SƏS

(Esse-kollaj) Muğam işığında təksəsli, çoxsəsli düşüncələr

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Amma bir ümid qalır, dəli bir ümid: göylər bizim göylərdir, qaynarlıq, istilik bizim istilikdir. O göylər də, o istilik də bizi gözləyir. Və heç vaxt bizi atmayacaq. Çox şükür. Nə yaxşı ki, göylər var, yeri-göyü yaradan var, bütövlük, iç-içəlik, vəhdət-ilahi vəhdət var.

Kiçik zəkadan Böyük Zəkaya, zərrədən külə gedən yolda Alimin səsi də var.

Trans halətində, şüurumuzun, hissimizin bizim alışmadığımız biçimində Alim fəzadan Böyük Zəka bilgilərini şaman, dərviş kstazı, çoşğusu ilə bizlərə çatdırır.

Təbiətin sirrini açan, insanın mübhəmliyini ortaya qoyan bu səs beyinlərin gizli qapılarını O biri dünyaya – İlahi dünyaya açır.

Alimin səsinin əks-sədası, dinləyənin ürəyidir. Bu səs həmin ürəkdə rəngini alır, axtardığını tapır və ona qoşulur. Nitşe, buna “qarşılıqlı əzabduyma” deyir. Alim deyir ki, bu fəryad sənin fəryadındır, mən gətirmişəm.

İnsanın ən çox unutduğu və unutmaq istədiyi şey yaşadığı zamandır – yaşdır. İnsanın Zamanı aldatmaq istəyi imkansızdır. Zaman amansızdır. O heç kəsə güzəşt etmir. Zaman insanın deyil, Allahın halıdır.

FÜZULİDƏN ALİMƏ, ALİMDƏN FÜZULİYƏ

Ulu Füzuli, Məcnun dünyaya gələndə ağlamasına “Axır günün əvvəl eyləyib yad, axıtdı şirişkü, qıldı fəryad” – deyə qəzavü-qədər anlamını verirsə, bir pərivəşin körpəni sakitləşdirmək üçün onu qucağına alıb bağrına basmasını və həmin anda uşağın ovunub sakitləşməsini “Zatında çün var idi məhəbbət, Məhbubu görüncə tutdu ülfət” – deyə mənalandırır.

Əslində, zatında məhəbbət, eşq olmayan Füzulini anlamaz.

Dərdinin dərmanı dərd olan Füzulini normal, adi temperamentlə oxumaq olmaz. Belə ifa günahdır. “Leyli və Məcnun”u yazmağa başlarkən şairin fikir-xəyal içində məchul yola baxıb “Düşdü səfərim diyari-dərdə” deməsi dərdsizləri öz vətənindən dərd məmləkətinə göndərməsidir.

Ən böyük dərd və ən böyük təhlükə bilməkdir. Bilmək – qapılarını dərdin üzünə açmaqdır. “Bilmək bu yetər ki, bilmək olmaz...”

Məcnunun maddi dünyanın sərvətlərindən məhrumiyyət xoşbəxtliyi “Bir zövqə iki cahan vermir”də ifadə olunan, pərvanı səadəti onun ikiqat (bu dünyadan məhrumiyyət – ölüm, özünü öldürmək, O dünyadan məhrumiyyət – ölüm) eşq şəhidliyidir. Bu eşq sevincini, ölüm qədərini Alimin zəngulələri, təriflərarası dünya boşluğunu andıran sükutu, yenidən çağlaşması, inləməsi eşq girdabını anlatmaqdır.

“Söz darəsi deyil bu əval”. Sözə sığmayanı səsi sığışdırma ehtirası Füzulidən Alimə uzanan yolun bir dayanacağıdır. “Dərdü-ələm dənizi aşıb daşan” Məcnun səhra gecəsində ay işığı ilə danışır:

Yandı canım hicr ilə, vəslü rüxi yar istərəm,

Dərdməndi-firqətəm dərmani-didar

istərəm...

Bu yanğı Alimin səsində sağalmaz könül yarasının ağrısıdır – dərddir, möhnətdir, məşəqqətdir. “Bu bir kitab sözdür fəhm edən əhli-halə”. Zatında məhəbbət mayası olmayan, nə bu sözü, nə bu səsi anlamayacaq.

Bu dünyasını da, o dünyasını da yandırıb kül-kül Məcnun –

Bir görməyə yarı can verərsən,

Bir zövqə iki cahan verərsən...-

məntiqi içində xoşbəxtdir.

Məcnun sağalmazlığının, ölümü ilə öpüşən Leyli bəxtəvərliyinin fəzası, məkanı dərd deyilən şeyin özüdür.

Getdin o yerə ki, getmək olmaz,

Yetdin o yerə ki, yetmək olmaz.

Alimin özünü də dərd içində boğan o səs hardan gəlir, ilahi?!

“Bu heyran olduğundandır ki, heyran olduğun bilməz...”

O gecə anladım ki, muğamatın yanından keçib getmək olmaz. Muğamatın fəlsəfəsinə dalmadan Şərqi anlamaq olmaz.

Muğamın içindən keçib getməklə Şərqə ulaşa bilərsən.

Muğam bir güzgüdür. Baxıb özünü görürsən. Bəzən də görə bilmirsən. Muğam bir ibadətdir.

Həyatın gözəlliyindən yazmaq asandır, həyatın gücündən, qüdrətindən, qəhrəmanlıqlarından yazmaq da çətin deyil.

Ölümün gözəlliyindən, dərdin hüsnündən, məhrumiyyətlərin xoşbəxtliyindən yazmaq çətindir. Çətindən çətin. Hissə-hissə, qəlpə -qəlpə ölməsən, ölümün gözəlliyini yarada bilməzsən. Füzulinin yaratdığı ölüm gözəlliyi – eşq dastanı Alimin səsində ölüm təntənəsi, eşq apofeozudur.

...Alimin konsert gecəsində bir daha məşhur ispan matadorunun sözünü xatırladım: “Bu iki yüz min adam öküzün ölməyinə yox, mənim ölməyimə baxmağa gəlib. Başqa bir ehtiras onları bir yerə yığa bilməz”. O gün qəfəsdəki quş kimi çırpınıb səs-səs, xanə-xanə ölən Alimi gördüm. Biz də o böyük salona Alimin ölümündən zövq almaq üçün yığılmışdıq. Alim nə qədər ölürdüsə, biz o qədər dirilirdik. Alimin öz beyninin damarlarını bir-bir necə kəsdiyinin xırçıltısını eşidirdim. Dünyaya min tellə bağlı olan bizlər bu xırıltının səsindən də zövq alırdıq.

Səhnədə üç döşəkçə qoyulmuşdu. Ortada Alim, özündən solda kaman, sağda tar.

Alimin əlində qaval var. Vəcdin-ekstazın bir məqamında o qaval da ağırlıq eləyir. O zaman əlindəki qavalı da yerə qoyub, barmaqlarının, əlinin gücü ilə oxumağına davam edir.

ƏBƏDİYYƏT

İnsanın qanındakı dəmir onu kosmik aləmlə bağlayan ən mühüm göstəricilərdən biridir. Maqnit tufanlarına, göy cisimlərinin qabarıb çəkilmələrinə ilk reaksiya verən qanın tərkibindəki dəmirdir.

Qan kimi səsin də tərkibində dəmir var. Mən səsdəki o dəmirin fiziki göstəricisinin nə olduğunu dəqiqliyi ilə bilməsəm də, səsin mənliyini, özünəməxsusluğunu müəyyənləşdirən amillərdən biri həmin o dəmirin azlığı-çoxluğu ilə bağlıdır. Dəmirin varlığı və nisbəti cingiltilik deyil, daha çox tembrlərin, tonallıqların, intonemlərin, tezliklərin hüdudları arasındakı seçimlilik, məlahəti yaradan vahidlərin dən-dən, sıra-sıra olması, fərqliliyi və təbiət səslərinə sonsuz şəkildə bir-birinə yaxınlaşmasıdır.

– Hara baxırsan?

– Uzaqlara.

– Kimi axtarırsan?

– İtirdiklərimi.

– Xoşbəxtsənmi, bədbəxtsənmi?

– Bədbəxtliyim qədər xoşbəxtəm, xoşbəxtliyim qədər bədbəxtəm.

– Baxdığın uzaqların sonu varmı?

– Sonu əbədiyyətdir.

– Qiyamət yaxınlaşırmı?

– Qiyamət çoxdan başlayıb, sonuna da az qalıb.

– Bizi bağışlayırsanmı?

– Bağışlayan mən deyiləm, Allahdır.

BALIQ DİLİ

Akvariumda üzən balıqlara baxıram. Burda hər şey canlıdır: otlar, yosunlar, klevetkilər, al-əlvan balıqlar. Bu qapalı birgəyaşayış əmin-amanlıq, sevgi qoxuyur. Süzə-süzə gedən rəng-rəng balıqları uzun buynuzcuqları ilə parazitlərdən təmizləyən klevetkilərin qayğısı ananın balaya münasibətindən daha çox aşiqin məşuqəyə münasibətidir.

Bu səssizliyin içində eşitdiyim səsə diksinirəm. Balıqların sürətli hərəkətləri, sərt dönüşləri süzgün baxışları mənim beynimdə səsə çevrilirdi. Bax bu qırmızı balıq okeandakı sevgilisindən ayrı düşüb yanıqlı-yanıqlı “Segah” oxuyur. Bənövşə rəngli ağ zolaqlı balıq dənizdəki anasından atasının didarına can atan övlad-balıqdır. Pəsdən “Çahargah” oxuyur. O sarı rəngli gözəllər gözəli çayda itirdiyi Məcnunu “Bayatı-Şiraz” diliylə səsləyir, haraylayır.

Bu kəpənək kimi alabəzək balıq da, bu süd kimi ağappaq yavru da, bu dupduru şəffaf balıq da arayır, axtarır, nalə çəkib hayqırırlar. Bu harmoniyanın içində rəngdən və hərəkətdən başqa bir şey olmasa da, rəngin, hərəkətin səsə çevrilmiş həqiqəti məni ram edir və bu bilinməzliyin əsrarına çəkib aparır.

Və dəhşətli şəkildə balıq olub üzmək istəyirəm, balıq dilində öz dərdimi oxumaq istəyirəm. İstəyirəm ki, səssizliyin səsi olum və ordakı mübhəmliyi ifadə etmək gücündə, qüdrətində olum.

ÖLÜM ZAMANIN ADIDIR

Yanlış anlamayın, bu mənim və ya məndən yazan dostumun hekayəsi, romanı deyil. Bu, səsin hekayəsi, səsin romanıdır. Mən bir gün ölüb bu dünyadan köçüb gedəcəyəm. Bu dünyaya gələn milyardlarla insan kimi. Amma səs ölməyəcək.

Səs başqa bir bədəndə yaşayacaq. Adamlar ölür, səs ölmür. Səs başqa cilvə, başqa hüsn qazanacaq. Başqasının adıyla dünya evinə girəcək. Yaşaya-yaşaya yeni şöhrət, ün qazanacaq və bir gün o adam da öləcək və səs yenə qalacaq. Və beləcə əbədiyyət qədər yaşayacaq səs.

Bu səs Allahın verdiyi əmanətdir. Əmanətə xəyanət olmaz, qardaş.

Ölüm iki cürdür: içərilərdən gələn ölüm və dışarıdan gələn ölüm. Dışarıdan gələn ölüm düşmən gülləsindən qəzadan gəlib yaşamaq istəyən, həyata doymayan canı yaxalayır. İçəridən gələn ölüm sinsi-sinsi gəlib damla-damla cana-qana yayılan, yaşamın qol damarlarını br-bir kəsən ölümdür. Amma hər ikisi qəzavü qədərdir və labüddür.

Ölüm səssizliyinin də öz səsi var. Bu səs həmişə ah-fəğan, göz yaşı, nalə deyil. Bir də ölümü gəlin kimi təptəzə görən şəbi-əruz sevdalıları var. Ölüm yeni həyatın başlanğıcı, köhnə həyatın sonudur. Ölüm mövcudluğun yeni qapısı, yeni vadinin ilk addımıdır.

Səsin yalnız qara və ağ rəngi deyil, min bir çaları ölümün sonsuzluğunu, çoxanlamlığını ifadə etməyə cəhd edir.

Əfsus! Sevgili yarım gecə gəldi,

gecə getdi.

Heç bilmədim ömrüm necə gəldi,

necə getdi.

– deyən şairin geridə qalan eşqi ilə yeni üfüqdə görünən eşqin vəhdətini görməmək, dünyanı görməmək, həyatın fəlsəfəsini anlamamaqdır.

VƏTƏN

Bir müğənninin sözünü xatırlayıram: tarın son pərdələrini zəngulə ilə döymək (əslində toxunmaq) hər müğənninin işi deyil. “Yandıran segahı” oxumaq üçün bəzən tarın son pərdəsi də kifayət etmir. Səs gəlib elə həddə yetişir ki, içindəki tufanı ifadə edə bilmir. Hiss edirsən ki, səni qovurub yandıran hiss səsin imkanlarına sığmır. Bax, o zaman qalırsan içindən qırıla-qırıla. Yazı yazan üç nöqtə qoyub canın qurtarır. Bəs biz neyləyək?! Bəzən Seyid Şuşinski sayağı ağzında deyil, burnumda oxuyuram, bəzən səssiz-filansız inləyirsən, hıçqırırsan, təbiəti, canlıları təqlid edirsən... fəqət içindəki boşluq dolmur ki, dolmur. Ürəyindəki yanğının üstünə su səpə bilmirsən.

Səsin kökü olmayanda o səs təbii gücünü itirir. Səsin bəkarəti, dərinliyi də yox olub gedir. Kök, lad, melodik quruluş da dərin, çox dərin qaynaqlardan gəlmirsə, o kimə lazımdır?

Zabul Qasım öləndə C.Qaryağdıoğlu deyib ki, ay zalımlar Qasım ölmədi ey, “Zabul” öldü. Zabulu da, Rastı da, Çahargahı da ölməzliyə qovuşduran ifaçının adını həmin muğama, türküyə möhürləyən səsin sahibidir.

Səslər də, bu torpaqlar kimi, ana dilimiz kimi bizim Vətənimizdir.

GÜC

“Biz cinsəl güclə yazırıq” – deyən Lev Tolstoy Z.Freydi çoxdan qabaqlamışdı. Zahirən vulqar görünən bu həqiqəti nə şəkildə deyirsənsə de, ondakı gerçəklik payını inkar edə bilməzsən. Hər şair, rəssam kimi müğənni də o potensialla özünüifadəyə məhkumdur.

Yaş kiçikdirsə mən bu gerçəyi fiziki-bioloji şəkildə hiss edirəm. Allah insana hər şey verir. Sonra verdiklərini ondan tək-tək alır. Yerdə qalan xatirədir, yaddaşdakı qırıq-qırıq naxışlardır. İnsan yavaş-yavaş hər şeyi unutmağa başlayır və yaddaşını zərrə-zərrə azaldaraq tənhalaşmağa başlayır. Və nəhayət, insan özünü, öz yaddaşını unudur. Özünü unutmanın adı ölümdür. Ölüm – yəni sənin yaddaşını tərketmə, yaxud yaddaşın səni tərketməsidir. Hər ikisi eyni sürəcdir, yaxud eyni sürəcə iki baxışdır.

Səsin fiziki-bioloji varlığında ömrün bütün aşamalarını dəqiqliyi ilə ifadə edir. Uşaq səsi, yeniyetmə səsi, yetkinlik səsi, qocalıq səsi və ölüm səssizliyi.

Musiqişünas F.Şuşinski Cabbar Qaryağdıoğlundan danışarkən yazır: “İran məclislərinin birində Cabbar Qaryağdıoğlundan soruşmuşlar:

– Qafqazda sənə rəqib olan ikinci bir xanəndə varmı?

Cabbar Qayyağdıoğlu demişdir:

– Qafqazda mənə rəqib olan iki xanəndə vardır: biri Zabul Qasım, o biri isə Məşədi Məmməddir. Ancaq mənim xoşbəxtliyimdən birincinin zil səsi, digərinin isə dərin musiqi savadı yoxdur”.

Hərdən bu sualı məndən də soruşurlar: bəzən ciddi, bəzən zarafatla. Mən də musiqi savadı məsələsində iddialı deyiləm. Füzulidən, Seyid Əzimdən hazırladığım qəzəlləri də işləyərkən ustadlarla məsləhətləşirəm. Cabbar usta, Seyid usta, Xan usta, Hacıbaba usta... kimi savadlı da deyiləm. Nə klassiklərimiz kimi, nə də Yaqub usta kimi, nə Kürdoğlu usta kimi zil səs iddiam var.

Bəs mənim iddiam nədədir, nədir? Yox, mənim iddiam-filanım yoxdur. Heç kəslə də yarışıb eləmirəm. Mən özümü, içimi oxuyuram. Oxuyanda da hər şeyi – bütün dünyanı, insanları unuduram. Bir xəbəri ürəyimin başından, yer üzündən göylərə daşımaq istəyirəm. Hiss edirəm ki, bu xəbəri çatdırmasam, yerinə yetişdirməsəm həyatım puç olacaq, bu dünyadan günahlı, suçlu getməyə məhkum olacağam. Mənim ən böyük rəqibim də, dostum da, düşmənim də özüməm.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

KAMİL VƏLİ

525-ci qəzet.- 2011.- 5 mart.- S.22.