Şeirdən şeir kimi...

2004-10-cu İLLƏR AZƏRBAYCAN POEZİYASI HAQQINDA QEYDLƏR

(Azərbaycan Yazıçılarının XII qurultayı ərəfəsində poeziya ilə bağlı müzakirədəki məruzənin mətni)

Bu günlərdə dilim dinc durmadı, “Ulduz” jurnalında başıma yığışan şairlərdən üçmərtəbəli Yazıçılar Birliyinin dördüncü mərtəbəsinə qalxan pilləkənlərin təxmini sayını soruşdum. Azarım başqaydı, əslində, bu sualı verənə qədər təklikdən, tənhalıqdan gileylənən bir topa qələm adamının sızıltısı beynimə düşmüşdü. Üstəlik, onların iş otağımda ayaqlarının birini götürüb o birini qoymaqları, əl-qol atmaları məndə əcaib vizual təəssürat yaradırdı: “Axı, insan iki əl, iki ayaqla necə tək ola bilər” kimi axmaq sual da bir yandan! Elə bu sualı başımdan qovmaq üçün pilləkənlərin sayını xəbər aldım, qoy zəhmət çəkib vurma cədvəlini xatırlasınlar, mən də sevinim ki, filanıncı pilləkəndən aşağıda təklik olmasa da, heç olmasa, rahatlıq var. Bax, mən bir azdan orda – o rahatlığın içində olacam, bu şairlərsə, “Ulduz”dan çıxıb bir yerdə pivə içəcəklər, şeir oxuyacaqlar, “K” hərfini axtaracaqlar. Qoy onlar pilləkənləri saysınlar, təxminən, yox, nə təxminən, lap dəqiq: telefon nömrəsi kimi...

Sərbəstdə yazanlar nala-mıxa vurdular, hecadakılar rəqəm dedilər, səhv, ya düz, Allah bilir, hə, onda ağlıma gəldi ki, hecada yazanda pilləkənləri də sayırsan, sərbəst şeirdə gözün ayağının altını görmür, ən yaxşısı liftə minməkdi, bu isə ağ şeirdi, məncə. Əruzdan qəsdən danışmıram. Əruz son vaxtlar dəhşət pozulub. Hamısı da əruzun içindəki “gül”, “ləb”, “sinə”, “yar”, “canan”, “xəlvət”(hələ bunlar abırlılarıdı) sözlərinin ucbatındandı; bu sözləri hansı vəznə yoldaş eləsən, tərbiyəsi pozular, əruz neyləsin?

Həmkarlarım pilləkənləri saymaqda olsunlar, mən sizə 2004-cü ildən üzübəri imkan eləyib oxuya bildiyim poeziya nümunələri haqqında danışım. Bu, əslində bir məruzə olmalıdı. “Məruzə” ərəb sözüdü, “ərz eləmək”, “bildirmək” anlamına gəlir. “Məruzə” sözünün “məruz” sözündən yarandığını təxmin eləmək üçünsə ərəbşünas olmaq gərəkmir. Yəqin ona görə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin bütün məruzələri həmişə basqılara məruz qalıb və qalacaq da.

Məruzəni hazırlayanda ədəbiyyat çap eləyən qəzet-jurnalları, şeir kitablarını bir də oxudum, “lit.az”, “kultaz.com”, “azadlıq.org” və başqa saytları açıb təzədən gözdən keçirdim, üç qisim: zəif, orta və gözəl nümunələrlə rastlaşdım, sevindim, kədərləndim və sonda yenidən sevindim. Əgər son altı ilin poetik nümunələri insana toxunursa, buna necə sevinməmək olar (Hesab eləyin ki, sondakı qənaətimi tələsib indidən sizinlə bölüşürəm)? Hərçənd mən tənqidçi Vaqif Yusifli qədər optimist deyiləm. Sitat: “Bilirik ki, poeziyaya maraq əvvəlki onilliklərdə olduğu kimi heç azalmayıb, bu xalqın damarlarından hələ də POEZİYA deyilən bir işıq seli axır və o işıq əsrlər keçdikcə öz nurunu əsirgəməyəcək”. Sitatın sonu. Amma mən şeirin artıq öldüyünü iddia eləyənlərdə də razılaşmıram. Ona görə yox ki, şeir ölsə, yəqin onun tabutuna bu sətirlərin müəllifi də girərdi. Yox, şeir ölməyib, sadəcə, diri şeirlərin sayı ölü şeirlərin nisbətində çox azdı. Dünyaya gələnlərin sayı dünyadan gedənlərin sayından az olduğu kimi. Mən bu məruzədə özü də, sözü də sağ olan şairlərdən danışmaq istəyirəm. Qoy özü sağ olmayıb sözü sağ olan sələflərimiz, sözü sağ olmayıb özü sağ olan müasirlərimiz məndən inciməsinlər.

...Bilmirəm, “Ulduz”a yığışan qələmdaşlarım mənim sözümü eşidib pilləkənləri sayır, ya yox, amma mən artıq 2004-10-cu illər Azərbaycan poeziyasını orta və yaşlı nəsil üzrə təsnif eləməyə başlayıram...

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin birgə nəşri olan “Poeziya günü” kitabında Balaş Azəroğlunun yeni şeirlərinə rast gələndə düzü təəccübləndim. Nədənsə onun özünü də, sözünü də unutmuşdum. Yalan deməyəcəm: son vaxtlar Arazdan yazan şairlərlə mənim aramda bir Araz axmağa başlayıb. Yəqin ona görə Balaş müəllimin mərhum həyat yoldaşı Mədinə Gülgünə yazdığı şeir mənə daha doğma gəldi:

Axır bir gün

Səninlə gedəcəyəm təzə evinə.

Daha nə sən tək qalarsan onda

Nə də mən...

Qoşulub bir-birimizə

Gecələr bir yerdə gəlib

Baş çəkərik köhnə yuvamıza,

Köhnə evimizə.

Söhrab Tahir son illər ərzində də öz poetik mövqeyini qoruyub saxlaya bildi. 80 yaşını haqlayan Nəriman Həsənzadə haqda ən yaxşı sözü onun yeni çapdan çıxan seçilmiş əsərləri deyə bilər. Ramiz Məmmədzadə, Qaçay Köçərli, Məmməd Aslan, Ağasəfa, Yusif Həsənbəy, Səyavuş Məmmədzadə, İlyas Tapdıq, Oqtay Rza, Kələntər Kələntərli kimi ağsaqqal şairlər haqqında təzə fikir tapmadığım üçün onların yaşıdı Fikrət Sadıqdan iki örnək gətirmək istəyirəm.

Niyə tale zalım olsun,

Göylər mənə zamin olsun!

Bir dərə məzarım olsun,

Bir dağı örtün üstümə.

Növbəti misal:

Bu key o keyə deyir: okey!

O key bu keyə deyir: okey!

Bir halda ki hamının fikri məndədi, məruzə haqda qənaətimi xatırladıram. Məruzə “kim nə etməlidi” yox, “kim nə edib” sualına cavab verir. İsim “kim”, “nə”, “hara” suallarından birinə cavab verən kimi. Əgər məruzə birinci suala cavab versə, mən Fikrət müəllimdən “birinci növ” şeirdən daha çox yazmağı xahiş eləyərdim.

Üst-başından, təhər-tövründən də çiçək, yarpaq, lələk tökülən Musa Yaqubun ənənəvi şeirə bu günəcən sadiq qalmağı hərdən adamı riqqətə gətirir:

Görəsən, tək durnam harda uyudu,

Kəkliyim yetdimi qaya daşına?

Sulanan zəminin artıq suyudu,

Buraxdım ömrümü başlı-başına...

...Dostlar pilləkənləri sayıb qurtardılar, deyəsən, mənimsə onları dinləməyə hələ vaxtım yoxdu...

Vaxt demişkən, ötən əyyamlar olsa, məruzədə rus tənqidçisi V.Q.Belinskidən mütləq sitat verilərdi. Təxminən belə: “Poeziya – həyatı yaradıcı surətdə yenidən yaratmaqdadı. O şey ki həyatda ola bilməz, o, poeziyada da yalandı. Poeziyanın bu cür müəyyənləşdirilməsi fantaziyanı üzvi sürətdə ruhun digər xüsusiyyətləri və daha çox ağılla bağlayır. Həyatı əks etdirə bilmək üçün hətta yaradıcılıq istedadı da azdı: həyatı anlamaq üçün gərək ağlın da olsun. Kim istəsə ki, kağız üzərində də, yazdığı şeirlərdə də şairliyi görünsün, o gərək əvvəlcə qəlbən şair olsun. Poeziya təkcə kitablarda deyil, o – həyatın nəfəsindədi”.

Belinskinin sözünə söykək kimi, “525-ci qəzet”dən bir şeir oxumaq istəyirəm:

Deyəsən, bahar

Növbədənkənar gələcək.

İnsanlar lətifədən əvvəl güləcək,

Canlılar doğulmazdan əvvəl öləcək.

Belə getsə, gələcək özü də

Çox tez gələcək.

Dünyada hər şair öz üslubunu yaradır. Yuxarıdakı şeir Fikrət Qoca üslubundadı. Onu gendən tanıyırsan. Amma yaşıdı Abbas Abdullanı tanımaq üçün mütləq yaxına gəlməlisən. Əvvəlki vuran-tutan, dəli-dolu Kəpənəkçi balası indi dəyişib, mülayimləşib. Bəlkə də qocalıqdandı:

Gözünə döndüyüm qoca dünya

Məni də udacaqsan bir gün.

Ürəyim qalacaq yer üzündə

Heyf gedənə, yazıq qalana.

Dostu Tofiq Abdinsə qocalıb-eləməyib. Publisistika, şeir kitablarını nəşr elətdirir, İnternetdən çıxmır və özünü hələ də tələbə sayır: Rəsul Rzanın tələbəsi.

Məruzəni davam etdirmək üçün sözü tənqidçi Arif Əmrahoğluna vermək istəyirəm: “Yaxşı olmağa çalışmayan, olduğu kimi yaşayan Füruzə xanım əlindən gələni bacardığı dərəcədə gerçəkləşdirməklə məşğuldu: şeir yazır, ali məktəbdə dərs deyir. Özünə bir dünya yaradıb. Fərqinə varsaq da, varmasaq da, ətrafımızda qapısı həmişə və hamının üzünə açıq bu dünyanın ünvanı çox sadə və yaddaqalandı: Füruzə Məmmədli dünyası!”

Arif müəllimə, mənə dəstəyinə görə, təşəkkür eləyib ədəbi fokusu çoxdan obyektivin gözündən qıraqda qalmış Məmməd İsmayıla tuşlamaq istəyirəm.

Dilək diləmişəm illərdən bəri,

Deməsəm, bir günah, desəm, bir günah!

Qoruya bilmədim mən sevənləri,

Məni sevənləri qorusun Allah!

Azərbaycanda Türkiyə, Türkiyədə Turan həsrətiylə yazıb-yaradan Məmməd İsmayılı durğu işarələrindən daha çox nidaya bənzətmək olar. Amma üç nöqtəyə oxşayan ədiblərimiz də var: son illər millət, dövlət zirvəsindən insana, real aləmdən virtual aləmə adlayan Vaqif Səmədoğlu, hamı ona sarı gəlsə də, öz yerindən tərpənməyən Ramiz Rövşən, qanadlı uçmaqdan bezib qanadsız uçmağa qərar verən Vaqif Bayatlı Odər.

Polyak qızı, mən sənə

Nəfəs deyim, ah deyim?

Çıxar xaçı sinəndən

Mən bir “bismillah” deyim.

Bu şeir Vaqif Səmədoğlunundu. O da, “Nəfəs” kitablar kitabını çap elətdirən Ramiz Rövşən də, “Yupyumru bir eşq ilə” şeirlər kitabında köhnə əşarlarını yeni və gözlənilməz variasiyada təqdim eləyən Vaqif Bayatlı Odər də ötən əsrdə bəs qədər oxucuya “bismillah” dedirməyi bacarıb. Amma yeni əsrin oxucusu şeir oxuyanda yox, şeir görəndə qorxur. Təəssüf. Sonunda da üç nöqtə.

Bu günlərdə 70 yaşı yaxınlaşan, heç vaxt ad günü keçirməyən, iclaslara qatılmayan, bir siqaretə söykənib dünyaya baxan Ələkbər Salahzadənin qapalı yaradıcılığı sanki mötərizə içindədi. Ələkbər müəllim poetik mətləbi nəinki oxucudan, nəinki qələm-vərəqdən, hətta özündən də gizlədə bilir:

Adam bir yol

vaxt içindən bir iz,

bir yol

açıb gedə gələcəyə...

Yer üzündən,

bir üzündə,

şər üzündən,

lap özündən

köçüb gedə gələcəyə...

Nəsrini daha çox izlədiyim Azər Abdulla haqda danışmağı növbəti məruzəçi İlqar Fəhminin, Camal Yusifzadədən yazmağı zamanın öhdəsinə buraxıram. Ənvər Əhməd və Vahid Əziz yaradıcılığı isə vətəndaş poeziyasından dissertasiya yazan tədqiqatçı alimlər üçün kifayət qədər material verə bilər.

...“Ulduz”dan yerəcən pilləkənləri sayan dostlarım məni aldatdı, geri dönmədilər, amma mən pilləkənlərin sayını sizə mütləq deyəcəm, indi əlimdə ağır yük var, yuxarıdan daşıyıb aşağıya, yaşlıdan cavana çatdırmalıyam...

Yuxarıdan söz düşmüşkən: ədəbiyyatın və hakimiyyətin ancaq yuxarı qatlarında qərarlaşan professor, millət vəkili Nizami Cəfərov da bir vaxtlar Azərbaycan Yazıılar Birliyinin qurultayında məruzə eləyib. Nizami müəllimin təcrübəsini nəzərə alıb “mikrafonu” məmnuniyyətlə ona uzadıram: “Ədəbi aləmlə ilk tanışlığımda üç adın adətən yanaşı çəkildiyini gördüm: Nüsrət Kəsəmənli, Sabir Rüstəmxanlı və Çingiz Əlioğlu... Sonralar onları da, tale necə birləşdirmişdisə, o cür də hərəsini bir yana atdı. Müxtəlif üslublar, yaradıcılıq maneraları üzərində kökləndilər. Ancaq bu bir həqiqətdir ki, hər üçü müasir Azərbaycan poeziyasında ən nihilist mövqedən belə danılması mümkün olmayan iz qoydular.

Nüsrət Kəsəmənli dünyadan, çox təəssüf ki, tez getdi, bununla belə onun adamın iliyinə işləyən, həyatın özü qədər təbii lirikası o qədər canlıdır ki, müəllifin fiziki yoxluğuna bu günə qədər inanmaq çətindir.

Sabir Rüstəmxanlı elə gəncliyindən gələn xarakteri ilə nə qədər ictimai-siyasi, ideoloji polemikalara qoşulsa da, bu sahədə nə qədər parlaq görünsə də, özünəməxsus şair obrazını yarada bildi... Və bu obraz onun yaradıcı şəxsiyyətinin, genişmiqyaslı fəaliyyətinin, elə bilirəm ki, mərkəzində dayanır.

Nüsrət Kəsəmənlinin lirik-psixoloji, Sabir Rüstəmxanlının lirik-publisistik üslubuna paralel olaraq üçlüyün üçüncü nümayəndəsi Çingiz Əlioğlunun lirik-metafizik üslubundan danışmaq olar. Hər üç üslub eyni dərəcədə emosional, hətta üsyankardır, ancaq üçüncü üslub həm də eksperimentaldır... Nüsrət Kəsəmənli ilə Sabir Rüstəmxanlının ilhamının obyekti, fakturası həmişə çox konkret olduğu halda, Çingiz Əlioğlunun şair ilhamı barədə bunu demək olmaz; o, çox zaman tamamilə mücərrəd, qeyri-müəyyən fakturadan – heç nədən şeir yarada bilər (və bilir)!.. Çingiz Əlioğlunun şeirlərində söz-leksikon o qədər güclü, enerjilidir ki, qrammatikanı bütünlüklə sıxışdırır, ikinci, hətta üçüncü plana keçirir. O bunu edə bilər (və edir)!.. ”

Adətən, kitab və romanlara şifahi xeyir-dua verən Nizami Cəfərov bu dəfə fikirlərini özü qələmə almağa yaxşı ki, vaxt tapa bilib.

Azərbaycan ədəbiyyatının az yazan, çox tanınan isimlərindən olan Zakir Fəxri nəhayət uzun illərdən sonra kitab çıxardı. “Qalmaz belə, qalmaz dünya” misrası Zakir müəllimin kimlik kartı, eyniadlı kitab isə onun külliyyatıdı. Zakir müəllimin yanında çox ləngiməyək, yoxsa başımı qatıb məni də yazmağa qoymayacaq.

Zəlimxan Yaqubun təkcə adını çəkmək insanın üzündə ilıq təbəssüm yaradır. Poeziyada da, vəzifədə də, həyatda da Hüseyn Arifi xatırladan Zəlimxan müəllim şeirlərini sözlə yox, səslə yazır. Onun “Peyğəmbər” poemasını çətinliklə oxusan da, yazdıqlarını öz dilindən məmnunluqla dinləyirsən. Deyəsən, Çingiz Əlioğlu onu hardasa “Azərbaycan poeziyasının imperatoru” adlandırmışdı. Bilmirəm, ciddi, ya zarafatla...

Zarafat və mübaliğəsiz deyərdim ki, artıq üzünü saqqal basmış qəzəl janrının ən yaxşı nümunəsi Ələmdar Mahirdir. Mahcamal, İsgəndər Etibar, Rafiq Dağlı, Əvəz Qurbanlı,“Şəms” ədəbi birliyinin əksər üzvlərinin qəzəl janrına marağı da diqqət çəkir.

Artıq altmış yaşını haqlamaqda olan Adil Mirseyid hələ də eksperiment axtarışları və Paris sevdasından doymayıb – qənaətindəyəm.

fransız şərabında

cinayət qoxusu var

divarların rəngində

intihar qorxusu var...

...mən talesiz adamam

müsyö baş qoşma mənə

rus ruleti oynamaq keçir

könlümdən yenə.

Aydın məsələdi ki, Adil Mirseyidi Fransaya səfir də göndərsələr, o yenə Paris həsrətli şeirlər yazacaqdı. Adil taleyə Tanrı kimi baxır, amma yaşıdı Əlisəmid Kür nə şeirdə, nə də həyatda kimsəyə baş əymək istəyir. Əlisəmidin elə kür şeiri var ki, talenin üstünə bıçaq çəkmək cürətindədi. İşğal altında olan kəndini (həm də təxəllüsünü!) iki kərə ziyafət eləyən Musa Urud isə, dostlardan fərqli olaraq, sadəcə,taleyini yaşayır: “Hər nə varsa...”

Ötən əsrin sonlarında çıxardıqları “Yol” qəzetiylə ədəbi mühitdə canlanmağı bacaranlardan biri də Rasətdi. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin nəşrlərində imzasına rast gəlmədiyim Rasətin portallardakı fəallığı hələ də qəzet və jurnallara əlyazma daşıyan yaşıdları üçün örnək ola bilər.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyində məsul vəzifədə çalışan, iş otağından nadir hallarda çıxa bilən Vaqif Bəhmənli entuziazmı hesabına hekayə, məqalə və əlbəttə, şeir yazmağa vaxt tapır. “Poeziya” kitabına yazdığım “on söz və yüzlərlə işarə”dən bir neçəsini diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm:

Mənə elə gəlir ki, Vaqif müəllimin indiyəcən nə xətrinə dəyən olub, nə də o, bir kimsənin ürəyini qırıb. O bu dünyada bu dünyayla hesabı açmadan yaşayır: O:O. Amma şeirləri belə deyil, ürəyi qırılanı da var, ürək qıranı da; sənə toxunanı da tapa bilərsən, sənin toxunduğunu da! Şeirlərində hesab çoxdan açılıb. Kimin xeyrinə – bax bunu HESAB SAHİBİNDƏN soruşmaq lazımdı.

Ötən illər ərzində Rafiq Yusifoğlu, Hamlet İsaxanlı, Paşa Qəlbinur və Elçin İsgəndərzadə həm alim, həm də şair kimi elmə və ədəbiyyata bacardıqları qədər xeyir verməyə çalışdılar.

Bu günlərdə mənə – redaktə eləmək üçün – son dərəcə maraqlı bir xanım haqda material göndərmişdilər. Azərbaycan əsilli madam Gübek şəkil çəkir, mahnı bəstələyir, ssenari yazır, alpinizmlə məşğul olur. O, Monako krallığında rəsmi nikaha girən ilk azərbaycanlı kimi də diqqətimi çəkdi. Nədənsə, Mahirə Abdullanı xatırladım: şeir yazan, psixoloq, rəsm çəkən, proza və publisistika ilə məşğul olan Mahirə xanımı. Onun çoxşaxəli yaradıcılığı adamı – hansı Mahirə Abdulladan danışasan – sualı ilə üz-üzə qoyur.

İslam Sadıq, Şöhrət Qaraoğlu, Rüstəm Behrudi, Xosrov Natil, Yalçın Qoca, Samir Sədaqətoğlu, Şərif Ağayar, Zahir Əzəmət, Nazim Əhmədli, İltifat Saleh, Ramiz Qusarçaylı, Sabir Sarvan, Məmməd İlqar, Məmməd Dəmirçioğlu, İnqilab Orxan, Məhəmməd Astanbəyli, Rafael İncəyurd, Vüqar Əlisoy, Əlişirin Şükürlü, Rizvan Nəsiboğlu, Elsevər Məsim, Qədiməli Əhməd, İsmayıl İmanzadə, Əziz Musa, Namizəd Xalidoğlu, Mübariz Məsimoğlu, Əhməd Qəşəmoğlu, Qurban Cəbrayıl, Sevinc Arzulu, Elnarə Şəms, Simuzər Nüsrətbəyli, Güləmayıl, Reyhan Kənan, Zərəngiz Dəmirçi, Mənsurə Qaçayqızı, Esmira Məhiqızı, Sevinc Nuruqızı, Gülşən Behbudqızı... Hələ siyahıda şeirin nə qədər oğlu, qızı var? Amma onlar haqda az-çox yazılıb-deyildiyindən diqqətimizi diqqətdən kənarda qalan bir imzaya yönəldək – Xasay Mehdizadəyə. Şeirləri də özü kimi təvazökar və utancaq.

Çətin ki, tapasan bu səs-soraqla,

Mən kiprik altında bir damla suyam.

Dindirmək istəsən, ağzımı bağla,

Onda daha yaxşı danışasıyam.

Şeirlərini oxuduğum müəlliflərin siyahısını bir də gözdən keçirirəm. Taleh Həmid, Allahverdi Təhləli, Mehman Qaraxanlı,Kəmaləddin Qədim, Vasif Qurbanzadə, Fəxri Müslüm,Kənan Hacı, Sevil Gültən, Akif Əhmədgil, Adil Şirin,Tofiq Qaraqaya, Fərəc Fərəcli, Mahmud Vəli, Avdı Qoşqar, Adil Cəmil, Ağacəfər Həsənli, Musa Ələkbərli, Barat Vüsal, Sabir Yusifoğlu, İsa Sevər, İbrahim İlyaslı, Bəydadaş Cəfərli, Yafəs Türksəs, Dayandur Sevgin, Elbariz Məmmədli, Vasif Süleyman, Xatirə Rəhimbəyli, Eldar İsgəndərzadə, Əbülfət Mədətoğlu, Kəramət, Əlirza Həsrət, Valeh Bahaduroğlu, Sərvaz Hüseynoğlu, Əli Nəcəfxanlı, Zakir Sadatlı, Ədalət Salman, Saday Şəkərli, Fəxrəddin Əsəd, Tərlan, Tofiq Nurəli, Fəxrəddin Ziya, Gülxani Pənah, Nazilə Gültac, Namiq Hacıheydərli, “Pərvanə” və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvləri (yeri gəlmişkən: yaradıcılığında bir sıra keyfiyyət dəyişikliyi aparan Əkbər Qoşalı DGTYB başqanı kimi türkdilli mədəniyyətlərin inteqrasiyasında da xeyli iş görür). Hələ bu hamısı deyil: Zirəddin Qafarlı, Vahid Aslan, İbrahimxəlil, Rafiq Hümbət, Nəsib Nəbioğlu, Fəxrəddin Meydanlı, Rəşid Faxralı, Səxavət Talıblı, Elbəyi Cəlaloğlu, Mirdamət Əziz, Kəmalə Ağayeva, Şəfəq Sahibli, Aləmzər Sadiqqızı, Mina Rəşid, Həyat Şəmi, Rəsmiyyə Sabir. İmkanım olsa, onların hər biri haqda danışardım.

Qeyd dəftərimdə Rafael Tağızadənin bir misrasının altından xətt çəkmişəm. Görək o nə xətdir elə? “Cəbhə bölgəsində qoz qabıqdan elə çıxır ki, düşmən səs eşidib atəş açmasın”. Yox, Rafael dəqiq belə yazmayıb, mən misranı bu şəklə salmışam. Son illər həm proza, həm də poeziyada özünəməxsus nümunələr yaradan Əjdər Olun realist şeir tabloları ədəbi sərgimizin gözəgəlimli yerində asılıb. Sağ qolunu Qarabağ müharibəsində itirmiş döyüşçünün obrazına siz də baxın.

Tək qol – təkcə qanaddı,

yetməsə də uçmağa,

Amma ki, bəs eləyir tək balamı

qucmağa.

Bircə şeyə yanıram, nə yara,

nə xəstəlik –

Əldən getdi Qarabağ,

sağ qolum da üstəlik...

Qarabağ mövzusunda Ədalət Əsgəroğlu “Dərdimizin qan rəngi” adlı poema yazıb müxtəlif dillərə tərcümə elətdirdi. Onun “Soydaş” poeması isə, adından göründüyü kimi, xaricdə yaşayan həmvətənlərimizə həsr olunmaqla, mövzu aktuallığı ilə seçilir. Bu mənzum hekayələrdə forma və məzmun nə qədər yenidirsə, Əsgəroğlunun şeirlərindəki ab-hava – nə az, nə çox – elə bir o qədər qədimdi:

Əsgəroğlu, aç düyünü

Gör Mövlamın gördüyünü.

Yoxsa sənin beş gününü

Qaraldar, bir gün eyləməz.

80-ci illərin dəyərli imzalarından olan Şaiq Vəlinin yeni şeirlərinə rast gəlmədim; Maarif Soltan, hərdən də olsa, şeirlərinin altındakı tarixi təzələməyi bacardı; Zahid Sarıtorpaq isə inanılmaz dərəcədə dəyişib:

Ömür bir ayin kimi bitər hərgah

Zikrinə qoşulmağa nəfəsi

çatmaz kimsənin

Gün yalamış qar kimi

Ləhləyər göyün aydınlığına

Qaraçuxası yatmış ömür

Amma dibində üzüldüyü

Gül kolundan xəbəri olmaz.

Ənənəvi şeiri modernizmə dəyişənlərdən biri – son beş ildə Azərbaycanda beş, xaricdə beş kitab basdıran Qəşəm Nəcəfzadənin məhsuldarlığı diqqət çəkir. 2007-ci ildə Hollandiyada keçirilən 38-ci Beynəlxalq Poeziya Festivalında iştirak eləyən Qəşəm, çoxumuzdan fərqli olaraq, öz saytını və xarici əlaqələrini qurmağı bacardı. Onun yaradıcılığı da müəllifin özü kimi qalmaqallıdı. Qəşəm Nəcəfzadəni novator adlandıranlar da, ümumiyyətlə, bəyənməyənlər də var. Maraqlısı budur ki, Qəşəm öz şeirləriylə iki qardaşın – Azərbaycanın tanınmış tənqidçiləri Vaqif və Cavanşir Yusiflilərin arasında nifaq sala bilib.

Yenə şeirimlə tək qaldım

Yenə sehr ilə bağlandım...

Yenə dünya o tərəfdə

Mən də...

Bu yandan saxlandım...

Aranda yaşayıb-yaradan Nisəbəyimin şeirləri təndirdən çıxan çörək kimi istidir (Təndir deyəndə Fərqanənin eyniadlı şeiri yada düşür:

Əyninə özgə don geyməyən anam

Təndir tüstüsündən yüz don geyinib.

Başını bir kəsə əyməyən anam

Təndirə çatanda min yol əyilib.)

Eyni hərarəti Məlahət Yusifqızının, Bəsti Əlibəylinin şeirlərindən də duymaq olar. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda 2009-cu ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş məruzədə adı uğurlu imzalar içrə çəkilən Narıngülün şeirləri isə, əksinə, buz kimi soyuqdu:

Son vaxtlar oxuduğum fəlsəfə kitabları və adamlar

Məni çıxılmaza aparır

Çəkilib bir küncdə

Adamlardan gizlənmək istəyirəm,

Utanıram

Adamların məni sevməməsindən.

80-ci illər poeziyasının az tanınan imzalarından olan Baloğlan Cəlil İdrisi ölkədən uzaq düşsə də, yaxşı ki, qələmdən aralanmayıb. Hərdən uzaq başqırd ellərindən onun namələrini alıram:

Mən böyük şair ola bilərdim

ən böyük!..

...İndi mən – Baloğlan Cəlil İdrisi

Bir-iki söz yiyəsi

Yalnız və yalqız

Qürbətdə oğlanlarım üçün yaşayır

O qız üçün yazır

Vətən üçün ölürəm...

Qürbətdə Azərbaycan poeziyasını təmsil edənlərdən biri də bir vaxtlar – mənim kimi – qonşu respublikaya oxumağa göndərilən və hələ də Estoniyadan geri dönməyə macal tapmayan Xaqani Qayıblıdı. Tartu Universiteti türk dili mərkəzinin rəhbəri işləyən Xaqaninin ( o, həm də “Ulduz” jurnalı redaksiya heyətinin üzvüdü) “40 yaşım, 40 sözüm” şeirlər kitabı müəllifdən hələ çox şey ummağa əsas verir. Sultan Mərzili son vaxtlar saytlardan düşmədiyindən adama qərib gəlmir. Onun moskvalı həmkarı Nəsib Nəbioğlu ədəbiyyatımızın təbliğində gücü çatan işdən yapışır.

Məruzəmin üstünü saysız-hesabsız sitat və elmi məqalələrdən özəklərlə örtmək istəməzdim, çünki onsuz da məruzənin içində adam çoxluğundan hava çatmır. Bəzi imzaların üzərində dayanmaq da olardı, amma arxadan gələn siqnal səsləri vaxt tıxacından xəbər verir.

Odur ki, ənənəçi İlham Qəhrəmanın, modernist Əlizadə Nurinin, sürrealist Xaqani Hasın, postmodernist Həmid Herisçinin, Rasim Qaracanın, Murad Köhnəqalanın yaradıcılığından ayrıca danışa bilmirəm. Güney Azərbaycan, Qarabağ, Naxçıvan, Borçalı, eləcə də o biri yurd yerlərimizin ədəbi mühitini “Ulduz”da işıqlandırmağı planlaşdırdığımız üçün onlar haqda sözüm sonraya qalsın!

Qeyd dəftərçəmdə Balayar Sadiqin “Əzrayılın ayaq izləri xəcalətdən yerə girmişdi” misrası, Azad Yaşarın “Cinayətkar” şeiri və Faiq Balabəylinin “Zindan” silsiləsinin altından yaşıl xətt çəkilib. Etimad Başkeçidin folklor assosiasiyalı üslubundan “Nabran novellası” kitabımda qənaətlərimi bölüşmüşəm. “Notasiya” silsiləsi əslində çoxdan tanıdığım Salamın hecada darıxmağından başqa bir şey deyil: o, elə əvvəlki Salamdı!

“Torqovı peyzajı” kitabı və “Polonez” poemasını oxuduğum Elxan Zal Qaraxanlı əski ozan təfəkkürü ilə modern düşüncəni bir araya gətirmək amacındadı. Torqovı küçəsində XXI əsrin adamını qəfil qədim əyyam mənzərələriylə rastlaşdıran Elxanın şeirlərində nələrə, kimlərə rast gəlmirsən: Misir sivilizasiyasına aid olan Amon-Ra, Osiris, İzida; Şumer və Göytürk mədəniyyətinin qəhrəmanları: İştar, Tan-Ra, İmay, Çulpan, Ötügen, Alp Ər Tonqa; qədim yunan mifologiyasından: Esxil, Helen, Paris, Orfey; eləcə də, Çe Gevara, Zəki Müren, Elton Con.

Biz dollar yaşılının nəşəsindəyik

Daha Çe Gevara zamanı deyil

Marksı da unudub məktəblərdə

Tərli şüşələrdən pivə çəkə-çəkə

Azadlığa heykəl qoyduq ruslu-türklü.

Ötən beş-altı il ərzində xaricdə ən çox çap olunan həmkarlarımızdan biri də Səlim Babullaoğludu. Dünya ədəbiyyatından nümunələri dilimizə çevirən Səlim öz şeirlərini də əcnəbi dillərə tərcümə elətdirməyə imkan tapıb və müsbət rəylər qazanıb. Onun “İlyas Köçmənin şəkil dəftəri” kitabı tərtibat, forma və üslubuna görə diqqəti çəkir. “Maskalı adamların himni”ndə oxuyuruq:

Kim oxuyur alnımızdakı

sətir-sətir qırışları kim?

Hansı dilçi, hansı xəttat,

Axı, bu yazılara baxan kimsə

bu xətti tanımaz...

...Kim bilir, bəlkə elə bizim özümüz də

arada güzgüyə baxanda çaşmalıyıq

bəlkə biz də özümüzə arabir

özgə üzüylə baxmalıyıq.

Həmişə başqalarının şeirindən yazan Əsəd Cahangir birdən-birə iki poema – “O adam” və “Namaz” – qələmə aldı. Əslində, bu heç də birdən-birə olmadı. Əsəd hələ Cahangir yox, Əsədli olanda şeir yazırdı. Qoy bu da məruzənin ilginc açıqlaması olsun! Əsəd öz poemasında sufi ənənələrini modern versiyada təqdim etməyə çalışır:

Baxma qanlı dişinə, yaquardı, vaşaqdı,

Nə ki var dördayaqlı,

Ömrünün sonunacan

iməkləyən uşaqdı.

Ağzı süd iyi verir qanəmər vəhşilərin.

Azərbaycanda nadir hallarda rast gəlinən şair cütlüyü: Dəyanət Osmanlı-Səhər, Xanəmir-Ayişə isimləri nədənsə adamda müqayisə marağı yaradır. “İlk və son” modernist şeirlər kitabının müəllifi Dəyanət ənənəçi Səhərlə tamam başqa ampluada dayanır.

Xanəmirlə Ayişə xanımın torpağısa bir yerdən götürülüb. Fərq ondadır ki, Xanəmiri anlamaq üçün təkcə şeirin dilini bilmək bəs eləmir, gərək quş dilindən də baş çıxarasan:

ey dili qafil fil faili

məchul fani f...

dili söz tutmayıb

gözü tütləyən

beyni fikir uçurtmayan

oğlumun başında

gün işığı qaynayır

gün şaxıyır can oynayır

Əkrəm Əylislinin Fikrət Qoca haqda yazısında belə bir passaj var: “Şeir, ola bilər ki, başa düşülməsin. Heç başa düşülmədiyi də olur. Amma şeir əgər şeirdisə, ola bilməz ki, heç vaxt başa düşülməsin”. Mən bu məruzədə nə indi, nə də gələcəkdə anlaşılacaq şeirlərdən danışmayacağam. Onlara hər yerdə rast gəlmək olar (yaxşı şeir deyil ki, çıraqla axtarasan): “Ulduz”da, “Azərbaycan”da, “525”də, “Ədəbiyyat qəzeti”ndə, “Alatoran”da, “lit.az”da, “kultaz.com”da, “azadlıq.org”da, “Bayatı” kitab mağazasında, “Akademiya-kitab”da. Mən onlardan nümunə gətirməklə yuxarıda adı çəkilən şairlərə hörmətsizlik eləmiş olardım. Onları toplayıb Anar müəllimin çoxdan yaratmaq istədiyi “Küftə” mükafatına (AYB sədri “Əsli ilə Kərəm çöllü-biyabanda kefdədilər, Sarmaşıblar bir-birinə sanki küftədilər” şeirini oxuyandan sonra bu fikrə düşüb) təqdim eləməyəsə bəhanə axtarmayacam.

Ey prus cavanı, sən gərək

müsəlman olasan,

Həsrətdən vüsala keç,

sünnətin öldürdü məni...

Nuridə Atəşinin son şeiriylə bu mövzunu qapadaq. Həm də ayrılıq vaxtıdı. “Bəs ayrılıq nədir ki – bir addım, Nə fərqi var, sən atdın, mən atdım” (İlqar Fəhmi). Hərəmiz bir addım atıb 2004-10-cu illər Azərbaycan poeziyasını gəzib dolandıq. O ki qaldı söhbətin əvvəlinə, yəni “Ulduz”dan yerə qədər pilləkənlərin sayına, onu heç mən özüm də dəqiq bilmirəm. Bildiyim odur ki, əruzda, hecada, sərbəstdə yazılan bircə şeirlə də yerdən “Ulduz”a, yəni səmaya çatmaq olar.

Məruzə, iclas adətən adamı yorur, yatanlar, hətta yuxu görənlər də olur.

Əgər məruzəm sizi yatmağa qoymadısa, lütfən, məni təbrik eləyin.

Yox, yatdınızsa, onda 2004-10-cu illər Azərbaycan poeziyasını bir yuxu bilin...

Qulu AĞSƏS

525-ci qəzet.- 2011.- 5 mart.- S.26-28.