İlk addımın əbədi təntənəsi

Rəqs – incəsənətin ən qədim növlərindəndir. Onun doğuluşu az qala insanın torpaq üzərindəki ilk addımına qədər gedib çıxır. Hər bir xalq, hər bir millət öz rəqslərini formalaşdırıb. Bu rəqslərdə ölkənin spesifikası, xalqın xarakteri, onun əməyinin səciyyəsi əksini tapıb, zövqləri, meylləri üzə çıxıb, istedadı qol-qanad açıb. İncə naxışlarla çulğalaşan, müəyyən ritmlərdə əksini tapan, vahid melodiya ilə bağlanan, yüzillər boyunca qərarlaşan hərəkətlər rəqslərin mahiyyətini təşkil edir.

Xalqların rəqs sənətinin inkişafı onun başlıca formalarından birinin – baletin doğulmasına gətirib çıxarıb.

– Balet müəyyən süjeti, bütöv musiqi strukturu olan səhnə əsəridir.

...1940-cı il aprelin 18-də Azərbaycanın mədəni həyatında əlamətdar hadisə baş verdi, Əfrasiyab Bədəlbəylinin ilk milli baletimiz sayılan “Qız qalası”nın premyerası oldu. Bu faktın önəmi göz qabağındadır: yüzillər boyunca qadının kənar adamın yanında üzünü göstərməyə cəsarət etmədiyi bir ölkədə professional musiqili teatr inkişaf etməyə başladı, Azərbaycanın keçmişindən və bu günündən söhbət açan balet doğuldu. Elə bir balet ki, burada qadın qəhrəmanın obrazını bu ölkənin övladı, azərbaycanlı qız, ilk azərbaycanlı balerina Qəmər Almaszadə yaradırdı. Azərbaycan klassik musiqisinin metri Üzeyir Hacıbəyovun təbirincə desək, “Qəmər Almaszadə öz ifasında müasir xoreoqrafiya sənətinin texnikasını xalq rəqs yaradıcılığı ilə uğurla birləşdirə bilib”. “Onun yaratdığı obraz, inandırıcı və məqsədyönlüdür. O, azərbaycanlı qadının faciəsinin təcəssümü olmaqla, uzaq fərəhsiz keçmişi özündə xatırladaraq bizi həyəcanlandırır”. “Azərbaycanlı qadının faciəsi...”

Gerçəkdən, müsəlman Şərqinin müdhiş boğucu atmosferi nəinki onun təhsilə gedən bütün yollarını bağlayır, hətta mahnı oxumağı və rəqs kimi hər hansı kiçicik bir əyləncəni belə qadağan edirdi. Nizaminin müasiri və dostu olmuş Məhsətinin – istedadlı şairə, müğənni və rəqqasənin nə kimi təhqirlərə məruz qaldığını xatırlamaq kifayətdir. İyirminci illərdə Bakı teatrında Azərbaycanlı balerina yox idi. Belə bir fikir hələ də özünə möhkəm yer etmişdi ki, bəs, səhnə qadın üçün deyil. Qəmər, onun aktrisa olmaq arzusuna qarşı etiraz edən atasının, qohumlarının təzyiqi ilə üzləşdi. Təkcə anası qızının istək və arzusunu başa düşürdü. Beləcə, qızın rəqslərə olan həvəsi ailə yasağına üstün gəldi və 12 yaşlı məktəbli professional səhnəyə çıxdı. Qəmər Almaszadə baleti S.N.Keverkova və Urusovanın özəl studiyasında öyrənməyə başladı. Özünü baletə həsr etmək kimi qarşısıalınmaz istək klassik rəqsin əsaslarını mənimsəməkdə ona kömək etdi. 1930-cu ildə o, M.F.Axundov adına Bakı Opera və Balet Teatrının səhnəsinə çıxdı. Onun “Koreliya”dakı debütü çoxlarının yaddaşına əbədi həkk olundu. Həmin il milli teatrların Moskvada keçirilmiş olimpiadasında o, təkcə balerina kimi çıxış etmir, həm də “Namus” dram tamaşasında Süsən rolunu ifa edir ki, bu da onun kifayət qədər parlaq aktyorluq istedadından xəbər verirdi. 1931-ci il Almaszadənin yaradıcı həyatında mərhələ sayılır. Teatr Qliyerin “Qırmızı lalə” baleti üzərində işə başlayır və Tao-Xoa rolunu ona tapşırırlar. Söyləmək lazımdır ki, on altı yaşlı bu qızcığaz obrazın dramaturgiyasını çox səlis tuta bilmişdi. Lakin həmin dövrdə onda sırf xoreoqrafik səriştə çatışmırdı. O, özüdə bunu ilk tamaşadaca hiss etmişdi. Elə həmin gün də təhsilini davam etdirməyə qərar verdi.

Qəmər Almaszadə Moskvaya, SSRİ Böyük Teatrı yanındakı xoreoqrafiya məktəbinə gəlir, Leontyeva və Çekrıpinanın siniflərində təhsil alır, Monyaxovanın sənətkarlığının sirlərinə yiyələnir. O, yorulmadan çalışır. Çünki, tələsmək lazımdır, axı vətəndə onu gözləyirlər.

1934-cü ildə onu Bakıya çağırırlar. M.F.Axundov adına Opera və Balet teatrı Qliyerin “Şahsənəm” operasını tamaşaya qoyur və ilk azərbaycanlı balerina rəqs səhnələrini ifa edir (İran rəqsi və vakxanaliya). Daha sonra yenidən təhsilini davam etdirir, ustalığını təkmilləşdirir. Bu dəfə Leninqrad xoreoqrafiya məktəbində Romanova (Məşhur balerina Qalina Ulanovanın anası) və Boçarovun siniflərində oxuyur. Və 1937-ci ildə Bakıya qayıdır. Onun ilk işi klassik repertuarın ən mürəkkəb partiyalarından biri olan A.Adanın “Korsar” baletində Medora rolu idi. Bu, özlüyündə onun yetkinlik imtahanı idi. Çünki rol təkcə temperamentliyi deyil, həm də formanın ciddi səlisliyini tələb edirdi. Qəmər Almaszadənin təcrübəli pedaqoqların rəhbərliyi altında keçdiyi məktəb dərhal öz sözünü dedi. Balerina qüsursuz rəqs texnikası, plastikası ilə seyrçilərin qəlbini fəth etdi. Gənc aktrisa elə ilk günlərdən öz bacarığını layiqincə nümayiş etdirdi. Lakin o, şəxsi nailiyyəti ilə kifayətlənməyərək, rəqs folklorunu ciddi şəkildə öyrənməyə başlayır. 1938-ci il, Moskvada ilk Azərbaycan incəsənəti və ədəbiyyatı dekadası keçirilir. Ansamblın repertuarına Qəmər Almaszadənin quruluşunda bir neçə xalq rəqsi daxil edilib. Burada gənc baletmeysterin yaradıcı fantaziyası və rejissor tapıntıları özünü büruzə verirdi. Bakı Opera teatrının repertuarında bir milli baletin olmadığı bir vaxtda, respublikanın rəqs sənəti “Koroğlu”nun, “Nərgiz”in, “Şahsənəm”in opera quruluşlarında öz əksini tapdı.

“Koroğlu”da kişilərin döyüş rəqsi həyat eşqi, hərarət və ehtirasla doludur. İndinin özündə də məni bir tamaşaçı kimi bu rəqs ruhlandırır və sanki dövrə vuranların sırasına qatır. O vaxt bu rəqs ənənəvi operanın adi xor və kordebalet nömrələrindən fərqlənirdi. Seyrçi təkcə bütövlükdə deyil, həm də bu kollektivin ayrı-ayrı iştirakçılarının rəqsini izləyir, lakin bu zaman ansamblın ahəngi pozulmurdu. Operalarda qadın rəqsləri çox lirik, yumşaq və gözəl olur. İlk dəfə Azərbaycan xalq rəqsləri milli operalarda göründülər.

Özü də, əgər “Leyli və Məcnun”, “Şah İsmayıl”, “Arşın mal alan”, “Əsli və Kərəm”də rəqslər hələ dramaturji funksiya daşımırdılarsa, M.Maqomayevin “Nərgiz”ində (1935) “Yallı” xorovod rəqsi mübarizəyə qalxan xalqın obrazını yaradırdı. Ü.Hacıbəyovun “Koroğlu” operasında da (1937) rəqslər xeyli yer tuturdu. “Koroğlu” operasındakı rəqslər moskvalıları vəcdə gətirmişdi. Qəmər Almaszadənin milli rəqs stili öz incə duyğuları ilə xüsusi fərqlənirdi. “Prima-balerina Qəmər Almaszadə – tamamilə müstəsna bir təzahürdür. O, nağıllarda olduğu kimi rəqs edir. Onu görmək lazımdır, çünki onun bütün rəqs sənətkarlığını sözlə ifadə etmək mümkünsüzdür”. SSRİ xalq aktrisası, müğənni V.V.Davidova belə yazırdı. Bu uğurdan, Moskvanın onu xoş qarşılamasından qol-qanad açan Qəmər Almaszadə inamla klassik repertuarın aparıcı partiyaları üzərində işləməyə başlayır. Mariya, Esmeralda, Maşa, Raymonda, Kitri, Odetta, Odiliya, Tao-Xoa kimi rollar bir-birini əvəz edir. Öz istedadının mahiyyəti baxımından Qəmər Almaszadəyə Odetta obrazı daha yaxındır. Bu partiyada ifası təbiidir. Balerina Odiliyanın da cizgilərini tapa bilmişdi. Şər dühanın qızı onun ifasında şux bir sevinc içərisindədir. Onun məkri gülüşün, fərəhin, məftun etmənin stixiyasında, virtuoz variasiyasında duyulan şərdən aldığı həzz və ləzzətdə açılır. Klassik baletdən milli “Qız qalası”, “Gülşən”, “Yeddi gözəl” tamaşalarına yol gəlir. Klassik rəqsi milli Azərbaycan rəqs elementləri ilə bacarıqla uzlaşdırmaqla aktrisa bu partiyaların əsl mənada klassik traktovkalarını yaratmışdı. Onun dərin sevgi ilə yaratdığı Gülyanaq obrazı bu gün gənc balerinalar üçün özünəməxsus “etalona” çevrilib. “Qız qalası” ilə Azərbaycan balet sənətinin şərəfli səhifəsi açılır. Balerina öz qəhrəmanının daxili aləmini son dərəcə incəliklə açır. Başlanğıcda bu dəcəl və şən, demək olar yeniyetmə bir qızcığazdır. Onun kövrək utancaqlığı və saf işvəsi Poladla görüşündəki lirik-oynaq rəqslərdə açıq duyulur. Toy zamanı onun işıqlı sevinc hissləri ilə dolu cazibəsi və mənəvi gözəlliyi nə qədər saf və təmizdir. Bu xoş anlarda qəfildən Cəhangir xan peyda olur. O gəlib ki, qəşəng qızları öz hərəmxanasına aparsın. Hökmdarın nəzəri Gülyanağın üzərində dayanır. Onu özünə arvad edir. Sonluq, aydınlaşma sürətlə yaxınlaşır. Onun tragizmi həm mənəvi qüvvə, həm də ümidsizliklə şərtlənib. Gülyanaq intihar etməyi qəti qərara alıb və qapının arxasından asta addımları eşidib özünü dənizə atır, amma xəbəri olmur ki, bu Polad idi, onun yanına tələsirdi...

1950-ci ilin dekabrı. Bakı teatrının səhnəsində yeni Azərbaycan baleti – S.Hacıbəyovun “Gülşən”i göstərilir. Librettonun müəllifi, quruluşçu və baş rolun ifaçısı – Qəmər Almaszadədir. O artıq özünü kllasik baletdə təsdiqləmişdi və eyni zamanda Azərbaycan rəqsinin dərin bilicisi kimi tanınırdı. Bu keyfiyyətləri özündə birləşdirməsi Almaszadəyə yeni mürəkkəb vəzifənin öhdəsindən gəlməyə imkan verdi. Baletdə zəhmət hökmrandır.

“Gülşən”dən iki il sonra Qara Qarayevin “Yeddi gözəl” baleti səhnəyə qoyuldu. Libretto – Sionimski və Rəhman Hidayətzadənin, quruluş – Qusevin idi. Konsultant isə Qəmər Almaszadə idi. Baletin premyerası 9 noyabr 1953-cü ildə oldu. Dahi şair Nizaminin dərin fəlsəfi ideyalarını təcəssüm etdirən bu əsərdə onun yaradıcılığındakı əsas istiqamətlərdən biri – xalqın və hökmdarın qarşılıqlı münasibəti yer alır. Ayişənin xalqın fəlakətləri fonunda cərəyan edən faciəsi musiqidə və xoreoqrafiyada öz gerçək həllini tapmışdı. Tamaşanın milli koloritinin mükəmməl təqdimatı, heç şübhəsiz, Qəmər Almaszadənin – baletin əsas partiyasının ifaçısının və buradakı bir sıra milli rəqslərin quruluşçusunun xidməti sayəsində idi.

1954-cü ildən etibarən Qəmər Almaszadə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının balet truppasına rəhbərlik edir. 1980-ci ildə isə təqaüdə çıxır.

Qəmər Almaszadə “Qırmızı lalə”, “Şopeniana”, “Laurensiya”, “Qızıl açar”, “Yatmış gözəl” və s. kimi tamaşalara quruluş verib. 1969-cu ildə daha bir Azərbaycan baleti həyata vəsiqə aldı. Bu, Azərbaycan bəstəkarı Fikrət Əmirovun artıq məşhurlaşmış olan və geniş populyarlıq qazanmış “Şur” simfonik muğamına müraciət etmiş xoreoqrafın yaradıcı bioqrafiyasının daha bir zəfəri idi. Simfonik bir əsərin – xarakter etibarilə fərqli bölmələri olan muğamın materialında nəsə bütöv, vahid süjet xətti olan bir şey yaratmağa çalışan baletmeyster xeyli çətinliklərlə üzləşmişdi. “Şur” son dərəcədə bədii taktla, xoreoqrafiyanın klassik əsaslarını pozmadan hazırlanmışdı. Teatrlaşdırılmış milli rəqsin yaradılma prinsipi dünyanın bir çox xoreoqrafiya kollektivlərində uğurla həllini tapır, onun təcəssümünü biz Azərbaycan baletlərində görürük. “Şur” baleti ilə yanaşı, “Xəzər balladası”, “Leyli və Məcnun”, “Qobustan kölgələri”, “Kaleydoskop” kimi birpərdəli baletlər buna misaldır. Bu tamaşalar yaradıcı prinsiplərin genişliyini göstərir. Bizlər, gənc baletmeysterlər və artistlər bütün bunlarla tərbiyə olunuruq.

SSRİ xalq artisti, Dövlət Mükafatı laureatı Qəmər Almaszadə məktəbi – keçmiş sovet baletində ən mükəmməl məktəblərdəndir. Təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın bir çox səhnələrində çıxış etmiş Leyla Vəkilova, Rəfiqə Axundova, Siqnadze, Tamilla Şirəliyeva və bir çox digər balerinalar məhz bu məktəbin yetirmələridir.

Eynullayev Tahir,

Sankt-Peterburq Teatr Sənəti

Akademiyasının aspirantura məzunu,

Beynəlxalq Müsabiqələr laureatı

525-ci qəzet.- 2011.- 4 mart.- S.6.