Ölülərin ölməzliyi və ya diri ölülərin dərdi

Əbədilik arzusu və ölüm qorxusu! Ta qədimlərdən insan düşüncəsini məşğul edən əsas problem! Ölümsüzlük arzusu insanı sehrli alma, dirilik suyu haqqında nağıllar, əfsanələr düzüb-qoşmağa vadar edib, kimyagərlər minillər boyu insana əbədiyyət bəxş edən iksir axtarıb, lakin bütün bunlar bir xülya olaraq qalıb.

Cəlil Məmmədquluzadənin yüz il öncə yazdığı ölməz “Ölülər”i də məhz bu axtarışların absurdluğuna bir işarədir. Amma “Ölülər”də əsas problem ölülərin dirilməsi yox, dirilərin “ölümüdür”. Burda ölməz olan bircə şey var – “ölülüyün” ölməzliyi! Nadanlığın, cəhalətin, şarlatanlığın əbədiyyəti! Bu, Makedoniyalı İskəndər zamanında da beləydi, Kefli İskəndər vaxtında da! Makedoniya şahının içə bilmədiyi dirilik suyu ilə Danabaş ziyalısının vurduğu arağın arasında isə mahiyyətcə elə bir fərq yoxdur. Hər ikisində fiasko! Makedoniyalı İskəndər dirilik suyuna çata bilmədiyi kimi, Kefli İskəndərin arağı da onun dərdinə dərman ola bilmir.

Eyni anologiyanı İsa ilə Nəsrullah arasında da aparmaq olar! Xristian peyğəmbəri Lazarı diriltdi, amma xristian dünyasını mənəvi ölümdən qurtara bilmədi. İnsanlıq naminə çarmıxa çəkildi, amma bu çarmıx xaça dönüb milyardlarla xristianın boynundan asıldı. Müsəlman Şeyxi bir az da irəli getdi – ölülərin siyahısını tutdu, “kütləvi diriltmə əməliyyatı” aparmaq istədi. Amma neyləsin ki, ölü sahibləri özü buna razı olmadı?! Getdilər fikirləşməyə! Hələ də fikirləşirlər! Tənqidçi Əsəd Cahangirin dediyi kimi, “batmanqılınc yazıçımız” Aqil Abbasın “Ölülər” pyesi bunu sübut edir!

Aqil Abbas “Ölülər” strukturu əsasında yazdığı eyniadlı pyesində çağdaş diri ölüləri göstərə-göstərə gülür. O, dahi Mirzə Cəlil tematika və problematikasına girişməyə cəsarət elədiyi üçün əsərin epiqrafında ustadı Cəlil Məmmədquluzadənin əziz ruhundan üzrxahlıq istəyir. Dəyərli Aqil bəyin pyesi haqqında danışmazdan öncə çox bəyəndiyim bu kiçik əfvnaməni, bu səmimi etirafı və ustada olan böyük sevgini diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm:

“Mirzə Cəlil mənim üçün günəşdi, havadı, sudu, torpaqdı. Mənə elə gəlir ki, onlarsız yaşamaq mümkün olmadığı kimi mən Mirzə Cəlilsiz də yaşaya bilməzdim və bilmərəm. Və Mirzə Cəlil elə bir yazıçıdır ki, yüz dəfə oxuyursan, təzədi. Elə bil birinci dəfədi oxuyursan. Hər dəfə oxuyanda sənin üçün ayrı bir dünya açılır. Mirzə Cəlilin vaxtında bilmirəm neçə Qurbanəli bəy olub, neçə Novruzəli, neçə Xudayar bəy, neçə Şeyx Nəsrullah... amma bunlar indi o qədər çoxdular ki?!

Çoxdandı məni ağrıdan bir dərd içimdə yaraya dönüb. Nə qədər eləyirdim o dərdi içimdən çıxara bilmirdim, yaza bilmirdim. Gücüm çatmırdı. Bilmirəm neçənci dəfədi yenidən “Ölülər”i oxuyurdum. Və Mirzə Cəlil əlini əbədi dünyadan atdı mənim qəlbimdəki o dərdi dartıb qopartdı. Görən Mirzə Cəlil məni bağışlayarmı ki, mən onun “Ölülər” əsərini belə yazmaq qərarına gəldim?!”

Aqil Abbasın və Mirzə Cəlilin “Ölülər”ini müqayisə etmək istərdim. Aqil bəyin adını ona görə birinci çəkirəm ki, əvvəla, onu heç olmasa görmüşəm, ikincisi, onun ölüləriylə az-çox da olsa, tanışlığım var. Aqil bəyin ölüləri həm də mənim ölülərimdi: həm diridirlər, həm də ölüdürlər. Mirzə Cəlilin ölüləri isə əksinə, həm ölüdürlər və həm də diridilər. Çünki o, öz ölülərini ölməyə qoymayıb. Aqil Abbas isə diriləri öldürməyə çalışıb. Mənim nə kimyagərlik, nə də Şeyx Nəsrullahlıq iddiam var. Bu, sadəcə, bir oyundur. Mirzə Cəlilin “Ölülər”indəki obrazlarla Aqil Abbasın prototiplərindən ibarət hibrid bir səhnə düzəltmək istəyirəm. Təsəvvür edin ki, Hacı Həsənin evindəki Şeyx Nəsrullah yox, cənab Tasyedir.

“...Üçüncü məclis vaqe olur şəhərin kənarında, qəbristanın yanında. Çox cəmiyyət ayaqyalın, şalvar və tumanlarını dizədək çırmayıb, əllərini əllərinin üstünə qoyub, ayaq üstə durublar. Ortalıqda Tasye cənabları uca daşın üstünə çıxıb, oturub danışır. Sağ tərəfində Şeyx Əhməd, sol tərəfində Hacı Həsən və ətrafında adamlar hamısı, İskəndərdən və övrətlərdən savayı.

Tasye (Əlində xeyli sənədlər): “Bəli, əziz qaçqın və məcburi köçkün qardaşlar, elə ATƏT-in Minsk qrupunu məhz ona görə yaratdılar ki, bu məsələni çözsün. Neçə illərdir bu yollarda əziyyət çəkirik, əlimizdən gələni edirik ki, sizlər doğma torpaqlarınıza, evinizə-eşiyinizə, əzizlərinizin yatdığı qəbiristanlıqlara dönəsiz. ATƏT-in Kəraməti böyükdür. Bizlər olmasaq, ruslar Tiflisi çoxdan işğal etmişdilər. Rusiya məhz bizdən qorxduğu üçün geri çəkildi. İndi də gücümüzü Ermənistana göstərəcəyik. Baxın artıq İtqapanı qaytarırlar. Kimdir deyən ki, ermənilər daha Qarabağı qaytarmayacaqlar. Əziz qaçqın və məcburi köçkün qardaşlarım! Məsələ belədir ki, Ermənistan Qarabağı birdən-birə deyil, mərhələ-mərhələ boşaltmağa razılıq verir. Mənim sizlərlə görüşümün məqsədi də odur ki, sizinlə bir ümumi razılığa gələk. Görək nə deyirsiz. Hansı şəhərdən, hansı kənddən başlayaq?”

Yaxud Kefli İskəndər məhz bu cür danışır: “Hə, ATƏT-in baş lotusu yenə sizə atdı?! İndi növbə mənimdi. İndi mənə qulaq asın! Adamı bir il aldadarlar, üç il aldadarlar, beş il aldadarlar. Görün bu ATƏT-in, Avropanın lotuları sizi neçə ildi aldadırlar. Bu sizin tarix kitabınızda qan ilə yazılmış bir səhifədir. Sizdən sonra gələnlər bu kitabı vərəqləyib bu səhifəni görəndə sizi yada salıb deyəcəklər (ucadan), tfu sizin üzünüzə. Ə, ermənilər heç Beemteni it yerinə qoymurlar, ondakı ATƏT ola! Ə, bu ATƏTin, MATƏTin boş-boş sözlərinə nə vaxta qədər inanacaqsınız?! Hərəniz əlinizə bir çomaq götürüb ermənilərin üstünə getsəniz, erməni İrəvanacan qaçar! Tfu sizin üzünüzə. Bu araq şüşəsidir. ATƏT-in lotuları hər dəfə gəlib boş-boş qırıldadanda, mən bu şüşədən araq içirdim ki, dəli olmayım! Mənim adım Kefli İsgəndərdi, bəs sizin adınızı nə qoyaq? Mən dağları, daşları, quşları, fələkləri, ulduzları şahid çəkib soruşuram, bu camaata nə ad qoymaq olar? O vədə hamısı bir səslə cavab verər: “Ölülər!” Və bizdən sonra gələn nəsillər illər uzunu sizi yada salıb bir səslə deyəcəklər: “Ölülər!”

Və ya Mirzə Cəlil əsəri –“Yenə bir kişi gəlib yapışır qızın əlindən və aparır. Bu minvalla üçüncü və dördüncü qızı İskəndər yola salır. Qızlar başlarını aşağı salıb alçaqdan ağlaya-ağlaya musiqinin səsiylə çıxıb gedirlər. Camaat da başını aşağı salıb, məyus durur. Axırıncı qız yola düşəndə İskəndər araq şüşəsini çəkir başına və boş şüşəni yerə vurur. Yavaş-yavaş pərdə enir və musiqi çalır” – kimi yox, məhz bu cür qurtarır: “Camaat başını salıb aşağı. İsgəndər araq şüşəsini çəkir başına və boş şüşəni vurur yerə. Yavaş-yavaş pərdə enir və musiqi kəsilir.”

Oyun qurtardı. Amma mən sizə daha bir oyun təklif eləyə bilərəm. İki “Ölülər”i bir kənara qoyub öz ölülərinizi yazmağı. Kömək də eləyə bilərəm. Əgər siz ədəbiyyata yeni gəlmisinizsə və özünüzü indidən dahi sayırsınızsa, bəribaşdan Şeyx Nəsrullahın rolunu öz üzərinizə götürmüş olacaqsınız. Qalan obrazları tapmaq çətin olmayacaq. Çünki cavan və iddialı vaxtı hamı Şeyx Nəsrullah olur. Hətta yanındakı o biri obrazlar da. Əgər siz orta yaşlısınızsa, Hacı Həsən də pis deyil. Çünki bu yaş “aşağını və yuxarını” yola vermək dövrüdür. Siz elə bilirsiniz Hacı Həsən öz ciyərparasını (İskəndəri) çox istəmirdi, yoxsa Şeyx Nəsrullahın lotu olduğunu bilmirdi? Bilirdi! Amma onu da bilirdi ki, nə oğlu İskəndəri içkidən ayırmaqla dünya düzələsidi, nə də Şeyx Nəsrullahı ifşa eləməklə. Düzünə qalsa, Şeyx Nəsrullahın bir dəfə aldatdığı adamları Hacı Həsən yüz dəfə aldatmışdı. Özünün Nəsrullaha aldanmağının isə çox sadə izahı var: Hətta tiranlar da hərdən məğlub olmaq istəyir. Yox, əgər siz yaşlı nəsilsinizsə, onda ölülər haqda əsər oxumaq xoşunuza gəlməyəcək. Amma ola da bilər ki, gəlsin və sizdən olsa, Şeyx Nəsrullah, doğurdan da, ölüləri dirildərdi. Axı kim təzədən dünyaya gəlmək istəməzdi? Ona görə yaşlı nəslin finalı məhz bu cür olardı: Şeyx Nəsrullah əmr eləyir və bütün ölülər qəbirdən qalxır. Yaxud cənab Tasye cibindən qərar çıxardır və işğal olunmuş kəndlərində ölmək istəyən qocalar öz doğma yurd yerlərinə qayıdırlar. Ölməyə yox a! Onlar ümid eləyir ki, ayaqları öz torpaqlarına dəysə, ölməyəcəklər. Yaxşısı budur, “Ölülər”i yenidən yazmağı heç kimə həvalə eləməyək. İki “Ölülər”imiz var, bəsdi. Mən ikisindən bir yazı düzəltmək istədim, amma ərindim. Ona görə ki, bir günün dirisi min ilin ölüsündən daha xeyirlidi. Hollivud filmi yadınızdadı? Çay töküb içməyə ərinən oğlan deyir: “Mən Brus Lidən güclüyəm, çünki o ölüb.” Əgər Mirzə Cəlilin əsəri bu gün də aktuallığını itirmirsə, Aqil Abbas həmin pyesin əsasında növbəti “Ölüləri” yazırsa, deməli, hələ bizim öləsi, lap elə öldürüləsi çox çatışmazlıqlarımız var.

Elvin BAKİROĞLU

525-ci qəzet.- 2011.- 5 mart.- S.19.