Uğursuz tale yaxud naləyə çevrilmiş şərqilər

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Hər bir xalqın, millətin mənəvi dəyərləri sırasında onun ədəbiyyatı xüsusi yer tutur. Ədəbiyyat – bədii söz sənəti olmaqdan əlavə, millətin tarixi-ictimai-siyasi və bədii-estetik təqdimini verən mənbələrdəndir. Xalqın həyat salnaməsi, psixologiyası, dünyaduyumu haqqında zəngin məlumat verən ədəbiyyat tarixinin bir çox görkəmli nümayəndələrinin həyat və yaradıcılıqları layiqincə öyrənilməyib, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin ömür yoluna mənsub olduqları regional mühitinmi deyək, yaşadıqları dövrünmü deyək, şəxsi həyatlarında baş verən olaylarınmı deyək – fərqi yoxdur – saldığı kölgə onları anıb-sanılmağa qoymayıb, ədəbi irsləri layiqincə araşdırılmayıb.

Belə sənətkarlardan biri də XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi-realist cərəyanın nümayəndəsi, şair, pedaqoq, xəttat Mirzə Şəfi Vazehdir. Yaradıcılıq nöqteyi-nəzərdən Vazehi həm xoşbəxt, anılan-sanılan, həm də nakam, yada-gümana düşməyən şair sanmaq olar. Xoşbəxtdir ona görə ki, hələ sağlığında şeirləri dünyanı gəzərək, adını olmasa da, ruhunu, duyğularını, sevincini, kədərini, şikayətini, Şərq milli koloritini dünyadan köçənə qədər ağlına belə gətirmədiyi xalqların dilində səsləndirib. Bu şeirlər ona özündən xəbərsiz şöhrət gətirib, incə, lirik duyğular müəllifinin – şərqli aşiqin könül çırpıntılarını qərb şeirsevərlərinə yaşada bilib. Bədbəxtliyi ondadır ki, saf, təmiz məhəbbət hisslərini, sevgilisinin gözəlliyindən doğan həyəcanı, ona qovuşmaq üçün çəkdiyi iztirabları səxavətlə Şərq şeiriyyətinin incəliklərini öyrətdiyi bir qərbli bunları yaşamaya-yaşamaya özününküləşdirib (demə, taleyin bizə qismət yazdığı nemətə, qismətə, paya (ən nəhayət, torpağa) şərik çıxanlar tarix boyu olub). Sənətkarın əsərini oğurlamaqsa (bu deyim kobud səslənsə də, fikrin sərrast ifadəsinə daha dəqiq xidmət edir) ananın övladının əlindən alınmağına bənzəyir. Şairin şeirlərinin – ruhunun, qəlbinin, ömür yaşantılarının, ən əsası, mənsub olduğu millətin ağrı-acısının, özünütanıtımın əlindən alınması deməkdir. Taleyin biganə qaldığı, uğursuz taleli bu şairin – Mirzə Şəfinin həyatı və ədəbi-elmi yaradıcılığı ilə bağlı mübahisəli olaylara ədəbiyyatşünas alim, professor Zaman Əsgərli də biganə qalmayıb, vazehşünaslığın son nailiyyətlərini ümumiləşdirib tədqiqatçı süzgəcindən keçirib. Şərq-Qərb müstəvisində Vazeh-Bodenştedt paralelizminin qaranlıq cəhətlərini aydınlaşdırmağa cəhd edən alim şairin həyatı və bədii irsi ilə bağlı araşdırmalarını yenicə sapdan çıxmış “Mirzə Şəfi Vazeh” adlı tədqiqatında ədəbi ictimaiyyətə təqdim edib.

Gərgin axtarışların və elmi təhlilin məhsulu olan əsərini “Gəl sənə də bir kitab, buna kitab demək olmaz, dəftər verim” deyə sadə tərtibatda nazik bir kitabçanı təvazökarlıqla mənə uzatdı. Zaman müəllimin tədqiqatçılıq səriştəsini, alimlik axtarışlarını, nəhayət, öz sözünü deyə bilən bir ədəbiyyatşünas olduğunu və Vazehlə bağlı dərin bilgiyə malik olmadığıma görə əsəri birnəfəsə oxumağa başladım. Təbii ki, tədqiqat əsəri bədii əsər sürətilə oxunmur və qavranmır. Tədqiqatdakı hər bir fakt, gətirilən sitat, istinad olunan elmi mənbə və s. səni düşündürür, müqayisəli təhlilə aparır. Lakin baxışlarım öncə tədqiqatın sərlövhələri, daha sonra sətirlər üzərində gəzdikcə qəribə bir uyarlığın şahidi oldum (öz qənaətimə görə) və mənə elə gəldi ki, Zaman Əsgərli ilə Mirzə Şəfini bir-birinə məhrəm edən, tapındıran eyni şeydir: sadəlik, səxavətlilik, paklıq. Məhz bu üç amil Şəfi xislətli təvazökar alimi cild-cild irsi əldə olan sənətkarlara deyil, xəyanətin qurbanı olan, sözü-söhbəti əsir düşən Vazehin qaranlıq dünyasına baş vurmağa təhrik edib. Elmi faktlara, yanlış mülahizələrə yüngüllük gətirmək məqsədilə obrazlı sığal verilən əsər “Uğursuz tale” adlandırılan ilk fəsildəncə oxucunu sehrləyir. Müəllif Mirzə Şəfinin həyatı ilə bağlı özünəqədərki tədqiqatları ümumiləşdirərək şairin doğum tarixi, təhsili, dünyagörüşünün formalaşmasında müstəsna rolu olan şəxslərlə tanışlığı, müəllimlik fəaliyyətinə başlaması, ilk sevgisi, ailə məhrumiyyətləri, kimsəsizliyi ilə bağlı yeni araşdırmalarını arxiv materiallarına əsaslanaraq şərh edir.

M.F.Axundzadənin keçmiş müəllimini ağır dolanışıq və cansıxıcı mühitdən uzaqlaşdırmaq məqsədilə yerinə tatar məktəbinə müəllim təyin olunarkən Azərbaycan dilini, eyni zamanda fars və ərəb dillərini tələb olunan səviyyədə bilməsinə baxmayaraq, “rus, gürcü və erməni dillərini qətiyyən bilmədiyinə görə şagirdlərin yalnız tatarlardan ibarət olmadığı məktəbdə tatar dili müəllimi vəzifəsinə layiq görülə bilmədiyi”, “heç bir gizli cəmiyyətə mənsub olmadığı, həmçinin pravoslav dininə etiqad edən uşaqlara şərq pravoslav kilsəsinin təliminə zidd olan qaydaları təlqin etməyəcəyi haqqında yazılı vəkalətnamə” verməli olduğu haqqında faktları təhlil etməklə Z.Əsgərli şairin şəxsiyyəti ilə yanaşı, yaşadığı mühit, mənsub olduğu cəmiyyət haqqında da dolğun təsəvvür yaradır. Xüsusilə Mirzə Şəfinin soyuq Gəncə hücrələrindən Tiflisin qaynar ədəbi mühitinə düşməsilə bədii-estetik görüş dairəsinin genişlənməsi, dövrünün ziyalıları ilə “Divani-hikmət” ədəbi məclisini təşkil etməsi, dərslik tərtibçisi kimi fəaliyyətinə dair vazehşünaslıqdakı fikirlərə tənqidi yanaşan Z.Əsgərli yanlış mülahizələri arxiv sənədləri ilə müqayisə edərək şairin ədəbiyyat tarixindəki mövqeyini dəyərləndirir. “Vazeh şeirlərinin dünya şöhrəti qazanması və Qərb ölkələrinə yayılmasında Bodenştedtin müəyyən xidmətləri olduğunu” qeyd edən tədqiqatçı alim alman mütəfəkkiri Fridrix Bodenştedtin şəxsiyyəti, Vazehlə yaxınlığı ətrafında mülahizə yürüdən tədqiqatçıların birtərəfli, subyektiv fikirlərinə fərqli rakursdan yanaşıb, Bodenştedtin xidmətini plagiatlıq və ədəbi oğurluqdan çox Vazeh irsinin yayılmasında görüb. Bodenştedtin ailəsi, təhsili, Qafqaza gəlib çıxması, “şərqli Mirzə Şəfi ilə” tanışlığı və Almaniyaya qayıtdıqdan sonra Qafqazın ədəbi fikrinə, tarix, coğrafiya və etnoqrafiyasına dair gördükləri və eşitdikləri ilə bərabər şərq dili müəlliminin şeirlərini də “Şərqdə min bir gün” əsərində verməsini, Bodenştedtin müəlliminin şairliyini, bədii istedadını ehtiramla xatırladığını Z.Əsgərli qarşılıqlı münasibətlərin “sədaqət bəslənilən” dövrü kimi səciyyələndirir. “Nəğmələr”in Almaniyada çox tez və sürətlə yayıldığı, iki-üç ildən bir təkrar nəşri, 1863-cü ilə qədər 12 dəfə, təkcə 1865-ci ildə 6 dəfə, 1870-ci ildən sonra isə nəşrlərin və tirajın genişlənərək hər ildə 6-7 dəfə çap olunması məhz Bodenştedtin tarixi xidmətidir. XIX əsr ədəbi mühitində nəinki Vazehin, heç bir şairin şeirlərinin dünyanı qarış-qarış gəzməsi üstəlik müxtəlif dillərdə reallıqdan kənardır. Lakin çox təəssüf ki, bu sədaqətə Bodenştedt öz qərbli xislətinə xas xəyanət edir. Tədqiqatçı alim yazır: “...XIX əsrin 60-cı illərində “hədsiz dərəcədə təkəbbürlülük azarına mübtəla olmuş”, “müstəqil şair kimi bəxti gətirməyən” Bodenştedt öz müəlliminin əsərlərinin böyük, heyrətamiz bir şöhrət qazandığını görüb riyakarlığa üz qoyur. O, 1874-cü ildə Berlində Alman Ədəbiyyatı Cəmiyyətinin nəşriyyatında çap etdirdiyi “Mirzə Şəfinin irsindən. Fridrix Bodenştedtin proloqu və əlavə izahı ilə” adlı kitabda yazdığı “Sözardı”nda: –

“Mirzə Şəfinin şərqiləri tərcümə deyil, yaradılması üçün yalnız mənə borclu olan şeirlərdir” – deyə açıq şəkildə Vazehin müəllimliyini danaraq, özünü Mirzə Şəfi adı ilə çap olunmuş kitabların müəllifi elan edir. Beləliklə, “Bodenştedtin Vazehə xəyanət mərhələsi” başlanır. Bu mərhələdə o, müəllimi Mirzə Şəfinin bədii istedadını inkar edir, onun adına çap olunmuş əsərlərin hamısının özü tərəfindən yazıldığını, Mirzə Şəfi sözünün isə zarafatyana uydurulmuş bir ad olduğunu söyləyir”. Şərq yalanının ayaq tutsa da yerimədiyini bilməyən Bodenştedtin bu şöhrəti uzun sürmür, xristian ədəbiyyatı tarixçiləri “Nəğmələr”in alman poeziyasından, Avropa bədii təfəkküründən uzaq olduğuna, Almaniyanın sosial-siyasi həyatında baş verən hadisələrlə əlaqələndirilmədiyinə görə “Şərq poeziyasının yüksək zövqünü özününkü hesab edib nəzmə çəkilən xoşagələn nəğmələrin ətinin, qanının bizim xalqın (yəni – almanların – Z.Ə.)” olmadığını söyləyir. M.Ş.Vazehin 1821-ci ildə üzü köçürülmüş “Şeir məcmuəsi” adı altında bizə gəlib çatan əsərlərinin məzmunu və poetikasına əsasən ədəbiyyatşünas alim şairin bədii yaradıcılığa ən geci XIX əsrin onuncu illərində, yeniyetmə çağlarında başladığı, “klassik Şərq, o cümlədən Azərbaycan poeziyasının ənənələrini davam etdirərək ilk əsərlərini farsca yazdığı” qənaətinə gəlir. Məsihi, Qövsi, Saib, Vaqif, Vidadi, Zakir kimi Vazehin də Füzuli ənənələrindən qidalandığını, “ürək qanı ilə” yazmağı, ictimai həyata, cəmiyyətə fəal müdaxilə etməyi, real gerçəklikdə baş verən hadisələri ümumiləşdirərək sənətkar süzgəcindən keçirməyi, xalqın istək və arzularından, sevinc və kədərindən yazmağı öyrəndiyini vurğulayan müəllif bu bədii bəhrələnmənin xüsusən məhəbbət mövzusunda yazdığı qəzəllərində daha aydın göründüyünü qeyd edir. Onun fikrincə, “Füzuli kimi Vazeh də həqiqi eşqi, təmiz məhəbbəti yüksək qiymətləndirir, eşq məkanı olan könülləri xoş, eşqə həyan olan fikirləri düzgün, əbədi sayır, məhəbbətin dərdini, sevginin qəmini duya bilməyən, eşqdən xali ürəkləri susuz çeşməyə bənzədir”.

Xoş olsun ol könül eşqə məkandır,

Var olsun ol fikir eşqə həyandır.

Susuz çeşməyə bənzər ol ürək kim,

Nə eşqin dərdini, nə qəm duyandır.

Məcmuədə qorunub saxlanmış qəzəl və təkbeytlərdə lirik qəhrəmanı müəllif məhəbbət dünyasının padşahı adlandırır. Dərdinin dərmanı, xəstəliyinin əlacı sevgilisinin vəsli sayılan aşiqin mənəvi-əxlaqi dünyasını, həyata ziddiyyətli baxışını Z.Əsgərli şairin təkbeytlərində də göstərir: Ba entezarı – həlakəm çü zəhre – hecr konəd, Degər çe sud dəhd avəri əgər teryak. (Hicran zəhərinin əlindən ölüm gözləyirəm, tiryək gətirsən də fayda verməyəcəkdir).

Tədqiqatda Vazehin “Hər ca ke beznəvəm ziccəmaləş mikayəti” (Onun üzündən harada bir hekayət eşitsəm) mətləli qəzəlinin farscadan hərfi tərcüməsini verən alim başqa şeirlərində olduğu kimi, bu qəzəlində də onun Azərbaycan klassik poeziyası və milli folklor ənənələri əsasında yetişən sənətkar olduğunu əsaslandırır və bu mühüm əlamətin onun müxtəlif dillərə tərcümə olunan əsərlərində də aydın duyulduğunu göstərir. Mirzə Şəfi şeirlərinin məkan hüdudsuzluğunu prof.Z.Əsgərli “Səyyar nəğmələr” fəslində oxucuya çatdırır. Şairin şeirlərinin XIX əsrdən üzü bu yana tərcümə və nəşr olunduğu dərgi, məcmuə, kitabların, sözlərinə bəstələnən mahnıların, xatirəsinə həsr olunan şeirlərin sistemli şərhini verməklə yanaşı, o, tərcümələrin müqayisəli təhlilini aparır. XIX əsrin müxtəlif qəzet və jurnallarında dildən-dilə tərcümə olunaraq yayılmasını şeirlərin fəlsəfi dərinliyi, şairin həyata baxışı, ruh yüksəkliyi ilə əlaqələndirir. “Mirzə Şəfinin nəğmələri”nə xüsusi maraq və aludəçiliyə “Xarici şairlərdən tərcümələr toplusu” kitabında Dante, Bayron, Heyne, Lilber, A.Müsse, Şevçenko kimi qüdrətli poetik söz ustadlarının əsərlərilə bir sırada Vazehin “Züleyxa” şeirinin çap edildiyini göstərir. Şairin “Süsəni” rədifli müxəmməsinin və “Nə qədər kim fələyin sabitü səyyarəsi var” mətləli qəzəlinin rus dilinə tərcüməsində uyğun söz və ifadələr seçilmədiyi, orijinaldakı fikrin təhrif olunduğu da alimin diqqətindən kənarda qalmayıb.

O, müxtəlif şairlərin tərcümələrindən müqayisəli nümunələr verərək, bunu Azərbaycan poeziyasının özünəməxsus xüsusiyyətləri, şeir dilinin poetikası ilə izah edib. Vazehin əsərlərinin orijinallarının tapılması və nəşri sahəsində aparılan axtarışlar, görülən işlər əsərin “Doğma vətəndə” fəslində tədqiqatçı tərəfindən təhlil edilərək qiymətləndirilir, Vazehə məxsusluğu şübhə doğuran şeirlər içərisində prof.Z.Əsgərli Q.Zakirə, A.Bakıxanova, Həsənəli xan Qaradağiyə aid olanları da müəyyənləşdirir. Hicran qəminin badeyi-gülgündür əlacı, Vazeh danışırlar bunu meyxanələr içrə beytində Vazeh sözünün sintaktik-semantik baxımdan müraciət mənasında deyil, “aydın” mənasında işləndiyini göstərən müəllif beytin Mirzə Şəfinin deyil, Qasım bəy Zakirin məşhur “Bayram günüdür, zövqü səfa xanələr içrə” mətləli qəzəlinin beşinci beyti olduğunu göstərir. “Nəğmələr”ə daxil edilən ictimai məzmunlu şeirlər içərisində qadın hüquqsuzluğu mövzusuna müəllif xüsusi diqqət yetirir. Vazehin Şərq qadınlarını mənəvi əsarətdə saxlayan qayda-qanunları pislədiyi, qadın mənliyini qiymətləndirə bilməyən kişiləri nifrətlə xatırladığını o, şeirlərindən başqa Bodenştedtlə olan söhbətlərində də xatırladır: “Vazeh qadınları təbiətdəki ən gözəl güllərə bənzədərək deyirdi: “Qadınlar da çiçək kimidir. Onlara yaxşı qulluq edib qoruyarsansa, daha gözəl və ətirli olarlar”. Yaşadığı çağların orta əsrlər feodal mühiti ilə üst-üstə düşdüyü adət-ənənələrə qarşı çıxan Vazehin münasibətini Z.Əsgərli farsca şeirlərindən birində ümumiləşdirir: Gər mərdi ze ma zəni darəd dust, Yarist neku-vo eybəş nə nekust. Əmma ze çe ruy çon zəni mərdi xast, Dər çeşme-cahan pəlid – o bəd siyreyi ust. (Əgər bizlərdən bir kişi bir qadını sevsə, o, gözəl bir dost sayılar və bu, ona eyib deyil. Bəs nə üçün qadın bir kişini sevsə, dünyanın gözündə xar və pozğun görünər?! – Z.Ə.) Yüksək bədii təxəyyülə və poetik ustalığa malik şairin orijinal bədii nümunəsi kimi “Kitabi-türki” dərsliyi tədqiqatçı diqqətindən kənarda qalmır, Azərbaycan dili və ədəbiyyatını tədris etmək üçün ilk dərsliklərdən biri kimi qiymətləndirilir. Dərsliyin “Hikmətlər və nəsihətlər” adlanan hissəsinin əsas məzmununun şairin müasirlərinə tövsiyələrindən ibarət olduğunu söyləyən alim onları nəsihət janrının bir nümunəsi adlandırır. Elmin səmərəsi, ağlın rolu, alimin böyüklüyünə dair fikirlərin, nadanlıq və savadsızlığın tənqidinin xüsusi yer tutduğu bu nəsihətləri A.Bakıxanovun, Mirzə Nəsrullanın nəsihətlərinə bərabər tutur və o dövrün nəsihətnamə müəlliflərindən fərqli olaraq, Vazehin dini nəsihətlərə az yer ayırdığını göstərir. Müəllif M.Ş.Vazehin əldə olunan orijinal lirik şeirlərini, dərslikdə “Hikmətlər və nəsihətlər” kimi verilən “Məzhəkələr” və “Hekayələr”i vazehşünasların “fars və ərəbcədən tərcümə olunmuş məqalələr, əxlaqi nəsihətlər və təmsillər” sayması fikri ilə razılaşmır; onlardan bəzilərinin fars və ərəbdilli ədəbiyyatda analoqu olsa da, Vazehin bu əhvalatları olduğu kimi köçürmədiyini, bəzilərini sərbəst tərcümə, bəzilərini isə təbdil yolu ilə doğma dilində verdiyini yaşadığı mühitlə, xalqın həyat və məişəti ilə əlaqələndirir. “Mənsur miniatür”, “miniatür hekayə” adlandırılan bu əsərlər onun fikrincə, şən əhvali-ruhiyyəli, gülməli məzhəkələrdir. Azərbaycan bədii nəsrinin formalaşması baxımından bu əsərlərin dilinin XIX əsrin 90-cı illərinə qədərki bədii nəsrin ən sadə və anlaşıqlı dili kimi özündən sonrakı hekayəçilik, üslub və nəsr dilinin inkişafına təsir göstərdiyi yüksək qiymətləndirilir.

Professor Z.Əsgərlinin yaradıcılıq taleyi nakam Mirzə Şəfiyə həsr etdiyi əsərdə Azərbaycan, rus, Avropa müəllifləri ilə yanaşı, arxiv materialları da daxil olmaqla 123 müxtəlif adda mənbəyə istinadı vazehşünaslıqda orijinal tədqiqat və təhlil kimi önəmlidir. Sərbəst düşüncə, elmi-nəzəri təhlil, müqayisəli araşdırma və nəhayət, klassik ədəbi irsə sonsuz maraq və sayqı “Mirzə Şəfi Vazeh” araşdırmasının” cild-cild əsərləri olan bir sənətkarın yaradıcılıq yolu haqqında monoqrafiya sambalında olduğunu söyləməyə əsas verir. Nə heyf ki, bu “dəftər” ömrü keşməkeşli şairin sadəcə orijinalı bir dəftərçəyə sığan cüzi irsi haqqındadır. Nə yaxşı ki, Mirzə Şəfinin nalə çəkən sərgərdan şərqiləri bu gün Zaman Əsgərli araşdırmasında daha bir sığınaq tapdı, daha bir ömür yaşadı.

Nazilə ABDULLAZADƏ

525-ci qəzet.- 2011.- 10 mart.- S.6.