Xudafərindən keçmişimizə və bugünümüzə bir nəzər

YAXUD ÜRƏKDƏ YAŞAYAN AĞRI VƏ ŞÖLƏLƏNƏN ÜMİD

Xudafərin körpüsünə çatanda iranlı sürücüyə – qardaş, mümkünsə maşını burada bir dəqiqəliyə saxla – deyə müraciət etdim. O maşını saxlayıb soruşdu:

– Ağa, burada neyləmək istəyirsən?

Yarızarafat dedim ki, bu körpü vasitəsi ilə Arazın o tayına, öz doğma vətənimizə gedib-qayıtmaq istəyirəm. Sürücünün təəccübü və narahatçılığı bir qədər də artdı. Təəccüblə dedi:

– Elə şeymi olar? Bu mümkün deyil. Sərbazlar bizi möhkəm cəzalandırarlar.

...Xudafərin körpüləri ilə tanış olmaq mənim çoxdankı arzum idi. Əvvəla Naxçıvandakı bir çox abidələrlə eyni dövrdə tikilib, digər tərəfdən də memarlıq biçimlərinə görə monumental görünən və incəliyi ilə diqqəti cəlb edən bu abidələr bir vaxtlar Yaxın və Orta Şərqin əzəmətli körpüləri sırasına daxil olub. Araz çayı sahilində Xudafərin dərəsi ən əlverişli keçid olduğundan bu obyektlər burada inşa olunub. Bir-birindən cəmi səkkiz yüz metr aralıda tikilən körpülərin inşa tarixi barədə də müxtəlif fikirlər səslənib. Deyilənə görə, onlar Böyük İpək yolunun fəaliyyətə başladığı dövrdə Azərbaycanı şimal və cənubdan gələn ölkələrarası yollarla əlaqələndirib. 15 aşırımlı, kərpicdən tikilən körpü VII əsrdə məmləkətimizi istila edən ərəblər tərəfindən yenidən qurulub, dəfələrlə bərpa və təmir işləri aparılıb. Bugünümüzə gəlib çatan körpü isə XII əsrə aid edilir.

Səthi yonulmuş daş lövhələri ilə üzlənən 11 aşırımlı körpü XIII əsrdə – Elxanilərin hakimiyyəti dövründə yenidən bərpa edilib. Ötən əsrin 30-cu illərinədək əsas keçid məntəqələrindən biri kimi fəaliyyət göstərib, az sonra sovet ordusu tərəfindən dağıdılıb, üç orta tağı indiyədək salamat qalıb. İndi yaddaşlarda “Sınıq körpü” tək yaşayır.

Onu da qeyd edək ki, bu körpülər təbii qayalar üzərində inşa olunduğundan, aşırımlar arasında məsafə də müxtəlifdir.

Naxçıvanın memarlıq inciləri sırasında özünə məxsus yer tutan Qarabağlar kəndindəki qoşa minarə də Elxanilərin hakimiyyəti dövründə inşa olunub. 16 metr hündürlükdə olan, sərdabə və yerüstü hissədən ibarət olan Qarabağlar türbəsinin tikintisində də qırmızı və firuzəyi kaşılı kərpiclərdən geniş istifadə olunub. Minarələri bir-birlərinə bağayan baştağın üzərində Elxani hökmdarı Hülaki xanın arvadı Quti xatunun adı yazıldığından, onun şərəfinə tikildiyi güman edilir. Deyilənə görə, Hülaki xan özü də bu şəhərdə yaşayıb. Orta əsrlər türk səyyahı Övliya Çələbi “Səyahətnamə” əsərində Qarabağları meyvə bağları arasında yerləşən böyük şəhər kimi təsvir edib. Onun fikrincə, burada 50 min adam yaşayırdı, çoxlu məscid, minarə, karvansara mövcud olub.

Bərdə türbəsi kimi onun da XIII-XIV əsrlərdə tikildiyi ehtimal olunur. Bu türbələr arasında oxşarlıqlar çoxdur. Tikilən abidələr isə təbii ki, Elxanilər dövlətinin yadigarı, nişanəsi olmaqla onun gücünü, qüdrətini göstərir. Ulu öndər Heydər Əliyevin bir kəlamı ilə fikrimi tamamlamaq istəyirəm: “Bu abidələrin memarlıq qiyməti ilə bərabər, bizim üçün bəlkə daha da böyük qiyməti Azərbaycanın qədim dövlət olmasını göstərməsidir. Bu, təkcə memarlığın zənginliyini yox, dövlətçiliyin nə qədər zəngin olduğunu, nə qədər möhkəm olduğunu da göstərir. Əgər dövlətçilik o qədər yüksək səviyyədə olmasaydı, onlar bu cür abidənin yaradılması barədə qərar qəbul edə bilərdilərmi?”

...15 aşırımlı Xudafərin körpüsünü, Cəbrayıl rayonu ərazisindəki dağların, təpələrin döşünə sığınan və təxminən əlliyə yaxın evi əhatə edən kəndin miskin və yoxsul görkəmini fotokameranın yaddaşına köçürmək istəyəndə yanımızda ağ rəngli bir maşın dayandı. Maşından düşən xüsusi geyim formasında olan şəxs bizdən soruşdu:

– Burada neyləyirsiniz?

Baxışları əlimdəki kiçik fotoaparata sataşanda amiranə şəkildə:

Maşınınıza oturub yolunuza davam edin, özünüzə problem yaratmayın, sərhəd boyunca şəkil çəkmək qadağandır.

Yol boyunca gördüyüm uçuq-sökük binalar yenidən gözlərim önündə canlandı. O evlər ki, heç birində qapı-pəncərələr, dam örtüyü qalmayıb. Pula nə gedibsə hamısı sökülüb aparılıb. İşğalçı ordunun əsgərləri bu yolla da qazanc əldə edib qarınlarını otarmağa çalışıblar.

Araz çayı boyunca ürəkağrıdan daha bir neçə acı mənzərənin şahidi olduq. İri bir kənddə də evlərin görkəmi təxminən eyni halda idi. Həyət-bacalarda yaşıllıq əlaməti olan ağac, ting gözə dəymirdi, olanlar da qurumuşdu.

Zəngilan rayonunun bir çox sərhəd yaşayış məntəqələrində isə od-alova bürünən sahələr az deyildi. Hiss olunurdu ki, məkrli düşmənlərimiz ilin soyuq günlərində otlaqları, yaşıllıqları məhv etməklə ekologiyamıza ciddi ziyan vurublar.

Sovet dönəmində ermənilərlə sərhəd xəttində yerləşən əsgər zastavası da neçə illərdir ki, xarabalığı xatırladır.

Neyləyək ki, hələ də müharibə şəraitindəyik, işğal altında olan torpaqlarımızda məkrli düşmən talançılıqla məşğul olur.

Mincivanda, xüsusən də Nüvədi yaşayış məntəqəsində gördüklərimiz də ürəkaçan deyildi. İqtisadi inkişafın zəifliyini, geriliyi buradakı rayon mərkəzlərinin timsalında da aydın sezmək olurdu. Ən acınacaqlısı isə dəmiryol xətlərində aparılan dağıdıcılıq tədbirləri idi. Polad relslər sökülərək maşınlara yüklənib daşınırdı. Deyilənə görə, onlar “metallom” adı ilə uzaq ölkələrə satılır.

...Bakıdan Naxçıvana avtomaşınla getməyin öz çətinlikləri olur. Əvvəla, gün ərzində, gərək oturaq halda təxminən 600-650 kilometr yol qət edəsən. Əsas çətinlik də qonşu ölkədə Nənəmvay deyilən ərazidədir. Bu istiqamətdə yolun xeyli hissəsi uca dağ ətəklərindən, keçidlərindən ibarətdir. Araz çayı boyunca, Xudafərin istiqamətində uzanan ensiz, darısqal asfalt yol sürücülərdən böyük məharət tələb edir. Üstəlik, işğal olunmuş sərhəd kəndlərimizin indiki mənzərəsi – dam örtükləri, qapı və pəncərələri dağıdılmış, həyət-bacalarındakı ağacları qurumuşdur. Həyat nişanəsi olmayan bu kəndlər daha çox xarabalıqları xatırladır.

P.S: Hər dəfə Xudafərin körpüsü, işğal olunan torpaqlarımız yadıma düşəndə tariximizin qüdrətli və öyünüləsi dövrlərindən birini təşkil edən Elxanilərin hakimiyyəti dövrünü xatırlayıram. İnşallah yenə də o gücün və qüdrətin sahibi olacağıq. Bunu məkrli düşmənlərimiz də yaxşı bilir. Bu səbəbdən də işğal olunan torpaqlarımızda qorxa-qorxa yaşayırlar. Bilirlər ki, bu torpaqların sahibi nə vaxtsa qayıdacaq.

Səhifədəki materiallar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun layihəsi üzrə çap olunub

Məmməd MƏMMƏDOV,

Naxçıvan MR Ali Məclisinin deputatı,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru,

əməkdar jurnalist

525-ci qəzet.- 2011.- 4 mart.- S.6.