanımaq nəinki xarici işlər naziri üçün bütün diplomatlara xas olmalıdır. Əgər belə olmazsa diplomat yad məmləkətlərdə öz xalqına, vətəninə, millətinə layiqincə xidmət edə bilməz.

“Mehmet Fuad Köprülü misilsiz əvəzi olmayan bir diplomat olub. Onun ürəyi həmişə vətənində, gözləri isə vətəninin sərhədlərindən kənarlarda olub. Makedoniyadan Çinin sinirlərinə qədər, Doğudan Batıya qədər dünyaya səpələnmiş türkləri arayıb-axtarıb, onların dərdlərini araşdırıb öyrənib. Beyni, ürəyi həmişə onlara xidmət edib. Mötəbər kürsülərdən onları, dillə döyüşsüz, qansız qoruyub hifz edib”.

Yəhya Kamal Bayatlı, şair, diplomat. Türkiyənin İspaniyada, Polşada, Pakistandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri (1944-1958)

Gətirdiyim bu misallar türkiyəli diplomat Bilal Şimşirin “Bizim diplomatlar” və Yaşar Şəfiqin “Çağdaş diplomatiya” kitablarından götürülmüşdür. Əlbəttə qürbət ölkələrdə mənsub olduğun ölkənin keşiyində durmaq vətənini qansız-qadasız dillə qorumaq, millətini hifz etmək... şəxsən mən bu dünyada bundan şərəfli, bundan müqəddəs heç nə tanımıram, bilmirəm və ömrümün sonuna qədər də bilməyəcəyəm.

Kiçik bir haşiyə

Vaxtilə Yaponiya Xarici İşlər Nazirliyinin qarşısına vurulmuş lövhədə belə bir yazı yazılmışdı. “Mayxomu Syuqi”. Bu sözlərin dəqiq tərcüməsi və hərfi mənası belədir: – yəni “mənim evim, mənim ailəm” – amma hamımız üçün Xarici İşlər Nazirliyi “bu sözlər çox lakonik, qısa və bəlkə də ilk oxunuşda bir o qədər də aydın olmayan mənası tam dəqiq açıqlanmayan sözlərdir. Amma bu sözlərin dərininə enib, fərqinə varıb onu tam açıqladıqda məncə məna belə aydınlaşır. “Mənim evim, mənim ailəm” ən müqəddəs bir yerdir. Amma mənim ailəmdən də, evimdən də müqəddəs olan yer xarici işlər nazirliyidir. Çünki xarici işlər nazirliyi bizim hamımızın müqəddəs yeri olan vətənimizi, kiçik vətənimiz sayılan evimizi kiçik millətimiz olan ailəmizi qansız, qan tökmədən döyüşsüz qoruyur. Hifz edir. Əlbəttə öz ailəsinin qədrini bilməyən, öz ölkəsinin də qədrini bilməz.

Bütün bunlar çox müqəddəs və çox gözəl sözlərdir.

Olmuş əhvalat

Əbdülhəq Hamid türk ədəbiyyatı, tənzimat dövrünün ən görkəmli nümayəndələrindən, romantizmin banilərindən biri olmuşdur. Nəhəng şair olmuşdur. Onun yaradıcılığında vətənpərvərlik, azadlıq ideyaları əsas yerləri tuturdu. Eyni zamanda böyük diplomat olmuşdur. Mən bu yazımda Əbdülhəq Hamidin bir şair kimi yaradıcılığından deyil onun bir diplomat kimi fəaliyyətindən söz açacağam. Öz dövrü üçün dünyada baş verən bir çox mühüm siyasi hadisələrdə Türkiyənin də bəhrələnməsində sözsüz ki, müəyyən qədər xidmətləri olub. Doğrudur bu xidmətlər çox cüzi olub. Heç bir yerdə də işıqlandırılmayıb. Amma hər halda Türkiyə diplomatiya tarixində bu xidmətlər nəzərə alınıb. Dediyim kimi bu xidmətlər az olub. Çünki II Sultan Əbdülhəmidin qorxusundan heç kim heç bir yerdə özündən təşəbbüs göstərə bilmirdi. Sözünü deyə bilmirdi. O da nəzərə alınmalıdır ki, hər hansı bir diplomatın diplomatik fəaliyyəti gizli, qapalı saxlanılmalıdır.

Əbdülhəq Hamid ziyalı ailəsində dünyaya gəlmişdi. Atası Xeyrulla bəy Sultan II Əbdül Həmidlə yaxın dostluq münasibətlərində olmuşdu. O, öz dövrinin sevilən və oxunan şairlərindən sayılırdı. Tez-tez evlərində şeir məclisləri olardı. Görünür ki, balaca Əbdülhəq Hamidin də gələcəkdə bir şair kimi formalaşmasında belə məclislərin, belə yığıncaqların böyük rolu olmuş və ona böyük təsir etmişdir.

Amma məncə XIX əsr türk ədəbiyyatında tənzimat dövrünün bir çox şairləri o cümlədən Xarici İşlər Nazirliyinin məsul əməkdaşı, böyük şair Namiq Kamalın, Əbdülhəq Hamidin, Avstriyada uzun müddət səfir işləmiş romantik şair Sədulla paşanın, Xarici İşlər Nazirliyinin məxfi şöbəsinin müdiri, şair Mahmud Əkrəm Rəcaizadənin, elə ondan da sonrakı dövrlərdə onların ardıyca gələn Tofiq Fikrətin və bir çoxlarının bir şair kimi, bir vətənpərvər, millətsevər diplomat kimi yetişməsində Fransa ədəbiyyatının eyni zamanda diplomatiyasının korifeylərinin, şair-yazıçılarının böyük rolu, böyük təsiri olmuşdur. Bu danılmaz bir faktdır.

Adlarını çəkdiyim bu türk diplomat şairləri Fransada və digər qərb ölkələrində diplomatik xidmətdə olduqları müddətdə XVIII- XIX əsrlərdə Fransa dövlət xadimi, uzun müddət diplomat olmuş, Fransa xarici işlər naziri işləmiş, Fransa romantizminin banilərindən Alfons Lui de Lamortinin, romantik yazıçı, diplomat uzun müddət Fransanın Berlində daha sonra Londonda səfiri olmuş Fransua Rene Şatobrianın, C.Bayronun ən yaxın dostu olmuş romantik yazıçı, əsərlərini həmişə sevə-sevə oxuduğum, Fransanın İtaliyada və digər ölkələrdə konsulu, daha sonralar səfiri işləmiş Anri Lui Stendalın və digərlərinin əsərləri ilə tanışlığının daha böyük təsiri olmuşdur.

Sonralar bu əsərlərin türk diplomat-yazıçıları tərəfindən də türkcəyə tərcümə olunması özlərindən sonra gələn bir çox diplomat şair və yazıçı nəslinin o cümlədən uzun müddət Fransada diplomatik xidmətdə olmuş, İtaliyada konsul, Türkiyənin YUNESKO-dakı daimi nümayəndəsi Rəşad Nuri Güntəkinin, Buxarestdə səfir işləmiş yazıçı Sübhi Tanrıverin, Budapeştdə baş konsul olmuş şair Enis Behic Korürəyin və digərlərinin bir şair-yazıçı və bir diplomat kimi yetişməsində onların daha böyük rolu olmuşdur.

Əbdülhəq Hamid uzun müddət müxtəlif xarici ölkələrdə diplomatik xidmətdə olmuşdur. Hindistanda müşavir, Potidə konsul, Fransada, İngiltərədə, Belçikada səfir işləmişdir.

1876-ci ildə Türkiyə üçün biabırçı San-Stefan sülh müqaviləsinin əsasında Batum, Qars, Ərdahan,Bayazid,Cənubi Bessarabiya bir sözlə bir çox ərazilərin Türkiyədən qoparılıb Çar Rusiyasına verilməsi və bütün bunlar azmış kimi yüz minlərlə təzminatın ödənilməsi ölkəni tamam bərbad hala salmışdı. Müharibədə Türkiyənin məğlubiyyəti bir yana qalsın həm də ölkədə zülm, haqsızlıq baş alıb gedirdi. San Stefan biabırçı sülh müqaviləsinin şərtlərinə arxayın olub, ölkə daxilində yaşayan yerli yunanlar, ermənilər, rumınlar, yəhudilər istədiklərini edirdilər. Guya ki, vaxtilə onlara olmazın böyük zülmlər, təzyiqlər olmuşdu. Xüsusilə də ermənilərə. Çox təəccüblü və çox qəribədir. Axı ölkə daxilində ermənilərə necə zülm oluna bilərdi ki, Sultan II Əbdülhəmidin doğma anası erməni idi. Ölkədə əsas mühüm vəzifələrin də bir çoxu ermənilər və yaxud da ermənilərlə qan qohumluğu olanların əlində idi.

Sultan Əbdülhəmid isə müharibədə biabırcasına məğlubiyyətini öz ölkəsinə qələbə kimi sırıyır, torpaqlarının xeyli hissəsinin əldən çıxmasını xalqına unutdurmağa çalışıb gecə-gündüz eyş-işrətlə məşğul olurdu. Ölkədə rüşvətxorluq, harınlıq, əxlaqsızlıq baş alıb gedirdi. Sultanın bu zülmünə qarşı çıxıb öz sözünü deyən neçə-neçə ziyalı, düşünən beyin, alim, müəllim, şair-yazıçı həbs olunub sürgünə göndərilmişdi. Çünki Sultan Əbdülhəmid düşünən beyinlərdən qorxurdu. Vaxtilə Xarici İşlər Nazirliyində çalışan tənzimat dövrü ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan şair diplomat Namik Kamal da biabırçı “San-Stefano sülh müqaviləsinin” əleyhinə çıxaraq rus qoşunlarının Türkiyəyə soxulmasını İstanbulun cəmi 10-15 kilometrliyinə qədər gəlib çatmasını və Türkiyənin zorla sülhə məcbur edilməsinə dözməyərək yazdığı:

Biz baxmadıq sağa-sola

Düşmən girdi İstanbula

Vətəni satdıq bir quruşa

Nə utanmaz köpəkləriz

Getmə vətən qovğasına

Yetiş rütbə yağmasına

Daldıq dünya səfasına

Nə utanmaz köpəkləriz –

və digər şerlərinə görə həbs olunub Xios adasına sürgünə göndərilmişdi.

Ölkəsindən çox-çox uzaqlarda diplomatik xidmətdə olan Əbdülhəq Hamid bütün bunlara dözməyib birbaşa Sultan Əbdülhəmidin üzünə onun zülmünü açıq, birbaşa deyən bir məktub yazıb göndərir. Məktubda Sultanın bütün eyibləri açılıb göstərilirdi. Amma, nədənsə bəzi rus tədqiqatçıları Qarbuzov, Alkova, Qordlevski və digərləri öz tədqiqat əsərlərində yazırlar ki, Əbülhəq Həmid Fransada diplomatik xidmətdə olarkən Sultan II Əbdülhəmidin zülmünü ifşa edən onun iç üzünü açıb göstərən “Nəstəran” adlı bir pyes yazıb vətənə göndərir. Və Sultan da tamaşaya baxarkən əsərdə təsvir olunan zülmkar padşahın özü olduğunu görüb dərhal başa düşüb, əsəbiləşib Əbdülhəq Hamidi Fransadan geri çağırtdırır. Xeyir. Əslində isə bu belə deyil. Bu belə olmayıb. Əgər səbəb həqiqətən Sultan II Əbdülhəmidi ifşa edən dram əsəri idisə, o zaman Sultanın qorxusundan bu əsər heç səhnələşdirilməyə də bilərdi. Bunun qarşısı dərhal alınardı. Əbdülhəq Hamidin geri çağırılması, onun Sultana açıq məktubu idi, dram əsəri deyildi. Çünki Sultan Əbdülhəmidin senzurası çox güclü idi. Ölkədə özbaşınalıq edən Sultan Əbdülhəmidin qırmızı fəsli casusları hər yerdə açıq-aydın heç nədən çəkinmədən fəaliyyət göstərir, Sultan haqqında pis danışanı yox hətta pis düşünənin belə beyninə girib nə düşündüyünü öyrənir onu məhv edib həbsxanalarda, sürgünlərdə çürüdürdülər. Gedər-gəlməzə göndərirdilər. Və bu məktubda da, həm də dram əsərində də Sultan Əbdülhəmidin bütün eyibləri ölkədə baş verən haqsızlıqlar, qanunsuzluqlar yazılmışdı. Elə bunun nəticəsində də Əbdülhəq Hamid Sultanın qəzəbinə tuş gələrək Fransadan geri çağırılır.

Dediyim kimi bu həmin o ağır illər idi ki, Əbdülhəq Hamidin əqidə dostları, məsləkdaşları o cümlədən ən yaxın dostu xarici işlər nazirliyin məsul əməkdaşı, tənzimat dövrü ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan şair-diplomat Namik Kamal da siyasi şerlərinə görə həbs olunub vətəndən uzaqlaşdırılıb Xios və Rados adalarına sürgünə göndərilmişdi.

Vətəndə işsiz, pulsuz-parasız ən başlıcası yaxın dostlarsız qalan hər bir yerdə haqsızlıq, səfalət, qanunsuzluq, aclıq, rəzalət görən Əbdülhəq Hamid ruhi sarsıntılar keçirir, başını itirmək dərəcəsinə gəlib çatır öz təsəllisini ancaq içkidə tapır.

Həmişə belə odlu-odlu danışan indi isə acizləşib, yazıqlaşan Əbdülhəq Hamidin belə acı həyat tərzindən sözsüz ki, Sultanın xəbəri var idi. “Mən onu digərləri kimi sürgünə göndərmirəm, həbsxanalar küncündə çürütmürəm. Bu isə mənim ona olan ən böyük ənamımdır. Qoy gedib şerini yazsın. Dövlətin işlərinə qarışmasın, şairsə, getsin şairliyini eləsin” – deyir.

Sultan isə bir məsələni dərk eləmirdi ki, şair əgər dövlət işlərinə, dövlət məsələlərinə qarışmasa, millətinin, xalqının carçısı olmasa, haqsızlıqlara qarşı çıxmasa, alovlanıb yanmasa şair ola bilməz. Elə onu şair edən də haqsızlıqları görüb dərk etməsidir.

Aradan bir müddət ötür. Bütün bunlara işsizliyə, pulsuzluğa bir sözlə çətinliyə dözməyən Əbdülhəq Hamid günlərin bir günü canını dişinə tutaraq Sultanın ayağına gəlib “səhv” etdiyini boynuna alır. Bir daha belə “qələtlər” eləməyəcəyini, əfv olunmasını xahiş edir. Bu həmin o ağır illər idi ki, həmişə ona maddi yardım edən atası Xeyrulla bəy də artıq bu dünyada yox idi, vəfat etmişdi.

Ax... insan necə də qırıldı, əyildi. İnsanda qiymətli hər nə varsa ləyaqət hissi, bütövlük, əyilməzlik, bir sözlə insana xas olan bütün ali keyfiyyətlər bir andaca yox oldu, itirildi. Və... nəticədə Əbdülhəq Hamid Potiyə konsul təyin olundu.

(Ardı var)

İsfəndiyar VAHABZADƏ

525-ci qəzet.- 2011.- 18 iyun.- S.18-19.